Η εξέλιξη της θρησκείας και της τέχνης στην Ελληνιστική Εποχή

Ο βωμός της Περγάμου (180-160 π.Χ)

του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Ο Αλέξανδρος με την εκστρατεία του εναντίον των Περσών, σηματοδότησε στην ουσία την μετατόπιση του ελληνικού πολιτισμού προς την ανατολή. Από τέχνη που αφορούσε μόνο μερικές μικρές πόλεις, εξελίχτηκε σε εικαστική γλώσσα του μισού περίπου κόσμου. Στην Ελληνιστική ή Αλεξανδρινή Εποχή (333-150 π.Χ) το πνευματικό κέντρο μετατοπίστηκε από την Αθήνα και την Ελλάδα στις πλούσιες πρωτεύουσες των ελληνιστικών βασιλείων της ανατολής. Την Αλεξάνδρεια στην Αίγυπτο, την Αντιόχεια στη Συρία, στην Πέργαμο στη Μ. Ασία και στις πόλεις Έφεσσο, Πριήνη και Μίλητο που ζητούσαν από τους καλλιτέχνες διαφορετικά πράγματα από εκείνα που είχαν συνηθίσει στην Ελλάδα. 

Σε αυτές τις πόλεις της Ανατολής, οι μεγάλες πνευματικές και καλλιτεχνικές δυνάμεις της Ελλάδας βρήκαν πρόσφορο έδαφος να αναπτυχθούν ακόμα περισσότερο, ερχόμενες σε επαφή με τους πολιτισμούς της ανατολής. Αυτό υποδηλώνει σε μεγάλο βαθμό έναν εξελληνισμό των τοπικών πολιτισμών, αλλά είναι αυτονόητο, ότι οι πολιτισμικές επιδράσεις σε αυτές τις περιπτώσεις είναι αμφίδρομες.

Στον κυρίως ελλαδικό χώρο, ειδικά από τον 3ο π.Χ αι. και μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου, η πολιτική αστάθεια, οι συνεχείς στρατιωτικές συγκρούσεις ανάμεσα στους στρατηγούς του Αλεξάνδρου για το μοίρασμα της αυτοκρατορίας, ο χωρισμός των ελληνικών πόλεων προς τη μια ή την άλλη πλευρά, η αντικατάσταση της παραδοσιακής θρησκείας από διάφορες φιλοσοφικές θεωρίες και το στοιχείο της ηθικής είχαν ως συνέπεια τη δημιουργία μεγάλων κενών. Την ίδια εποχή η τέχνη συνέχισε να παράγει τα κλασικά της αριστουργήματα, αλλά δεν είχε να προσφέρει τίποτα περισσότερο στην τέχνη, απ΄όσα κατάφερε στη διάρκεια του 5ου, μέχρι τα τέλη του 4ου π.Χ αι. Οι τέχνες της Ελληνιστικής εποχής είχαν προορισμό τους περισσότερο την απόλαυση των ανθρώπων και των βασιλιάδων, καθώς και τον εξωραϊσμό των ανακτόρων και των ιδιωτικών κατοικιών και λιγότερο τη δόξα των θεών και του κράτους. Ακόμη και τα αφιερώματα μαρτυρούν μια κάποια υπερηφάνεια και τάση για προπαγάνδα μάλλον, παρά ανώνυμη ευσέβεια. Απ΄αυτή τουλάχιστον την άποψη το πολιτικό και κοινωνικό κλίμα της εποχής άσκησε βαθιά επίδραση πάνω στις τέχνες.

Ο Θεός Μίθρας σφάζει τον Ταύρο

Όλες αυτές οι δραματικές εξελίξεις οδήγησαν αργά και σταθερά σε μια έκπτωση του ελληνικού κόσμου. Οι αξίες, οι θρησκευτικές παραδόσεις και η πίστη στους θεούς κλονίστηκαν ακόμα περισσότερο κάτω από την επίδραση διαφόρων παραγόντων. Σύμφωνα με τον Μ. Φούγια[1]: «Ενώ οι Έλληνες που επήγαν στην Ασία και την Αίγυπτον διαδίδουν υλικόν και ηθικόν πολιτισμόν, εις το τέλος βαθμηδόν υποτάσσονται από τας θρησκείας της Ανατολής παραδιδόμενοι εις την δεισιδαιμονίαν και την μαγείαν. Είναι αποδεδειγμένο ότι από όλα τα στοιχεία του Ελληνικού πολιτισμού που εισήγαγε ο Αλέξανδρος και οι διάδοχοί του στα Ελληνιστικά Βασίλεια, η ελληνική θρησκεία φάνηκε να μειονεκτεί απέναντι στις θρησκευτικές αντιλήψεις των λαών των περιοχών αυτών. Για το λόγο αυτό και δεν επέδρασε απ΄ευθείας ούτε και παρατηρήθηκε εκεί το φαινόμενο του θρησκευτικού συγκρητισμού». Η θρησκευτική κρίση, που ήταν εν πολλοίς, συνέπεια της ηθικής παρακμής μεταδόθηκε σε όλα τα επίπεδα του ανθρώπινου βίου. Κατά τον E. Bevan[2]: «Oι Έλληνες μειονεκτούσαν στο θέμα της θρησκείας. Η Ελληνική θρησκεία ζημιώθηκε από την κριτική σε μια περίοδο που είχε παρακμάσει η κοινωνική ηθική (civic morality) τους». Μετά μάλιστα από τον 3ο π.Χ αι, λίγοι πίστευαν πια στην αλήθεια των μύθων. Στην ελληνιστική περίοδο ο μύθος έγινε απλό αντικείμενο ποίησης και τέχνης. Η παραδοσιακή θρησκεία υποκαταστάθηκε από φιλοσοφίες ή από Μυστηριακές θρησκείες ανατολικής προέλευσης, όπως η λατρεία της Ίσιδος, της Κυβέλης, του Άττεως, του Σεράπιδος και του Μίθρα.

Η θεά Κυβέλη

Ήδη από την εποχή αυτή, κατά τον Boardman[3]: «πολλοί Ελληνικοί ναοί είχαν πλέον μουσειακή μάλλον παρά θρησκευτική αξία. Τα ιερά της Ελλάδας και οι πόλεις της λεηλατήθηκαν πάντως συστηματικά και πολλά έργα τέχνης μεταφέρθηκαν στην Ιταλία για να στολίσουν τους ναούς και τις επαύλεις των Ρωμαίων». Η παρακμή του ελληνικού κόσμου έκανε ώστε να βρεθεί η Ελλάδα αδύναμη να αντιμετωπίσει το νέο κίνδυνο που πρόβαλλε από τη δύση. Η κατάκτησή της από τους Ρωμαίους το 146 π.Χ έσβησε την ανεξάρτητη εθνική της οντότητα.

(Το κείμενο αποτελεί μέρος της μελέτης μου με τον τίτλο: «ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΘΡΗΣΚΕΙΑ-Μια επισκόπηση της ανάπτυξης του πολιτισμού». Β΄ Μέρος: ΑΡΧΑΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ, Κεφ. 4. Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΟ ΝΕΟ ΦΥΣΙΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ, παρ. 4.5  Η εξέλιξη της θρησκείας και της τέχνης στην Ελληνιστική Εποχή)

---

[1] Μ.Γ.ΦΟΥΓΙΑ: «Η Παγκόσμια διάσταση του Ελληνικού Πολιτισμού». Εκδ. Νέα Σύνορα-Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ. Αθήνα 2001, (σ.166).

[2] EDWYN R. BEVAN: «The House of Seleucus. A History of the Hellenistic Near East under the Seleucid Dynasty» Ares Publishers, Inc. Chicago. Ανατύπωση της Εκδόσεως του 1902 στο Λονδίνο. Το παραθέτει στο βιβλίο του ο Μ.Γ. Φούγιας (σ.255)

[3] JOHN BOARDMAN: «Αρχαία Ελληνική Τέχνη». Εκδόσεις Υποδομή, 1980, σ.