Η νέα σύγκρουση του ιερού με το αισθητικό στην πρώιμη Αναγέννηση

του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Μια ανασκόπηση της τέχνης, από την προϊστορία μέχρι την εποχή αυτή, μπορεί να οδηγήσει σε μια γενική διαπίστωση: Από Ανατολή σε Δύση, και ανεξάρτητα από την εξέλιξη των τεχνικών και των εκφραστικών της μέσων, η τέχνη συνέχισε να είναι σε παγκόσμια κλίμακα ο άμεσος εκφραστής της θρησκευτικότητας. Το ιερό στοιχείο κυριαρχούσε τις περισσότερες φορές, του αισθητικού, και ως περιεχόμενο και ως έκφραση μορφής, με κάποιες αντίθετες εξαίρεσεις, όπως την περίοδο ανάμεσα στον 5^ο π.Χ και τον 2^ο μ.Χ. αι., στην Ελλάδα και στη Ρώμη, όταν η τέχνη είχε στραφεί ετεροβαρώς στην αναζήτηση της αισθητικής μορφής.

Simone Martini: Ο Ευαγγελισμός, 1333

Με την επικράτηση του Χριστιανισμού, από τον 3^ο μ.Χ. αι., μέχρι και τον 15^ο αι. που εξετάζουμε, η τέχνη επέστρεψε στη σφαίρα του ιερού, ως εκφραστής του θείου περιεχομένου, σκοπό που είχε πριν από τον αισθητισμό της μορφής της ελληνιστικής εποχής. Η αναπαράσταση του θεϊκού, αποτέλεσε, κατά κανόνα, την επίσημη θεματολογία της τέχνης που συνηθίζουμε να αποκαλούμε υψηλή. Υπήρχαν πάντα, βεβαίως, έργα με απεικονίσεις βασιλέων και αξιωματούχων, ιστορικών χρονικών και άλλων ταπεινών θεμάτων της καθημερινότητας. Ωστόσο, η τέχνη στις μεγαλειώδεις εκφάνσεις της, συνέχιζε να εκφράζει ό,τι είναι πιο επίσημο και ιερό στη συνείδηση των ανθρώπων, κάτι που είναι όντως πολύ μεγάλο, όπως είναι ο θεός. Τα αριστουργηματικά έργα που χάρισαν αθάνατη φήμη στους δημιουργούς τους, από τον Φειδία μέχρι τον Μιχαήλ Άγγελο, ήταν κατά βάση θρησκευτικά. Το ίδιο και τα έργα πολλών άλλων μεγάλων καλλιτεχνών, που θα ακολουθήσουν στους επόμενους δύο αιώνες. Φαίνεται, πως η σπειροειδής εξέλιξη της ιστορίας, επαναλαμβάνει σε περιοδικά διαστήματα, ορισμένα σημαντικά χρονικά σημεία διαφορετικών επιπέδων, που, αν και δεν ταυτίζονται πραγματικά με την έννοια του χώρου και του χρόνου, έχουν όμως τις ίδιες δημιουργικές αιτίες και ανάλογα χαρακτηριστικά, καθώς οι θέσεις τους βρίσκονται πάνω στον ίδιο άξονα. Αυτή η σκέψη μπορεί να εξηγήσει τις διαχρονικές και διαδοχικές περιόδους της ανάλυσης και της σύνθεσης των στοιχείων, αλλά και την αέναη σύγκρουση των δυνάμεων, που ωθούν τον πολιτισμό, είτε προς τα εμπρός, είτε προς τα πίσω, και είναι υπεύθυνες για το φαινόμενο της αναβίωσης μορφών του παρελθόντος.

Από το Βιβλιο των Ωρών, του 15ου αιώνα

Η περίοδος αυτή, έχει σχέση με την ιδεολογική συνάφεια που υπάρχει στη σπείρα της ιστορικής εξέλιξης, και που μοιάζει να επανασυνδέει νοητά τον ελληνο-ρωμαϊκό πολιτισμό με την Αναγέννηση. Με τη διαφορά, ότι οι κατακτήσεις του πρώτου ήταν αυθεντικά βιωμένες, καθώς άνοιγε παρθενικούς δρόμους στην ανθρώπινη επιστήμη, στην φιλοσοφία και στην τέχνη, ενώ η δεύτερη, έχοντας παραλάβει τις κλασικές κατακτήσεις από «δεύτερο χέρι», με μια χρονική απόσταση 10 περίπου αιώνων, ήταν η αναβίωση μιας «μεταφρασμένης», ούτως ειπείν, κλασικότητας. Παρόλο που η Αναγέννηση εισήγαγε νέες επιστημονικές καινοτομίες στην τέχνη, όπως η προοπτική, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι άνθρωποι στο τέλος του Μεσαίωνα, γνώρισαν την κλασική αρχαιότητα έμμεσα. Κυρίως μέσα από έργα της ρωμαϊκής τέχνης που αντέγραφαν-όχι πάντα με επιτυχία- περίφημα κλασικά και ελληνιστικά πρωτότυπα. Όπως και αν έχει, αυτές οι δύο περίοδοι έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά και ομοιότητες που παρατηρούνται σε όλα τα επίπεδα. Η κοσμολογική εκκοσμίκευση της επιστήμης και ο ορθολογισμός στη φιλοσοφία και στη θρησκεία, η τάση για πιστή αναπαράσταση της φύσης, η φήμη των μεγάλων καλλιτεχνών και ο νέος ρόλος της τέχνης, η ισχύς των πόλεων-Κρατών, των δημοκρατιών και η άνοδος των αστών στην πολιτική, οι μεγάλες ανακαλύψεις, το εμπόριο στην οικονομία και οι αποικισμοί, είναι ανάλογες. Τελικά η ίδια ακμή και παρακμή, χαρακτηρίζουν τις δύο εποχές στις βασικές δομές τους.

Σ. Μποτιτσέλι: Η Γέννηση της Αφροδίτης του 1485

Οι αρνητικές συνέπειες της εξέλιξης ήταν επίσης κοινές στα ζητήματα της θρησκείας και της τέχνης. Η ορμή με την οποία κινήθηκε η τέχνη στην περίοδο της ώριμης Αναγέννησης, όπως συνέβη και στην αντίστοιχή της κλασική του 5^ου και 4^ου π.Χ. αι., δεν επρόκειτο να εμφανιστεί ξανά στις διάδοχες καταστάσεις της. Έτσι, η κατάληξη προς τον Κλασικισμό του 18^ου αι.- που υπήρξε μια τρίτη προσπάθεια αναβίωσης των κλασικών ιδεωδών- και στον Ακαδημαϊσμό, σε ό,τι αφορά την τέχνη, δεν θα εξέπλητε όποιον γνώριζε τις μορφές που πήρε η κλασική τέχνη στην ελληνιστική και στην ρωμαϊκή της μετεξέλιξη. Από την πλευρά της θρησκείας πάλι, όπως η λατρεία του δωδεκάθεου οδηγήθηκε σταδιακά σε κρίση, υπό την επίδραση της αρχαίας φιλοσοφίας, έτσι και η εξέλιξη του Καθολικού Χριστιανισμού, υπό την επίδραση της αμφισβήτησης και της επιστημονικής σκέψης της Αναγέννησης, οδήγησε στην κρίση της Μεταρρύθμισης και στην πολυδιάσπαση της δυτικής εκκλησίας.

Σ. Μποτιτσέλι: Παλλάς και Κένταυρος, 1482

Στην πρώιμη φάση της Αναγέννησης προς τα τέλη του 15^ου αι., άρχισε πάλι να εμφανίζεται μια σταδιακή απομάκρυνση από την ιερότητα του θρησκευτικού, εξαιτίας των νέων ενδιαφερόντων των λογίων και των καλλιτεχνών. Η απομάκρυνση αυτή, εκδηλώθηκε όχι μόνο στη νέα θεματολογία της τέχνης, αλλά ακόμη και στο βαθμό που το θρησκευτικό θέμα συνέχισε να αναπαρίσταται μαζί με τη μυθολογική σκηνή ή κάποια εικόνα της ανθρώπινης πραγματικότητας, το περιεχόμενό του ήταν πλέον, υπό την επίδραση της λογικής και της επιστήμης, εκκοσμικευμένο και ορθολογικό, έχοντας εγγραφεί στη σφαίρα του ιστορικού και μόνο γεγονότος. Παρόμοιες αναλογίες ανάμεσα στα κοινά σημεία, θετικά ή αρνητικά της εξέλιξης, εντοπίζονται επίσης ανάμεσα στην αρχαϊκή εποχή και στον γοτθικό Μεσαίωνα, στην ελληνιστική εποχή και στο Μπαρόκ. Όλα αυτά είναι σημεία μιας εξέλιξης, που επαναλαμβάνει τα κοινά της χαρακτηριστικά με τρόπο σπειροειδή, όπως ήδη αναφέρθηκε, και όχι απαραίτητα ευθύγραμμα, σε ό,τι αφορά την τέχνη τουλάχιστον.

Το κείμενο αποτελεί μέρος της μελέτης μου: (ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΘΡΗΣΚΕΙΑ «Μια επισκόπηση της ανάπτυξης του πολιτισμού»), Γ΄ Μέρος: ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ, Κεφ, 6.  H ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ Η ΝΕΟΤΕΡΗ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ-Το ιστορικό πλαίσιο της Αναγέννησης, παρ. 6.1. Η νέα σύγκρουση του ιερού με το αισθητικό