Οι γυάλινοι πίνακες των Κεγχρεών ...

ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ 4ος αι. μ.Χ

Προτότυπος τίτλος «ΕΙΚΟΝΕΣ ΔΙΑΦΑΝΕΣ, ΧΡΩΜΑΤΙΣΤΕΣ»

Από το λιμάνι των Κεγχρεών «Η ανακάλυψη ενός μόνο πίνακα του τύπου των Κεγχρεών θα είχε προκαλέσει ενθουσιασμό μεταξύ των ειδικών στο γυαλί. Η ανακάλυψη εκατό πινάκων τοποθετεί το εύρημα ανάμεσα στα σπουδαιότερα του αιώνα». (R. Brill, 1976)

Στον νότιο λιμενοβραχίονα των Κεγχρεων, του ανατολικού Λιμένα της αρχαίας Κορίνθου, αποκαλύφθηκε ένα όψιμο ελληνορωμαϊκό αψιδωτό κτίριο, το οποίο αρχικά είχε αναγνωριστεί ως Ιερό της Ίσιδος, σύμφωνα όμως με νεότερες μελέτες αναγνωρίστηκε ως νυμφαίο, το οποίο, κρίνοντας από την επιτοίχια διακόσμησή του, ίσως λειτούργησε ως νεοπλατωνική Σχολή.

Μέσα στο αίθριο του αποκαλούμενου «Nυμφαίου των Κεγχρεών», τη δεκαετία του 1960 εντοπίστηκε ένα εξαιρετικά σημαντικό εύρημα τόσο για την ιστορία της τέχνης όσο και για τη γνώση της αρχαίας υαλουργίας. Περίπου 118 έως 126 γυάλινοι ψηφιδωτοί πίνακες βρέθηκαν σε ανασκαφές της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών υπό τη διεύθυνση του καθ. Robert Scranton.

01 Υποθετική αναπαράσταση διακόσμου σύμφωνα με τον  καθ. Robert Scranton. (Ibrahim κ.ά. 1976, πίν. LIV).

Οι πίνακες ήταν συσκευασμένοι ανά δύο —πρόσωπο με πρόσωπο μαζί με το δομικό υπόστρωμα πάνω στο οποίο είχαν κατασκευαστεί— μέσα σε ξύλινα εσχαροκιβώτια μεταφοράς και είχαν φτάσει συσκευασμένοι στις Κεγχρεές με κάποιο πλοίο, κατά πάσα πιθανότητα από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου.

Τα εσχαροκιβώτια βρέθηκαν τοποθετημένα σε εννέα συστάδες στο δάπεδο του κτιρίου και στηρίζονταν στους τοίχους σε επικλινή θέση. Το γυάλινο σύνολο βρέθηκε επιχωματωμένο σε βάθος ενός μέτρου κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, όπου κατέληξε ύστερα από το σεισμό του 375 μ.Χ., χωρίς να έχει προλάβει να τοποθετηθεί στην εντοίχια διακόσμηση του Νυμφαίου (εικ. 4).

Οι υαλοθετημένοι πίνακες χρονολογούνται στον 4ο αιώνα μ.Χ. Η συνολική επιφάνειά τους υπολογίστηκε από τον ανασκαφέα σε πάνω από 150 τ.μ. ενώ το βάρος τους σε 700 κιλά.

03 Ο εκλιπών Χαράλαμπος Δεϊλάκης συντηρεί πίνακα στο Μουσείο Ναυπλίου (Φωτ.: Δ. Χαρισιάδης, Ιούνιος 1967, Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη).

Το εικονογραφικό πρόγραμμα

Οι γυάλινοι πίνακες των Κεγχρεών συνέθεταν τα διάχωρα ενός αρχιτεκτονικού εικονογραφικού διακόσμου (εικ. 1). Θεματολογικά κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες:

04 Το Νυμφαίο των Κεγχρεών, μέσα στο οποίο βρέθηκαν

τα υαλοθετήματα, όπως είναι σήμερα (Φωτ.: Γ. Μωραΐτου).

α) Παραστατικοί: Είχαν σχήμα οριζόντιου ορθογώνιου παραλληλόγραμμου με μέγιστες αρχικές διαστάσεις 1,90x0,85 μ.

Περιλάμβαναν πανοράματα που εικονογραφούσαν λιμάνια και παραθαλάσσια οικιστικά τοπία με κτίρια, πλοία, ψαράδες και υποθαλάσσιες εικόνες με ψάρια, καθώς και τοπία από τις όχθες του Νείλου στην Αίγυπτο, που αναπαριστούσαν με ρεαλιστική απόδοση άνθη και πουλιά (εικ. 2)

02 Τμήμα του πίνακα αρ. 2 που αναπαριστά πτηνό (Φωτ.: Μωραΐτου 2014, εικόνα εξωφύλλου).

Βρέθηκαν συνολικά 26 παραστατικοί πίνακες που, εξαιτίας της πλαισίωσης στην άνω και κάτω πλευρά, θεωρείται ότι ανήκουν σε ενιαίες ζωφόρους (εικ. 13).

β) Ιερατικοί: Διέθεταν περιμετρική πλαισίωση και αναπαριστούσαν ολόσωμες μορφές φιλοσόφων, ποιητών και αξιωματούχων πάνω σε βάθρο.

05 Λεπτομέρεια πίνακα με

νειλωτική σκηνή.

Το σχήμα τους ήταν ορθογώνιο καθ' ύψος, με μέγιστες διαστάσεις 1,90x1,05 μ. Σώθηκαν 12 μορφές, εκ των οποίων οι σημαντικότερες είναι του Πλάτωνα (εικ. 10), του Όμηρου και του Θεόφραστου (η οποία διατηρείται αποσπασματικά).

Η ταύτιση των αναπαριστώμενων μορφών βασίζεται όχι μόνο στον εικονογραφικό τύπο, αλλά και στις επιγραφές που διασώθηκαν.

γ) Συμμετρικοί: Ήταν αρχικά οι πλέον πολυάριθμοι, περίπου 68, και προορίζο- νταν να διακοσμήσουν την κατώτερη ζώνη του τοίχου. Ήταν τετράγωνοι ή ορθο- γώνιοι (μακρόστενοι) διαστάσεων 1,22 τ.μ. και 1,22x0,60 μ. Οι συνθέσεις αναλύονται σε μια ποικιλία από γεωμετρικά, φυτικά και αρχιτεκτονικά σχέδια.

06 Λεπτομέρεια πίνακα με νειλωτική σκηνή. Διακρίνεται άνθος κατασκευασμένο με την τεχνική «millefiori»                        

Στην τελική δημοσίευση, το γυάλινο σύνολο των Κεγχρεών αριθμεί 87 πίνακες, άλλους σχεδόν ακέραιους και άλλους σε τμήματα και θραύσματα.

07 Λεπτομέρεια πλοίου. Απεικονίζονται τα σχοινιά που έχουν κατασκευαστεί με συστροφή γυάλινων ινών.

Υαλοθέτηση, υαλοένθεση: Ξεχασμένες αρχιτεκτονικές τέχνες

Τα γυάλινα έργα των Κεγχρεών, δημιουργίες της όψιμης ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας, ανήκουν στην τέχνη του ψηφιδωτού, που έλκει την καταγωγή της από τη Μεσοποταμία και την Αίγυπτο. Αποκαλούνται υαλοθετήματα, σε αντιστοιχία με τα μαρμαροθετήματα, επειδή είναι εξ ολοκλήρου κατασκευασμένα από γυάλινα στοιχεία. Παρόμοιες μαρμάρινες και γυάλινες εντοίχιες διακοσμήσεις της ίδιας εποχής έχουν βρεθεί στην Όστια, το επίνειο της αρχαίας Ρώμης. Στιλιστικά, τα διάχωρα των Κεγχρεών με τις ιερατικές μορφές θυμίζουν ήδη τους μετωπικούς αγίους στα ψηφιδωτά της Ραβέννας (6ος αι.). Αποτελούν ένα είδος πολυτελούς μνημειακής διακόσμησης κοσμικών κτιρίων που εγκαταλείπεται στη μετέπειτα βυζαντινή τέχνη, οπότε επικρατεί η τέχνη του εκκλησιαστικού ψηφιδωτού και της τοιχογραφίας.

Τα έγχρωμα επίπεδα γυάλινα στοιχεία (κρούστες, ενθέσεις) είναι κομμένα ή μορφοποιημένα σε ποικίλα σχήματα και, με τη συναρμογή τους ή με την ένθεσή τους σε υπόστρωμα κονίας, συνθέτουν το εικονογραφικό θέμα.

Το πάχος των γυάλινων {αρχγνμ} στοιχείων ήταν 3 χιλ. περίπου. Όλα μαζί τα στοιχεία ήταν στερεωμένα πάνω σε φορητό δομικό υπόστρωμα, κατασκευασμένο από μεγάλα ορθογώνια θραύσμα- τα πήλινων αγγείων, με κονίαμα μίγματος φυσικής ρητίνης (κολοφώνιο), μαρμαρόσκονης και σπασμένων κεραμικών.

08 Γυάλινη ένθεση σε σχήμα ψαριού. Τα λέπια έχουν ζωγραφιστεί με grisaille (Μωραΐτου 2014, σ. 93).

Πολλές κρούστες είναι κομμένες εν ψυχρώ από μονόχρωμα γυαλιά. Υπάρχουν όμως και κρούστες που αναπαριστούν άνθη, πουλιά, σχοινιά κ.ά., οι οποίες έχουν κατασκευαστεί εν θερμώ στην τελική τους μορφή με έλκυση ράβδων, συστροφή ινών (εικ. 7) καθώς και με μια περίπλοκη διαδικασία κατά την οποία τμήματα μονόχρωμων γυαλιών συγκεκριμένου σχήματος θερμαίνονταν και, όσο είχαν πλαστικότητα, συντήκονταν με διαφορετικούς τρόπους, {αρχγνμ}ώστε να δώσουν σύνθετα πολύχρωμα σχέδια. Πρόκειται για την τεχνική «millefiori», στην οποία πολύχρωμες ράβδοι σε τομή έδιναν την εντύπωση χιλιανθούς. Μια άλλη τεχνική που χρησιμοποιήθηκε είναι η υαλογραφία με μονόχρωμη χρωστική «grisaille» (διακόσμηση σε τόνους του γκρι που στοχεύει σε μια τρισδιάστατη εντύπωση), όπως τη βλέπουμε στο ψάρι της εικόνας 8.

09 Πίνακας με λιμενική παράσταση. Απεικονίζονται κτίρια, πλοία, ψάρια και ένας ψαράς.

Η τεχνολογία παραγωγής των γυαλιών

Η γυάλινη «παλέτα» των υαλοθετών περιλάμβανε τουλάχιστον δέκα χρώματα και τις αποχρώσεις τους. Η βασική σύνθεση των γυαλιών είναι του ρωμαϊκού τύ- που, πυρίτιο–σόδα–ασβέστιο, με εξαίρεση τα κόκκινα γυαλιά, που είχαν σύνθεση μικτού αλκαλίου, περιείχαν δηλαδή σόδα και ποτάσα. Τα γυαλιά, ανάλογα με τη σύνθεση και τη μέθοδο παραγωγής τους, ήταν αδιαφανή, ημιδιαφανή και διαφανή. {αρχγνμ}Το χρώμα και η αδιαφάνεια οφείλονται είτε στην εισαγωγή χρωστικών και μέσων αδιαφανοποίησης στο τήγμα του γυαλιού είτε σε θερμική κατεργασία της υαλόμαζας για το σχηματισμό χρωμοφόρων ιόντων μετάλλων. Γενικά, ήδη από τους προρωμαϊκούς χρόνους η τέχνη της υαλουργίας είχε φτάσει σε υψηλό τεχνολογικό επίπεδο. Ειδικά το ροδόχρωμο γυαλί, που χρησιμοποιήθηκε για την απόδοση της σάρκας, αποτελεί ένα θαύμα της αρχαίας τεχνολογίας διότι περιέχει νανοσωματίδια κράματος χρυσού και αργύρου (ήλεκτρον). Πρόκειται για γυαλί που διαθέτει εξαιρετικές μηχανικές και αντιδιαβρωτικές ιδιότητες και μπορεί να παρομοιαστεί με τα σύγχρονα υαλοκεραμικά γυαλιά.

Το ιστορικό πλαίσιο

Η θεματολογία των συνθέσεων στους πίνακες των Κεγχρεών, το εσωτερικό φως, η λάμψη, η διαφάνεια και η διαύγεια του γυάλινου εικαστικού μέσου εκφράζουν τη νεοπλατωνική φιλοσοφία της ύστερης αρχαιότητας λίγο πριν από την οριστική επικράτηση του χριστιανισμού.

11 Τμήμα πίνακα με νειλωτική σκηνή. Μετά τον καθαρισμό του στο Corning (Ν. Υόρκη) αποκαλύφθηκαν τα χρώματα των γυαλιών.

Η φθορά των γυαλιών

Η φθορά των γυαλιών μέσα στη θάλασσα οφείλεται σε διάφορους λόγους:

α. Δομικές βλάβες. Οι πίνακες των Κεγχρεών υπέστησαν απώλειες και δομικές παραμορφώσεις εξαιτίας του σεισμού, αλλά και της μηχανικής δράσης των κυμάτων.

β. Φυσικοχημική διάβρωση. Η επίδραση του θαλασσινού νερού είχε ως αποτέλεσμα την έκπλυση χημικών συστατικών μέσα από το γυαλί, την απώλεια χρώματος και ιδιοτήτων των γυαλιών και τη σταδιακή μετατροπή τους, από την επιφάνεια προς το εσωτερικό, σε μια υπόλευκη πορώδη ύλη σαν ελαφρόπετρα ή κιμωλία. {αρχγνμ}Το βάθος της διάβρωσης εξαρτάται από την τεχνολογία παραγωγής κάθε γυαλιού, η οποία καθορίζει και τη χημική του ανθεκτικότητα, π.χ. το ροδόχρωμο γυαλί αποδείχθηκε το πλέον ανθεκτικό στις διαβρωτικές συνθήκες ταφής (βλ. το πρόσωπο του Πλάτωνα στην εικόνα 10).

10 Ο πίνακας με τον Πλάτωνα μετά τη συντήρησή του στο Ναύπλιο.

γ. Σύμφυρση επιφανειών πινάκων ανά δύο. Η διάβρωση του γυαλιού είχε ως αποτέλεσμα και τη σύμφυρση (συγκόλληση) των πινάκων πρόσωπο με πρόσωπο. Οι περισσότερες επιφάνειες που βλέπουμε σήμερα είναι οι πίσω όψεις των πινάκων, ενώ κάτω από κάθε πίνακα βρίσκεται ο δεύτερος πίνακας της αρχικής συσκευασίας, που σήμερα δεν είναι ορατός.

Το ιστορικό της διάσωσης συντήρησης–αποκατάστασης

Αμέσως μετά την αποκάλυψή τους τα υαλοθετήματα δέχθηκαν τις πρώτες σωστικές επεμβάσεις επιτόπου στην ανασκαφή και στη συνέχεια στα εργαστήρια συντήρησης των μουσείων του Ναυπλίου και της Κορίνθου (εικ. 3). Ορισμένα τμήματα μεταφέρθηκαν στο Μουσείο Corning της Νέας Υόρκης, όπου δέχθηκαν περαιτέρω επεμβάσεις συντήρησης.

 Στις επιτόπου επεμβάσεις περιλαμβάνονται η ανάκτηση των πινάκων από το σημείο ανεύρεσης, η αφαλάτωση, ο αποχωρισμός των ζευγών, όπου ήταν δυνατόν, και η απομάκρυνση του δομικού υποστρώματος για την αποκάλυψη της πίσω όψης των γυαλιών. {αρχγνμ}. Απαραίτητη ήταν και η υποστήριξη και στερέωση των διαβρωμένων γυαλιών.

Οι πίνακες καθαρίστηκαν περαιτέρω και αποκαταστάθηκαν στις πλήρεις αρχικές ή μερικές διαστάσεις τους πάνω σε άκαμπτο υπόστρωμα με ουδέτερου χρώματος υλικό συμπλήρωσης.

Κάποιες επεμβάσεις, λεπτομερώς καταγεγραμμένες στα ημερολόγια της ανασκαφής, όπως αυτή της βεβιασμένης ξήρανσης του πίνακα του Πλάτωνα και εκείνη της αφαλάτωσης, αποδείχθηκαν άστοχες και πλημμελείς.

12 Κτίριο σε πίνακα με λιμενική παράσταση (λεπτομέρεια).

Η αποκατάσταση των μεγάλων πινάκων που εκτίθενται στο Μουσείο Ισθμίας έγινε στην Ελλάδα και χαρακτηρίζεται από τη διατήρηση του υπόλευκου στρώματος διάβρωσης των γυάλινων στοιχείων. Το στρώμα αυτό αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της αρχικής γεωμετρίας των γυαλιών και δεν πρέπει να απομακρύνεται. Αντίθετα, στα τμήματα που συντηρήθηκαν στο Corning έχει απομακρυνθεί το υπόλευκο αυτό στρώμα διάβρωσης προκειμένου να αποκαλυφθεί το αρχικό χρώμα των γυαλιών.

13 Χρωματική αναπαράσταση του πίνακα αρ. 16 (Ibrahim κ.ά. 1976, πίν. Α).

Η προληπτική συντήρηση των πινάκων

Εξαιτίας της ανεπαρκούς αφαλάτωσης των πινάκων και, όπως αποδείχθηκε αργότερα, των ακατάλληλων κλιματικών συνθηκών που επικρατούσαν στην αποθήκη του Μουσείου Ισθμίας* , το μεγαλύτερο μέρος των πινάκων βρίσκεται σήμερα σε κακή κατάσταση διατήρησης. Περίπου 37,56 τ.μ. είναι ορατά.

Από τα άλλα 37,56 τ.μ. σώζονται οι πίσω όψεις, δεδομένης της συσκευασίας των πινάκων πρόσωπο με πρόσωπο και της μη δυνατότητας αποχωρισμού τους. Από τα αρχικά δηλαδή 150 τετραγωνικά μέτρα, σήμερα σώζονται τα 74 τ.μ. περίπου.

Από αυτά, το 48% είναι σε σταθερή κατάσταση, το 28% σε ασταθή και το 21% έχει κονιοποιηθεί και είναι αδύνατον να αποκατασταθεί. Ένα μικρό ποσοστό (3%) διατηρείται σε ελεύθερες γυάλινες κρούστες, που δεν έχουν ενταχθεί σε κάποιους από τους πίνακες.

14 Άποψη του ερμαρίου αποθήκευσης στο εσωτερικό του θαλάμου ελεγχόμενων συνθηκών, όπως είναι σήμερα (Moraitou κ.ά. 2012, σ. 263).

Το πρόβλημα αντιμετωπίστηκε προληπτικά το 2006 με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης, Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα (ΠΕΠ) Πελοποννήσου. Ο κύριος όγκος των υαλοθετημάτων (οι πίνακες που δεν εκτίθενται) φυλάχθηκε μέσα σε ειδικά σχεδιασμένο θάλαμο 28 τ.μ., ελεγχόμενων κλιματικών συνθηκών, στην αποθήκη του μουσείου.

Τα υαλοθετήματα προστατεύτηκαν μέσα σε ειδικά κατασκευασμένα ερμάρια με χημικά αδρανή υποστρώματα από αφρό πολυαιθυλενίου εξηλασμένου με άζωτο και κυψελωτό υλικό αεροναυπηγικής από αλουμίνιο με επίστρωση εποξειδικής ρητίνης (εικ. 14).

 Τα υαλοθετήματα είναι σήμερα προσβάσιμα στους μελετητές, εν αναμονή της εφαρμογής ενός ενιαίου επιστημονικού προγράμματος ενεργητικής συντήρησης.

* Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ισθμίας υπάγεται στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορίνθου της Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. Το υποέργο «Προληπτική Συντήρηση Υαλοθετημάτων Κεγχρεών και Ανάπτυξη Συνθηκών Εργασίας» εκτελέστηκε από τη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων της Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού

ΓΕΩΡΓΙΆΝΝΆ ΜΩΡΆΐΤΟΥ Δρ Συντηρήτρια Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης

Προϊσταμένη Τμήματος Συντήρησης, Φυσικών και Χημικών Ερευνών και Αρχαιομετρίας, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Από την δημοσίευση στο περιοδικό «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ και  ΤΕΧΝΕΣ »τεύχος 123 τον Απρίλιο του 2017

https://ellinondiktyo.blogspot.com/2018/12/blog-post_46.html#more