Ο γεωγραφικός ορίζοντας της Ιλιάδας

Με τους καταλόγους των Ελλήνων και των Τρώων στη Β ραψωδία της Ιλιάδας ο ποιητής μάς δίνει μια πολύ εκτενή παρουσίαση των συμμετεχόντων στον πόλεμο. Το κέντρο βάρους της περιγραφής στον κατάλογο των Ελλήνων βρίσκεται στην εξύμνηση, τη γενεαλογία και σε μερικές παρατηρήσεις για τους παρουσιαζόμενους ήρωες και τη συνοδεία τους. Όλα αυτά τα συνοδεύουν γεωγραφικές πληροφορίες γενικής φύσεως και επαινετικές αναφορές για πόλεις. Ο κατάλογος αφήνει να αναγνωρισθεί μια χαλαρή ομόκεντρη διάταξη, αν και η διάταξη των πιθανών ηγεμονικών περιοχών είναι πολύ συγκεχυμένη και διακρίνεται από πολλές υπερκαλύψεις.

Διακρίσεις μεταξύ των ίδιων των ελληνικών φύλων αντιθέτως δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου, αν παραβλεφθούν μερικές εξειδικεύσεις στα όπλα, που ηχούν περισσότερο σαν προεκτάσεις ιδιοτήτων των ηρώων, παρά ως ρεαλιστική περιγραφή: ο Φιλοκτήτης κατείχε καλά το τόξο, ομοίως και οι δικοί του άνθρωποι. Η γενική σύνταξη του καταλόγου προδίδει σαφώς τον κύριο προορισμό του, που συνίσταται στο να αφήσει να παρελάσουν όσον το δυνατόν περισσότεροι ένδοξοι Αχαιοί απ' όσο το δυνατόν περισσότερες διαφορετικές περιοχές.

Και στον κατάλογο των Τρώων υπάρχουν υπερκαλύψεις, αυτή τη φορά μάλλον σε μια ακτινωτή μορφή ταξινόμησης. Ξεκινώντας από ένα πυρήνα Τρώων και γειτονικών, συγγενικών φυλών, ο παρατηρητής απομακρύνεται στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, κάθε ένα εκ των οποίων τελειώνει με έναν λαό, που 'κατοικεί πολύ μακριά'. Αυτή η σχεδόν συστηματική κατανομή δείχνει ότι εδώ πρόκειται κυρίως για την οικοδόμηση ενός ποσοτικού αντίβαρου ως προς τον κατάλογο των Ελλήνων. Οι περιγραφές είναι όμοιες με  εκείνες των Ελλήνων. Τα όρη και τα ποτάμια εξυπηρετούν τον ακριβέστερο εντοπισμό. Όσον αφορά τους ανθρώπους, επικρατούν και πάλι οι γενεαλογίες και η επαινετική εξύψωση της αγωνιστικής δύναμης.

Αν παραβλέψουμε αυτές τις τοπικές περιγραφές, ο κατάλογος περιλαμβάνει έναν και μοναδικό υπαινιγμό μιας πραγματικής διαφοράς, το επίθετο 'βαρβαρόφωνος' για τους Κάρες. Μ’ αυτήν την εξαίρεση, που δεν μεταφέρει προς τον ακροατή τίποτα περισσότερο από το ότι οι Κάρες 'μιλούσαν παράξενα', δεν δημιουργείται πουθενά η εντύπωση ότι οι άνθρωποι διαφέρουν μεταξύ τους. Στο σύνολο μπορεί να διαπιστωθεί σε κάθε περίπτωση μια σαφής προτεραιότητα γεωγραφικού ενδιαφέροντος παρά μια ενδεχόμενη εθνογραφία. Το περιεχόμενο του τρωικού καταλόγου δεν διαφέρει σε καμιά περίπτωση από αυτό του καταλόγου των Ελλήνων. Υπόκειται στις ίδιες κατασκευαστικές αρχές, είναι όμως σαφώς βραχύτερος. Η απαρίθμηση των βασιλέων και των λαών είναι πιο συμπυκνωμένη, η περιγραφή εμφανίζεται πιο σχηματική. Όλα αυτά είναι βέβαια χαρακτηριστικά, που θα πρέπει να ανάγονται πρωτίστως στην μικρότερη ποσότητα του διαθέσιμου στον ποιητή υλικού.

Ο κατάλογος των ξένων λαών δεν είναι το μοναδικό ομηρικό χωρίο, στο οποίο εμφανίζονται μη-Έλληνες. Μερικές άλλες αναφορές δείχνουν ότι η ακτίνα θέασης ήταν μεγαλύτερη. Αναφέρονται οι Σκύθες και οι Αιθίοπες που κατοικούν στο Ωκεανό.  Ο Πάρης αγόρασε προϊόντα από τη Σιδώνα, κάτι που υποδηλώνει ότι η εμπορική θαλασσοπορία είχε ήδη διευρύνει τον ορίζοντα. Ομοίως 'Φοίνικες άνδρες' έφεραν κάποτε ένα ασημένιο κύπελλο, το οποίο οι Σιδώνιοι το είχαν επεξεργασθεί καλά. Εδώ πρέπει βέβαια να τεθεί η ερώτηση για το πραγματικό πληροφοριακό περιεχόμενο των γεωγραφικών αναφορών. Στην περίπτωση των Αιθιόπων δεν πληροφορούμαστε ούτε καν για το χρώμα του δέρματός τους- μαθαίνουμε όμως ότι μαζί τους γευματίζουν οι θεοί και επιστρέφουν μάλιστα μετά από δώδεκα ημέρες και πάλι πίσω: ο φιλόξενος αυτός λαός είναι πολύ μακριά και μπορούμε να τον τοποθετήσουμε στην ευρύτερη γειτονιά των Αμαζόνων. Οι Πυγμαίοι, πάλι, οι οποίοι αγωνίζονται εναντίον των γερανών, αναφέρονται μόνο μεταφορικά.

Μια ρεαλιστική αντίληψη του 'αλλιώτικου από εμάς' δεν εμφαίνεται σχεδόν καθόλου στην Ιλιάδα. Ούτε οι Φοίνικες και οι Αιγύπτιοι, ούτε οι Αιθίοπες χαρακτηρίζονται από ιδιομορφία. Μπορεί εν τούτοις να σχηματίσει κανείς την γνώμη ότι ο ποιητής της Ιλιάδας είχε μια ιδέα για άλλους τρόπους ζωής σε απομακρυσμένες, μυθικές περιοχές - ίσως για τους νομάδες, εάν θελήσει κανείς να κατανοήσει έτσι την ετυμολογία του ονόματος "Άβιοι".

Σημαντικό είναι ότι αυτό το απομακρυσμένο σκιαγραφείται, δίχως εξαίρεση, με θετικό τρόπο. Οι Αιθίοπες είναι άμεμπτοι, οι Σκύθες επιφανείς, οι Άβιοι μάλιστα ονομάζονται ως οι δικαιότεροι των ανθρώπων. Έχουμε να κάνουμε με ευτοπίες, όπου το εντελώς 'ξένο' γίνεται ένας θελκτικός τόπος. Όσον αφορά τις πραγματικές εθνολογικές γνώσεις του Ομήρου, φαίνεται ότι αυτή ακριβώς η μορφή εξύψωσης των άλλων λαών υπονοεί ότι τα διαθέσιμα κλάσματα πληροφοριών ήταν κατά μεγάλο μέρος μεμονωμένα. Εκτός από το επίθετο "βαρβαρόφωνος" υπάρχει, όσον αφορά τους ίδιους τους ανθρώπους, ένα μοναδικό, πολύ οριακό χαρακτηριστικό διαφοροποίησης, δηλ η ιδιαίτερη κόμη των Θρακών. Τον Τεύκρο βέβαια, που μεταγενέστερα χλευάζεται ενίοτε ως ετεροθαλής Θράκας, τον παρουσιάζει ο Όμηρος χωρίς ενδείξεις για την καταγωγή της μητέρας του και δεν μειώνει  σε καμιά περίπτωση την αξία του.

Η σημασία του λογοτεχνικού ύφους του καταλόγου των ξένων ως σκηνικού αντίβαρου προς αυτόν των Ελλήνων έχει ήδη επισημανθεί. Εάν σκεφθεί κανείς ότι η αχαϊκή κινητοποίηση φθάνει από την Ιθάκη μέχρι την Κρήτη, είναι λογική η αντίστοιχη διασπορά γύρω από την Τροία. Ότι εκεί βέβαια δεν κατοικούν πλέον μόνο Έλληνες είναι δευτερεύουσας σημασίας, μάλλον σύμπτωση, και σε κάθε περίπτωση για τον Όμηρο και τους ακροατές του χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να πει κανείς ότι εδώ οικοδομείται από πλευράς περιεχομένου, δηλ. εθνογραφικά ή γεωγραφικά, μια αντίθεση. Ο διαχωρισμός Ασίας- Ευρώπης δεν απαντά ακόμη έτσι κι αλλιώς. Πρώτος ο Ηρόδοτος αφήνει να ριζωθεί αυτός ο δυισμός στη σύγκρουση για την Τροία.

Μπορεί κανείς να θέσει την ερώτηση πώς βρήκαν εν πάση περιπτώσει οι υπάρχουσες γνώσεις την δίοδό τους στην ποίηση. Προϋποθέτοντας μια μακρά προφορική παράδοση, μπορεί κανείς να υποθέσει ότι κάποια λεπτομερέστερα στοιχεία φθάρθηκαν γρήγορα και ατρόφησαν στα κλάσματα που υπάρχουν ακόμη. Το απλούστερο μέσο ήταν η αναπλήρωση της έλλειψης πληροφοριών με την απόδοση στους ξένους στοιχείων από τη ζωή των ομηρικών Ελλήνων. Μέσω αυτής της μεθόδου εξηγείται, εν μέρει, η εκτενής εξισορρόπηση και η βασικά ομοιογενής περιγραφή.

Το γεγονός ότι ο κατάλογος δεν αξιοποιεί ούτε καν όλα τα γνωστά δεδομένα, αλλά και η ισχυρή σχηματοποίησή του, αφήνει να διαφανεί ότι στην ομηρική σκέψη μια πραγματική διαφορετικότητα ή και ανομοιότητα των ανθρώπων δεν ήταν ακόμη εγκαταστημένη ως σταθερό μέγεθος. Ίσως να είχε ακούσει κανείς κάπου-κάπου για ξενόμορφα πράγματα και πρόσωπα, οι εικόνες αυτές όμως δεν ήταν αρκετά συγκεκριμένες, ώστε να εισρεύσουν στην αναπαράσταση της πραγματικότητας μέσω της ποίησης.

[Από το S. Schmal, Feindbilder bei den frühen Griechen, Frankfurt 1995].

 http://heterophoton.blogspot.gr/2015/02/blog-post_47.html