ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΤΕΧΝΗ: Τα χειροτεχνήματα των Νεάντερταλ

του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

5.1: Τα χειροτεχνήματα των Νεάντερταλ

Τα πρώτα σπέρματα της τέχνης εμφανίστηκαν, τουλάχιστον, κατά τη Μεσο-παλαιολιθική περίοδο, ανάμεσα στα 100.000 και 40.000 π.Χ, κατά τη διάρκεια της Μουστιαίας εποχής. Τότε ζούσε ο λεγόμενος άνθρωπος του Νεάντερνταλ (μουστιαίος άνθρωπος), που κάποτε κυριαρχούσε στην Ευρώπη και ο οποίος έθαβε τους νεκρούς του. Αυτή η περίοδος της θρησκευτικής αφύπνισης συμπίπτει χρονικά, και όχι τυχαία, όπως ήδη αναφέραμε, με τις πρώτες εκδηλώσεις της τέχνης.    

Η τέχνη εμφανίστηκε πολύ πιο νωρίς από όσο πιστευόταν έως σήμερα. Οι  περισσότεροι ειδικοί θεωρούσαν, ότι μόνο οι σύγχρονοι άνθρωποι ήταν ικανοί να δημιουργήσουν συμβολικά ή τελετουργικά αντικείμενα. Όμως οι σύγχρονοι άνθρωποι δεν είχαν φτάσει ακόμα στην Ευρώπη, αν και βρίσκονταν στη Μέση Ανατολή. Ωστόσο, οι Νεάντερταλ δεν άφησαν πολλά ευρήματα τέχνης στα αρχαιολογικά αρχεία.

Οι ερευνητές αναφέρουν ότι η νέα χρονολόγηση καθιστά τις τοιχογραφίες του Ελ Καστίγιο κατά 4.000 χρόνια παλαιότερες, αναδεικνύοντάς τες «στο αρχαιότερο γνωστό έργο τέχνης στην Ευρώπη». Με δεδομένο δε ότι η νέα χρονολόγηση συμπίπτει ακριβώς με την εμφάνιση του σύγχρονου ανθρώπου στην ήπειρό μας, υποστηρίζουν ότι δημιουργοί τους ήταν μάλλον οι Νεάντερταλ.

Υπάρχουν μερικά χειροτεχνήματα, όπως ένα γυαλισμένο δόντι μαμούθ, κόκαλα και πέτρες που έχουν πάνω τους χαραγματιές και αμυδρά ίχνη. Ένα από τα λίγα έργα τέχνης των Νεαντερταλίων που διασώθηκαν, ένα σκαλισμένο και γυαλισμένο δόντι από μαμούθ βρέθηκε το 1964 στην Τάτα της Ουγγαρίας. Το λείο ελεφαντόδοντο, με νερά στο χρώμα της ώχρας, έχει ωοειδές σχήμα και οι άκρες του είναι αριστοτεχνικά γωνιασμένες, ενώ υπολογίζεται πως έχει ηλικία 80.000-100.000 χρόνων. Δεν ήταν εργαλείο, δεν είχε καμιά πρακτική χρήση, αλλά ήταν σημαντικό, αφού δούλεψαν σκληρά για να το φτιάξουν. Ο Alexander Marshack (1976:278) λέει πως: «υπάρχει μια ξεκάθαρη αντιληπτή οπτική σύνδεση, ανάμεσα στις λεπίδες που χτυπιόνται από τον πυρήνα μιας μικρής πέτρας, και τις πλάκες που αποσπάστηκαν από το δόντι. Αλλά υπάρχει και μια βαθιά ποιοτική διαφορά. Τα υλικά είναι διαφορετικά, και απαιτούν άλλη στρατηγική εργασίας και διαδικασίας. Αλλά, το πιο σημαντικό είναι πως, στην παλαιολιθική λιθοτεχνία, κάποιος σχεδιάζει πάντα μια λειτουργική κόψη. Εδώ ο τεχνίτης είχε σκοπό να φτιάξει ένα όχι χρήσιμο «συμβολικό αντικείμενο». Την ίδια άποψη έχει και ο αρχαιολόγος Viola Dobozi του Ουγγρικού Εθνικού Μουσείου (1), που πιστεύει πως θα πρέπει να είχε κάποια θρησκευτική σημασία. Ίσως ήταν το φυλαχτό κάποιου σαμάνου ή το μαγικό σύνεργο κάποιου θεραπευτή.

 

Έξι ζωγραφιές από σφραγίδες υπολογίζεται ότι δημιουργήθηκαν από το είδος των Νεάντερταλ 42.000 χρόνια πριν. Αυτές οι ζωγραφιές βρέθηκαν στη σπηλιά Nerja,

Μετά από τη διαφωνία, για το αν οι Νεαντερτάλιοι θα πρέπει να συμπεριληφθούν στην ιστορική εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, μερικοί επιστήμονες έχουν αρχίσει τώρα να πιστεύουν, ότι είχε υποτιμηθεί η ικανότητα τους να δημιουργούν τέχνη. Ίσως να είχαν διοχετεύσει τη δημιουργικότητά τους στο χορό, στις ενδυμασίες τους ή στο σκάλισμα του ξύλου, που κατά κανόνα αποσυντίθεται. Μια άλλη μορφή τέχνης, που ανακαλύφτηκε ως δημιουργία ενός Νεάντερταλ ήταν ένα κρεμαστό κόσμημα από την Γαλλία (Arcy-sur-Cure). Το κόσμημα ήταν από κόκαλο και είχε πάνω του καθαρά σημάδια. Φαίνεται πως ήταν ένα είδος φυλακτού, που πιθανόν κρεμόταν γύρω από τον λαιμό. Ένα παρόμοιο περιδέραιο με τρυπημένα δόντια ζώου, βρέθηκε σε κάτι που φαινόταν πως ήταν καλύβα. Μερικοί αρχαιολόγοι υποπτεύονται, πως αυτά τα κοσμήματα είναι ενδείξεις πολιτισμικής αλληλεπίδρασης ανάμεσα στους Νεάντερταλ και τους Κρο-Μανιόν. Όπως και αν έχει, μπορεί κάποιος να είναι βέβαιος, ότι το φυλαχτό είχε για τον ιδιοκτήτη του κάποιου είδους συμβολική αξία.

 

Είναι, ίσως, το αρχαιότερο έργο τέχνης που έχει ποτέ ανακαλυφθεί. Είναι ένα σκαλιστό μαμούθ το οποίο εκτίθεται στο μουσείο του Ανθρώπου του Νεάντερταλ, στο Μέτμαν της Γερμανίας. Βρέθηκε στην κοιλάδα όπου έζησε ο νεάντερταλ, πριν από 35.000 χρόνια, στα νότια της χώρας.

Όλα τα παραπάνω στοιχεία, λέει ο Alexander Marshack, δείχνουν ότι οι Νεάντερταλ κατείχαν κάποια καλλιτεχνική ικανότητα και ικανότητα αντίληψης για αφαίρεση, μορφοποίηση, και για κατασκευή κάτι άλλου εκτός από εργαλεία. Αυτά τα αντικείμενα θα μπορούσαν να είναι συμβολικά μεγάλου αριθμού πραγμάτων. Τα κρεμαστά κοσμήματα και τα δόντια μαμούθ, μπορεί να υπηρετούσαν σαν διακριτικά αναγνωριστικά των πολιτιστικά δομημένων ενδοφυλετικών σχέσεων, διαφοροποίησης της ηλικίας, του φύλου, του ρόλου και της αντιπροσωπεύσεως βαθμού στην ιεραρχία. Μπορεί επίσης να είχαν χρησιμοποιηθεί σε ομαδικές δραστηριότητες, όπως τελετουργίες και τελετές. Χειροτεχνήματα με εικόνες ζικ-ζακ ήταν πιθανόν συμβολικά της κίνησης του φυσικού κόσμου. Θα μπορούσε να είναι δυνατό ότι οι Νεάντερταλ παρήγαν μουσική; Σύμφωνα με τα νέα ευρήματα η απάντηση είναι πως ναι. Το 1996 ανακοινώθηκε από τον Wilford πως στον επίσημο κυνηγετικό καταυλισμό των Νεάντερταλ του Divje Babe I, στην Slovenia, βρέθηκε ένας αυλός φτιαγμένος από το μηριαίο οστού μιας νεαρής αρκούδας. Αυτή η νέα ανακάλυψη δείχνει ότι οι Νεάντερταλ κατείχαν την ικανότητα να παράγουν μουσική και πιθανόν να εκφράζουν τους προϊστορικούς φόβους, επιθυμίες και χαρές στις ζωές τους, παρόμοια όπως κάνουμε και εμείς σήμερα. Αυτό ενισχύει την άποψη ότι οι Νεάντερταλ είχαν βασικά ανθρώπινη συμπεριφορά.

 

Οκτώ σχεδόν πλήρη γαμψά νύχια από τουλάχιστον τρεις αετούς, που είτε φέρουν πολλαπλές εγκοπές, είτε έχουν σαφή ίχνη από τρίψιμο και γυάλισμα. Οι Αμερικανοί και Κροάτες ερευνητές, με επικεφαλής τον καθηγητή παλαιοανθρωπολογίας Ντέιβιντ Φράγιερ του Πανεπιστημίου του Κάνσας, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό "PLoS", σύμφωνα με το "Nature" και τη βρετανική «Ιντιπέντεντ», εκτιμούν ότι τα ευρήματά τους χρονολογούνται προ περίπου 130.000 ετών. Βρέθηκαν στην περιοχή Κράπινα της σημερινής βόρειας Κροατίας. Θεωρείται πως φοριούνταν ως κοσμήματα.

Τα ευρήματα που αφορούν την τέχνη, μας δείχνουν πως η καλλιτεχνική δημιουργία ακολούθησε, όπως και οτιδήποτε άλλο, την δική της εξελικτική πορεία. Το κίνητρο για τη συνέχιση και την ταυτόχρονη βελτίωση της αισθητικής μορφής των έργων, που είχαν ως πρότυπα τις φυσικές μορφές του κόσμου, ήταν η πρακτική χρησιμότητα που οι προϊστορικοί άνθρωποι απέδιδαν στην τέχνη τους. Έτσι, από τα πολύ απλά και αδέξια έργα της πρώιμης παλαιολιθικής εποχής και μετά από συνεχείς προσπάθειες χιλιετιών, ο προϊστορικός καλλιτέχνης έφτασε στα θαυμάσιας έκφρασης και ανατομικής ακρίβειας έργα της νεοπαλαιολιθικής εποχής, των σπηλαίων της Altamira στην Ισπανία, του Lascaux, και του Cosquer στην Γαλλία κ.α (2). Οι σπηλαιογραφίες αυτές, δεν εμφανίστηκαν από το πουθενά, ούτε θα πρέπει να θεωρούνται τα αρχαιότερα έργα τέχνης. Αποτελούν τα καλύτερα δείγματα μιας μακριάς καλλιτεχνικής πορείας, ένα καθοριστικό σταθμό στην εξέλιξη της τέχνης που συνδέεται με τους πρώτους σύγχρονους ανθρώπους, τους Κρο-Μανιόν, που εμφανίστηκαν πριν από 40.000-30.000 χρόνια, πριν ακόμη εξαφανιστεί και ο τελευταίος άνθρωπος του Νεάντερταλ. Οι σύγχρονοι άνθρωποι σκάλιζαν εξαιρετικά οστέινα κοσμήματα για να στολίζουν το σώμα τους και ζωγράφιζαν στα σπήλαια εξαιρετικές παραστάσεις αγρίων ζώων. Κάθε εποχή έχει όμως και την ιδιαιτερότητά της. Τα αγαλματίδια ήταν κοινά κατά την Ωρινιάκιο περίοδο και σπάνια κατά την Σολουτραία εποχή, ενώ κατά τη Μαγδαλήνιο περίοδο οι εγχαράξεις έφθασαν σε τελειότητα όπως επίσης αναπτύχθηκαν το σχέδιο και η γλυπτική.

 

Châtelperronian Neanderthal body ornaments from the Grotte du Renne (Arcy-sur-Cure, France).

Είναι περιττό να επαναλάβουμε, όσα είπαμε για να υποστηρίξουμε τη χρησιμότητα των εικόνων. Θα περιοριστούμε να αναφέρουμε τις δύο πιο ισχυρές από τις υποθέσεις. Η μια υποστηρίζει πως ζωγραφίζουν κυρίως τα ζώα που κυνηγούν για τη διατροφή τους, χρησιμοποιώντας μαγεία, η οποία έθετε τα ζώα κάτω από τη δύναμη του μάγου της φυλής. Πολλά από τα ζώα έχουν ζωγραφιστεί με βέλη μπηγμένα στα κορμιά τους. Σε μερικά η καρδιά ζωγραφίζεται έντονα με κόκκινο χρώμα. Αυτή είναι μια πρακτική που διατηρήθηκε ως τα πρόσφατα χρόνια και έχει σχέση με την αντίληψη ότι η καρδιά είναι το ζωτικό κέντρο της ύπαρξης. Μια δεύτερη υπόθεση, είναι πως το μαμούθ, ο βούβαλος ή όποια άλλα ζωγραφισμένα ζώα, μπορεί να ήταν τα τοτέμ της φυλής. Πως οι άνθρωποι αποτελούσαν ομάδες, οι οποίες θεωρούσαν τον εαυτό τους, για παράδειγμα, αδέλφια του βούβαλου. Αυτή την πίστη την συναντάμε ακόμη στους Αυστραλούς ή τους ερυθρόδερμους της Αμερικής της εποχής μας. Κάθε ομάδα Αυστραλών είχε διάφορες τελετές, που αφορούσαν γενικά την επίκληση του ζώου τοτέμ για να φέρνει την αφθονία. Και οι δύο υποθέσεις ανάγονται στη σφαίρα της μαγικής θρησκευτικής αντίληψης. Σε αυτή την περίπτωση το σπήλαιο της Altamira, θα ήταν το ιερό, στο οποίο φυλάσσονταν τα τοτεμικά σύμβολα. Οι βραχογραφίες των σπηλαίων της εποχής εκείνης έχουν τοτεμική σημασία. Ο τοτεμισμός ήταν πλατειά διαδεδομένος και μας δίνει μια νέα εικόνα για τους πρωτόγονους λαούς. Δείχνει πως ενέτασσαν τη ζωή τους σ΄ένα σύστημα και δεν ζούσαν σαν τους πιθήκους. Υπάρχει όμως και ένας άλλος λόγος που οι ζωγραφιές γίνονταν στα βάθη των σπηλαίων. Η ανάγκη προφύλαξής τους. Στο βαθμό που η μαγική αντίληψη ταύτιζε την εικόνα με το ζώο τοτέμ, κάθε καταστροφή της εικόνας θα ισοδυναμούσε με απειλή κατά της φυλής και της ευημερίας της.  

 

Εργαλεία από μακρόστενα και εύκαμπτα πλευρικά οστά ελαφιών ή ταράνδων, μήκους 20 έως 40 εκατοστών και ηλικίας περίπου 41.000 έως 51.000 ετών

Η τέχνη της εποχής των πάγων, μας παρέχει μερικές διοράσεις στο εσωτερικό της κουλτούρας της εποχής της, αλλά εγείρει επίσης περίπλοκα ερωτηματικά. Μεγάλο μέρος των έργων τέχνης είναι μικρό και μεταφερόμενο, στη μορφή διακοσμημένων εργαλείων και όπλων. Αυτό θα ήταν ίσως αναμενόμενο από έναν νομαδικό λαό, που επιβίωνε ακολουθώντας τα κοπάδια των ζώων στις εποχικές τους μεταναστεύσεις. Όμως οι ζωγραφιές των σπηλαίων, μοιάζουν να υπαινίσσονται ένα περισσότερο μόνιμο, εγκαταστημένο πολιτισμό, ίσως με περισσότερο ελεύθερο χρόνο. Μένει να διαπιστωθεί με πόση ακρίβεια αντανακλά η τέχνη τον κόσμο τους και τον πολιτισμό τους. Ο λόγος που η τέχνη στράφηκε προς αυτή την θεματολογία, είναι απλός. Τα αγαλματίδια με μορφές ζώων κυριαρχούσαν στην τέχνη της εποχής των παγετώνων, επειδή αυτά ήταν η καθημερινή ενασχόληση και η τροφή του προϊστορικού κυνηγού, και από αυτά εξαρτιόταν η επιβίωσή του. Είχαν ζωγραφιστεί οι εικόνες ως μέρος μιας φυλετικής τελετής; Πράγματι οι εικόνες αποκαλύπτουν μια προληπτική κυνηγετική μαγεία-να σχεδιάζεις την εικόνα ενός ζώου για να σιγουρέψεις ότι θα το σκοτώσεις-, ή μήπως αντανακλούν μια περίπλοκη αντίληψη πνευματικών δυνάμεων, η οποία ζωογονεί τον φυσικό κόσμο;

Παραπομπές

[1] ΓΑΙΟΡΑΜΑ-τεύχος 336-έτος 10^ο, 8/11/2003, σ. 68.

[2] Με το τέλος του 20^ου αι., υπήρχαν 277 επιβεβαιώμενα παραδείγματα στην Ευρώπη, 142 στην Γαλλία, 108 στην Ισπανία, 21 στην Ιταλία, 2 στην Πορτογαλία, 2 στην Γερμανία, και 2 στα Βαλκάνια. Δυστυχώς τα πιο πολλά από αυτά τα έργα είναι εξαιρετικά εύθραυστα, εξαιτίας του ατμοσφαιρικού αέρα Ακόμα και το σπήλαιο της Altamira, το ωραιότερο από όλα, ανοίγει μόνο για λίγα άτομα και για σύντομες περιόδους. Οι ίδιοι οι μελετητές δυσκολεύονται να πάρουν άδεια πρόσβασης.

(Το κείμενο αποτελεί μέρος της μελέτης μου με τον τίτλο: «ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΘΡΗΣΚΕΙΑ-Μια επισκόπηση της ανάπτυξης του πολιτισμού» Α΄ Μέρος: ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΑ,  Κεφ. 5. ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΤΕΧΝΗ: Περιεχόμενο και τεχνικές- 5.1 Τα χειροτεχνήματα των Νεάντερνταλ)