Η «Ευγνωμονούσα Ελλάς» και οι αγνώμονες νταβατζήδες...

Θ. Βρυζάκη: «Η Ελλάς ευγνωμονούσα», 1858

Λάδι σε μουσαμά, 215 x 157 εκ.

Γράφει ο Γεράσιμος Γ. Γερολυμάτος

(ζωγράφος)

Είναι πράγματι αποκαλυπτικός ο ρόλος, που μπορεί η ιστορία να επιφυλάξει στη μοίρα ενός έργου τέχνης. Και αυτό, μπορεί να συμβεί μόνο στην περίπτωση, που το έργο της τέχνης, έχει συνδεθεί αμετάκλητα και καθοριστικά με την ίδια την ιστορία. Τότε, το έργο μεταβάλλεται σε σημείο και ανυψώνεται στο επίπεδο του συμβολισμού, σαν ένα εναργές στοιχείο μιας συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου, που την χαρακτηρίζει και την εκπροσωπεί για πάντα. Η ιστορία και το έργο, μοιάζουν σα να δένονται από την ίδια κλωστή, ακολουθούν ένα κοινό πεπρωμένο και μιλούν για τα ίδια πράγματα. Αν κάποιος, για κάποιο λόγο, αμφισβητήσει το ένα από τα δύο, τότε είναι βέβαιο, ότι θα αμφισβητήσει και το άλλο. Κάπως έτσι, συνέβη, θαρρώ, και στην προκειμένη περίπτωση με το ζωγραφικό έργο της «Ευγνωμονούσας Ελλάδος», καθώς υπέστη την ίδια απόρριψη, που προφανώς είχε υποστεί πρώτα και ανομολόγητα, το ιστορικό του περιεχόμενο.

 Ο λόγος αφορά, λοιπόν, τον ιστορικό πίνακα του Θεόδωρου Βρυζάκη (1819-1878), με το σαφέστατο τίτλο «Η Ελλάς Ευγνωμονούσα», τον οποίο φιλοτέχνησε το 1858. Είναι ένα έργο τέχνης, που έχει συνδεθεί απόλυτα με τον εθνικό μας αγώνα και με την ανάσταση του νέου Ελληνικού Κράτους. Δεν είναι καθόλου τυχαίος, λοιπόν, ο λόγος, για τον οποίο το συγκεκριμένο έργο, είχε προ πολλών χρόνων επιλεχθεί, για να τοποθετηθεί στο Γραφείο του Έλληνα Πρωθυπουργού. Όπως, δεν είναι και καθόλου τυχαίο το γεγονός, ότι πριν από 2,5 χρόνια τον απομάκρυναν σιωπηλά από το ίδιο Γραφείο.

Οι λόγοι, που το προέκριναν παλαιότερα ως αναγκαίο στοιχείο για το γραφείο του πρωθυπουργού, δηλαδή η ιστορικότητα και ο συμβολισμός του, είναι φαίνεται οι ίδιοι λόγοι που αποφασίστηκε η αποκαθήλωση του, αλλά με την αντίστροφη σκέψη. Μέχρι τις 30 Νοεμβρίου 2009, οπότε ο κ Παπανδρέου υποδέχθηκε τον νεοεκλεγέντα κ. Σαμαρά στο πρωθυπουργικό γραφείο, γνωρίζουμε ότι ο πίνακας ακόμη υπήρχε. Όμως, στις 11 Απριλίου 2010, στη θέση του υπήρχε ήδη κάτι «ανώτερο» από αυτόν. Ένα μεγάλο και άδειο μπλε! Η ιστορία, όπως και η τέχνη, παίζουν καμιά φορά τα «παιχνίδια» τους! Επιβεβαιώνουν με τη μορφή της κακόγουστης φάρσας, την προφητική τους σημειολογία! Ένα μεγάλο, άδειο μπλε, από τη μια, και μια μικρή, κατεστραμμένη χώρα από την άλλη!

Άλλωστε, για έναν πρωθυπουργό, που όπως αποδείχθηκε πια, γνώριζε ήδη από τα τέλη του 2009, ότι η χώρα επρόκειτο να παραδώσει την οικονομική και την εθνική της κυριαρχία, ο συγκεκριμένος πίνακας δεν είχε πλέον καμία, μα καμία αξία. Αντίθετα, μάλιστα. Η παρουσία του έργου, θα αποτελούσε μια διαρκή ενόχληση και υπενθύμιση της διαπραττόμενης ατιμίας. Τα πρόσωπα των αγωνιστών και της ίδιας της Ελλάδας μέσα από το έργο, θα απηύθυναν καθημερινά ένα δριμύ κατηγορώ στον ένοικο του γραφείου. Πώς να αντέξει; Πώς κάποιος κακάσχημος, κοιτάζοντας στον καθρέπτη, του έρχεται η σκέψη να τον σπάσει, για να μη βλέπει τον εαυτό του; Κάπως έτσι, ένας κακάσχημος στην ψυχή, θα προτιμούσε να καλύψει με ένα σεντόνι την ωραιότητα, που τον βασανίζει, μόνο και μόνο με την ύπαρξη της. Επειδή, όμως, ένα σεντόνι, θα άφηνε ακάλυπτη τη σκοπιμότητα που κρύβεται στην ψυχή, προκρίθηκε η λύση της τέλειας απομάκρυνσης, δια του προσχήματος της «συντηρήσεως»! Διόμισυ χρόνια «συντήρηση», ούτε η αρχαία Ολυμπία να ήταν!!

Μήπως, όμως, ένα τέτοιο έργο, είχε ως μόνο σκοπό του τη διακόσμηση του πρωθυπουργικού γραφείου; Είναι αστείο και μόνο να το ισχυριστεί κανείς. Φαίνεται, πως η άποψη που έχουν κάποιοι για την τέχνη, χαρακτηρίζεται από μια προβληματική μονομέρεια. Η τέχνη δεν εξαντλείται στη διακόσμηση, ούτε αυτή αποτελεί το κύριο και ουσιαστικό της στοιχείο, ή σκοπό. Η διακόσμηση, είναι δευτερεύον στοιχείο στην αληθινή τέχνη, όπου αυτό που προέχει είναι η δύναμη του ψυχο-πνευματικού της περιεχόμενου. Ένα έργο, όπως «Η Ελλάς ευγνωμονούσα», δεν είναι από εκείνα με διακοσμητικό χαρακτήρα, όπως είναι για παράδειγμα, το έργο που την αντικατέστησε. Κάθε άλλο. Είναι πρωτίστως ένα έργο τέχνης με υψηλές αξίες συμβολισμών και ιστορικής τεκμηρίωσης. Πέρα, όμως και από αυτό, είναι επίσης ένα έργο και με υψηλή αισθητική αξία, αφού αποτελεί, τουλάχιστον για την νεοελληνική ζωγραφική, ένα από τα πρώτα σημαντικά δείγματα ιστορικής τέχνης και μάλιστα του ακαδημαϊκού νατουραλισμού. Το γεγονός, πως ο Βρυζάκης ζούσε μόνιμα στο Μόναχο, ήδη από το 1828, στην ουσία καθιστά το έργο πρόδρομο της σχολής του Μονάχου, όπως τη βίωσαν και τη μετέφεραν αργότερα στην Ελλάδα οι Γ. Ιακωβίδης, Ν. Λύτρας και Ν. Γύζης.

Το πρωθυπουργικό γραφείο, όπως ήταν πριν τον Γ.Γ. Παπανδρέου

Το πρωθυπουργικό γραφείο, δεν είναι ιδιωτικός χώρος, και ο ένοικος του σε μια Δημοκρατία, εννοείται πως είναι προσωρινός. Το γραφείο αυτό, είναι στην ουσία ένας δημόσιος χώρος, που οφείλει να εκφράζει τα ιδεώδη του έθνους αυτού, που ο ένοικος του υπηρετεί. Και αυτό, θα πρέπει ο ένοικος να το σεβαστεί, όσο και αν του είναι δυσάρεστο. Στο σπίτι του, ή στο δικό του ιδιωτικό γραφείο, μπορεί, βεβαίως, ο καθένας να αλλάζει ταπετσαρίες, έπιπλα, πίνακες και χαλιά που δεν του αρέσουν και να διακοσμεί τον χώρο του όπως θέλει. Πώς, όμως, διακοσμεί με ό,τι του κατέβει στο κεφάλι, ένα γραφείο που ανήκει στους Έλληνες και υποδέχεται εθιμοτυπικά εκεί τους ξένους επισκέπτες; Που ούτε αυτοί, τέλος πάντων, του κάνουν ιδιωτική επίσκεψη στο «κονάκι» του, αλλά έρχονται ως εκπρόσωποι των κρατών τους προς έναν εκπρόσωπο κράτους;

Και «Η Ελλάς ευγνωμονούσα», όπως και αν το κάνουμε, εκφράζει περισσότερο τα ιδεώδη των Ελλήνων από ό,τι το «Ατέρμονο πεδίο – Δελφοί», του κατά τα άλλα σπουδαίου Θεόδωρου Στάμου, που είδαμε να θαυμάζει και η κυρία Κλίντον, αντιλαμβανομένη προφανώς την «αμερικανιά! Και καμάρωνε ο τ. πρωθυπουργός, χωρίς να γνωρίζει καν τι απεικονίζει το έργο, μπερδεύοντας τους Δελφούς με το Αιγαίο και με ένα νησί του, όπως μας πληροφόρησαν τα παραπολιτικά των εφημερίδων. Βεβαίως, δικαιολογείται εν μέρει, καθώς ούτε Δελφοί υπάρχουν πάνω στο έργο, αλλά μόνο ένα ατέρμονο μπλε, που παραπέμπει λογικά σε θάλασσα. Ούτε νησί υπάρχει! Ποιος ξέρει που το είδε; Και όπως φαίνεται, δεν κατάλαβε καν τι του είχαν πει οι σύμβουλοι διακοσμητές, ή απλά δε διάβασε το «σκονάκι», που φυσιολογικά, θα πρέπει να του είχαν δώσει.

Το νέο "εικαστικό" αποτέλεσμα επί Γ. Γ. Παπανδρέου

Δεν υπεισέρχομαι βαθύτερα στα της τέχνης, όπου οι απόψεις συνήθως διίστανται, λαμβανομένης υπόψιν της υποκειμενικότητας της κρίσης. Όμως, στον απλό λαό φάνηκε, σαν να βγήκε η Ελλάδα και στη θέση της να μπήκε το τίποτα! Όλως περιέργως δε, ο πίνακας, συνέχισε να απουσιάζει και επί πρωθυπουργίας κ. Παπαδήμου και συνεχίζει ακόμη. Ελάχιστοι έχουν πειστεί και περισσότεροι ακόμη αναρωτιούνται, πού βρίσκεται το έργο, για ποιο λόγο απομακρύνθηκε και επίσης για το αν θα επιστρέψει στη θέση του και πότε. Ερωτήματα, που πρέπει να απαντηθούν. Έχω, όμως, την προαίσθηση, πως ο πίνακας θα επιστρέψει στο χώρο του, μόνο όταν θα αλλάξει και η πολιτική κατάσταση της χώρας προς το καλύτερο. Διότι, τότε, στη θέση του «τίποτα», θα ξαναμπεί η Ελλάδα.

Όμως ο λόγος για την «Ευγνωμονούσα Ελλάδα», θα έμενε ελλιπής, αν δεν κάναμε και μια μικρή αναφορά στο ίδιο το έργο και στην ιδέα του καλλιτέχνη. Η αξία του έργου, πέρα από την ζωγραφική αισθητική του αρτιότητα, αποτελεί και ένα ιστορικό ντοκουμέντο. Η πολυτιμότητα του συνίσταται στο γεγονός, ότι απεικονίζει πλήθος αγωνιστών του 21, με πιστοποιημένες στην ομοιότητα μορφές και αναγνωρίσιμες ως ταυτότητες των ατόμων, που βρίσκονται συγκεντρωμένοι γύρω από τη νέα Ελλάδα, που έχει σπάσει τις αλυσίδες της. Η προσπάθεια ταύτισης των ηρώων δεν παρουσιάζει δυσκολίες, γιατί υπάρχουν οι ευρύτατα διαδεδομένες λιθογραφίες των αγωνιστών και φιλελλήνων, που εξέδωσε σε τεύχη ο στρατιωτικός Karl Krazeisen στο Μόναχο -όπου κατοικούσε μόνιμα ο Βρυζάκης.

Αν παρατηρήσουμε καλά το έργο, θα δούμε στο πρώτο επίπεδο τον Κολοκοτρώνη, τον Μιαούλη και τον Καραϊσκάκη. Την Μπουμπουλίνα γονατισμένη στα δεξιά και αριστερά τον Υψηλάντη, ενώ πιο μέσα διακρίνονται οι Παπαφλέσσας, Φεραίος, Μπότσαρης και άλλοι πολλοί. Όλοι παρόντες, νεκροί και ζωντανοί, στο κάλεσμα της Ανάστασης της νέας Ελλάδας. Στο προσκλητήριο της νίκης! Στο άφατο Πάσχα της χαράς! Όλοι δικαιούνται ένα αντίδωρο αναγνώρισης, για τις ρανίδες αίματος που πρόσφεραν στον Αγώνα. Ο Βρυζάκης, γίνεται αναπόφευκτα και αθέλητα ιστορικός κριτής, καθώς επιλέγει προσεκτικά τα πρόσωπα που θα βάλει στη σύνθεση του, όπως θα έκανε κάθε σοβαρός καλλιτέχνης. Ακόμη και η θέση τους στο χώρο της σύνθεσης, αν είναι, δηλαδή, στο πρώτο στο δεύτερο ή στο τρίτο επίπεδο, είναι βέβαιο, ότι έχει επηρρεαστεί και από την προσωπική εκτίμηση, που έτρεφε στο πρόσωπο του κάθε ήρωα. Σίγουρα, όμως, είχε περάσει και από την προσωπική κριτική και ιστορική βάσανο, ώστε το έργο του να αποτελεί σήμερα αυτό, που όλοι οι μεταγενέστεροι θαύμασαν και αναγνώρισαν, ως άξιο να βρίσκεται στο πρωθυπουργικό γραφείο. Όλοι; Δυστυχώς, όχι, όλοι!

Στον πίνακα συντελείται ένα μυστήριο. Η λογική υποκλίνεται και υποχωρεί στο ημίφως, καθώς οι διαστάσεις του χρονοχώρου απελευθερώνονται κάτω από ένα χρυσό, αναστάσιμο Φως. Η ιδέα της πατρίδας μορφοποιείται στην εικόνα μιας νέας γυναίκας, με την ιερότητα και την απόδοση λατρείας, που θα ταίριαζε σε ένα θείο πρόσωπο, που περιστοιχίζεται από τους πιστούς της. Ο Βρυζάκης, ζωγραφίζει πολύ τρυφερά και συναισθηματικά την «Ελλάδα» του. Την βάζει, σχεδόν να αιωρείται, με τον ελαφρύ κυμματισμό που μεταδίδουν τα απλωμένα χέρια της, που μοιάζουν να αγκαλιάζουν τον ορίζοντα των βουνών και να ευλογούν τα κεφάλια των αγωνιστών που σκύβουν με δέος μπροστά της. Πίσω της, αχνοφαίνεται το τμήμα ενός δωρικού ναού, που συνδέει το παρόν με το αρχαίο παρελθόν, υπό την επίδραση, μάλλον, του αρχαιοφιλικού κλίματος του Μονάχου. Τα χέρια πάνω στο στήθος αποκαλύπτουν την εσωτερικότητα των στιγμών, την καρδιακή σχέση. Μπροστά τους, και μπροστά μας, συντελείται ένα θαύμα! Οι ίδιοι, είναι μέρος του θαύματος και μύστες της ελευθερίας.

Η Ελλάδα, φέρνει στο νου διάφορους συνειρμούς για τα όσα μας θυμίζει. Μοιάζει σαν να αναδύεται, όπως η Αφροδίτη, μέσα από ένα κοχύλι, ή σαν την παρθένο Άρτεμη με τα λιτά της μαλλιά. Σαν την Παναγία, θα έλεγα, με ελληνικό χιτώνα, ή σαν μια «Νέα Ιερουσαλήμ», μετά από την καταστροφή του παλαιού κόσμου της δουλείας.  

Όπως και αν έχει, η «Ευγνωμονούσα Ελλάς», η μάνα όλων μας, αντιμετωπίζεται κυριολεκτικά και μεταφορικά, σαν μια εταίρα, από τους αγνώμονες νταβατζήδες της, που την σύρουν σήμερα εκδίδοντας την, στα διεθνή παζάρια των αγορών..