 |
| Αυτοπροσωπογραφία με τραυματισμένο αυτί, Vincent van Gogh, 1889 |
Πώς οι μεγάλοι ζωγράφοι
αντιμετώπισαν την ψυχική ασθένεια, ως κομμάτι της ανθρώπινης ύπαρξης
Γράφει η Έφη
Καραχάλιου
Η τέχνη,
ούσα απαλλαγμένη από κοινωνικές συμβάσεις, αντιμετώπισε την ψυχική ασθένεια ως
ένα αποδεκτό κομμάτι της ανθρώπινης ύπαρξης, που πολλές φορές ενίσχυε την
δημιουργικότητα. Εξάλλου, η πορεία προς την δημιουργία είναι ένα ταξίδι χωρίς
λογική, που δεν πέρασε απαρατήρητο από τους Έλληνες φιλοσόφους. Ο Πλάτωνας
δήλωσε ότι «η τρέλα είναι δώρο των θεών» και θεωρούσε ότι η ποιητική έκσταση
είναι η μόνη πηγή της θείας αλήθειας. Ο Βαν Γκογκ σίγουρα θα συμφωνούσε με το
τελευταίο.
Αρχίζουμε
λοιπόν από την θρησκευτική θεώρηση της ψυχικής ασθένειας, με τον πίνακα του
Vittore Carpaccio, «Ίαση ενός δαιμονισμένου άντρα στο Ριάλτο».
 |
Vittore
Carpaccio (ca. 1460-1525), Ιταλός ζωγράφος της βενετσιάνικης σχολής.
Φωτογραφία: David Lees
|
Ουσιαστικά απεικονίζεται μια σκηνή καθημερινής ζωής στην Βενετία του 15ου αιώνα, που αποκαλύπτει τις αντιλήψεις για την διάγνωση και την ίαση της ασθένειας στον Μεσαίωνα. Συχνά αποκαλείται «Η Ίαση του τρελού», αλλά η έννοια του «δαιμονισμένου» ταιριάζει περισσότερο στην σύγχρονη θρησκευτική αντίληψη. Ο άντρας θεραπεύεται, σαν από θαύμα, από τον ιερέα μπροστά στα μάτια των ανθρώπων πάνω στην γέφυρα του Ριάλτο. Το άλγος του ασθενή δεν άπτεται της ιατρικής ή της ψυχολογίας αλλά αποτελεί μια θρησκευτική εμπειρία, την σύγκρουση με το δαίμονα, που έχει καταλάβει τον πιστό.
Κοινό θέμα
για πολλούς καλλιτέχνες του Μεσαίωνα ήταν τα περιστατικά της Αγίας Γραφής, και
κυρίως ο βίος του ερημίτη Αγίου Αντωνίου και ο πειρασμός από τους δαίμονες.
 |
Mathias
Grunewald (1475-1528), λάδι σε καμβά. Φωτ: DEA / G. DAGLI ORTI/De Agostini/Getty Images
|
Για τον Matthias Grunewald, όμως, με τον «Πειρασμό του Αγίου Αντωνίου» το μαρτύριο γίνεται πιο προσωπικό, συμβολίζοντας τον ψυχολογικό πόνο του ανθρώπου με αμφίβολη εχεφροσύνη. Εξάλλου, ο φιλεύσπλαχνος πίνακας κοσμούσε τον τοίχο ενός ιδρύματος για ασθενείς παραμορφωτικών ασθενειών, γι’ αυτό και το σχήμα των δαιμόνων μοιάζει με κακοσχηματισμένες σκέψεις. Επίσης, ένας δαίμονας παρουσιάζεται πληγιασμένος και με γκρι δέρμα, συμβολίζοντας την ασθένεια. Η ελαιογραφία αποτελεί μέρος του ρετάμπλ του Isenheim και θεωρείται ότι ουσιαστικά αμφισβητεί την υπερβολική σωματική καταπόνηση, που επηρεάζει την ψυχική υγεία.
Ο
Francisco Goya επηρεάστηκε από το παραπάνω έργο και τρεις αιώνες μετά τον
πρωτότυπο πίνακα δημιούργησε το «Ο ύπνος της λογικής παράγει τέρατα», όπου ο
κοιμώμενος άντρας-καλλιτέχνης δέχεται επίθεση από τα μοχθηρά πλάσματα της
νύχτας, τους εφιάλτες, υπονοώντας ότι τελικά η λογική δεν εντοπίζεται σε όλα τα
μέρη του μυαλού, όπως για παράδειγμα το υποσυνείδητο.
 |
Francisco de Goya, (1746-1828). Φωτογραφία: Heritage Images/Getty Images
|
Η ασθενής λογική που παρουσιάζεται στον πίνακα συνάδει με το τέλος του Διαφωτισμού, του πνευματικού κινήματος που επιχειρούσε να αλλάξει τον κόσμο με τις εγκυκλοπαίδειες, τα επιστημονικά πειράματα και τα πρώτα εργοστάσια.
Φαίνεται
όμως ότι ο κόσμος της «τρέλας» επηρέασε γενικότερα τον Goya, ιδιαίτερα αφότου
έχασε την ακοή του. Το «Τρελοκομείο», ήδη από τον τίτλο, εξηγεί το περιεχόμενο
του πίνακα.
 |
Francisco
de Goya, Τρελοκομείο, λεπτομέρεια (1815-1819)
|
Στην πραγματικότητα, αναπαριστάται η ανθρώπινη ηλιθιότητα όταν πάψουν να τηρούνται τα προσχήματα. Η σύναξη των τρελών αποπνέει μια νευρικότητα και οι ασθενείς γίνονται θύματα των καθημερινών παρακρούσεων. Γυμνοί ή σκεπασμένοι με κουρέλια, οι τρελοί αποτυπώνονται σε στιγμές της «υπόγειας» ζωής τους, σε μια αλλόκοτη αλληγορία των καθημερινών συνηθειών των ανθρώπων. Ψήγματα της εμμονικής του ενασχόλησης με την «τρέλα» συναντάμε στους λεγόμενους «μαύρους πίνακες», σειρά πινάκων που φιλοτεχνήθηκαν στους τοίχους της Έπαυλης του Κουφού.
Ο William
Hogarth επέλεξε πάλι να απεικονίσει έναν παρόμοιο χώρο με αυτό που εκτέθηκε «Ο
Πειρασμός του Αγίου Αντωνίου». Συγκεκριμένα, απεικονίζονται δυο ψυχικά «υγιείς»
γυναίκες να απολαμβάνουν το θέαμα με τους ασθενείς του διάσημου μεσαιωνικού
νοσοκομείου «Bendlam» στο Λονδίνο. Σκοπός του Hogarth ήταν να δείξει ότι τα
όρια μεταξύ λογικής και παράνοιας δεν είναι καθόλου ευδιάκριτα, ούτε αυστηρώς
καθορισμένα.
 |
William Hogarth – The Rake in Bedlam (1733). Φωτογραφία: Wikipedia
|
Άλλοι καλλιτέχνες ασχολήθηκαν εκτενώς με την παρατήρηση των ψυχικών ασθενειών, ιδιαίτερα κατά την περίοδο του Ρομαντισμού, που ασχολήθηκε με τις ακραίες ψυχικές καταστάσεις και τον εσωτερικό πόνο. Ο Theodore Gericault, για παράδειγμα, ζωγράφισε δέκα πορτραίτα ασθενών, πελάτες του γιατρού και φίλου του, Dr Etienne-Jean Georget. Η σειρά ονομάζεται «Πορτραίτα του Παράλογου» και σήμερα σώζονται μόνο τα μισά. Η διάθεση του ζωγράφου απέναντι στους πάσχοντες είναι σπλαχνική και με σεβασμό προς την πάθηση. Το ενδιαφέρον στο όλο εγχείρημα εντοπίζεται στο γεγονός ότι οι ψυχικές ασθένειες αντιμετωπίζονται ως κομμάτι της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης, χωρίς προκαταλήψεις και στερεότυπα.
 |
| Γυναίκα εθισμένη στο τζόγο, Jean-Louis Theodore Gericault (1791-1824). Φωτο: DEA / G. DAGLI ORTI/De |
Ίσως ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έργα, που άσκησαν σημαντική επίδραση στην σύγχρονη ψυχολογία, είναι το χαρακτικό «Μελαγχολία» του Albrecht Durer. Εδώ, έχουμε τόσο την διάγνωση όσο και την απόδειξη της κατάστασης που σήμερα αναγνωρίζεται ως ασθένεια. Η προσωποποιημένη μελαγχολία, είναι γνωστή στους μεσαιωνικούς χρόνους, ως μια σκοτεινή κατάσταση του πνεύματος, αποτέλεσμα της ψυχικής ανισορροπίας. Αυτή η «σκοτεινιά» αποτυπώνεται και στο συνοφρυωμένο πρόσωπο της μελαγχολίας, που με τα γεωμετρικά της όργανα, μοιάζει με γεωμέτρη, αρχιτέκτονα, μαθηματικό, σίγουρα πάντως με το αναγεννησιακό μοντέλο ανθρώπου. Εξάλλου, αποτελεί για τον ίδιο τον Durer το έμβλημα της προσωπικής του ζωής, υποδηλώνοντας την περίπλοκη φύση της διάνοιας. Ο ίσκιος της μελαγχολίας δεν μπορεί να συνεχίσει τα αξιοθαύμαστα έργα του, επειδή ουσιαστικά το «αποτέλεσμα της φιλοδοξίας του να μαθαίνεις και να δημιουργείς, είναι να πέφτεις σε απόγνωση». Η δυστυχία είναι ευγενής, για τον ζωγράφο. Απ’ ότι φαίνεται είναι και δημιουργική, θα προσθέσω εγώ.
 |
| Albrecht Durer – Melancholia (1514). Φωτογραφία: Antonia Reeve |
Αν υπάρχει ένας πίνακας που θα μπορούσε να εκφράσει το μήνυμά του, τόσο εύστοχα και περιεκτικά, όπως ένα μαθηματικό θεώρημα, αυτός θα ήταν η «Κραυγή» του Edward Munch. «Έτσι μας κάνει να νιώθουμε η ζωή σήμερα», λέει ο ίδιος. Η επιθυμία για «κραυγή» δεν είναι αποτέλεσμα της παθολογίας ενός ατόμου, όπως στο Μεσαίωνα, αλλά της υπαρξιακής αγωνίας μιας αλλοτριωμένης κοινωνίας, μια λογική αντίδραση σε ένα παράλογο κόσμο. Η έννοια της ψυχικής ασθένειας αναθεωρείται στα πλαίσια της σύγχρονης κοινωνίας. Δεν υπάρχουν πια νοσοκομεία «Bendlam», αλλά ολόκληρος ο κόσμος είναι ένα απέραντο «Bendlam».
 |
«Η κραυγή» του Edvard
Munch-1893
|
Πηγή έμπνευσης για πολλούς καλλιτέχνες του 17ου αιώνα υπήρξε και η αυτοκτονία της Λουκρητίας, της ενάρετης Ρωμαίας πατρικίας που επέλεξε το θάνατο από την ατίμωση. Η εκδοχή του Rembrandt είναι ίσως η πιο αξιοσημείωτη, γιατί προσέδωσε στον πίνακα πολιτικό περιεχόμενο, εφόσον ο θάνατός της προκάλεσε εξέγερση στον ρωμαϊκό λαό, οδηγώντας στην εκδίωξη της μοναρχίας και την ανακήρυξη της Δημοκρατίας.
 |
Rembrandt,
Η αυτοκτονία της Λουκρητίας (1666). Φωτο: Wikimedia Commons
|
Για να συλλάβει την ουσία της σκηνής, ο ζωγράφος επικεντρώνεται αποκλειστικά στις ψυχολογικές πτυχές του, εξαλείφοντας οποιαδήποτε περισπασμό. Έτσι επιλέγει να την ντύσει και όχι να είναι γυμνή, αποπνέοντας κάποιον ερωτισμό. Το σκοτεινό φόντο, η αγωνία στο πρόσωπο και οι βαθυκόκκινες γραμμές αίματος δημιουργούν μια θλιβερή σκηνή, που παρουσιάζει επιρροές από τον Καραβάτζιο.
Το μόνο
ασφαλές συμπέρασμα που μπορούμε να εξάγουμε από τις παραπάνω περιπτώσεις, είναι
ότι η τέχνη, όπως και κάθε άλλη μορφή έκφρασης, δεν κάνει διακρίσεις ανάμεσα σε
ψυχικά ασθενείς και μη. Ίσως μερικές φορές και να ευνοεί τους πρώτους,
βοηθώντας τους να βρουν την ψυχική τους ισορροπία. Αυτό αποδεικνύει άλλωστε και
η συλλογή έργων από ασθενείς του γιατρού Dr Hans Prinzhorn, εγκαινιάζοντας την
«outsider art».
 «Tο έργο του ασθενή Josef Forster μοιάζει με πίνακα του Goya…» |
Πηγές:
4.
ΓΚΟΓΙΑ,ΡΕΜΠΡΑΝΤ-Μεγάλοι Ζωγράφοι-Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Οι
ξενόγλωσσες πηγές έχουν αποδοθεί σε ελεύθερη μετάφραση από την αρθρογράφο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου