Ελευσινιακή λατρεία - «τα άδυτα των αρχαίων Μυστηρίων»

Αναπαράσταση του εσωτερικού Πρόπυλου του ναού της Ελευσίνας

Της Αθανασίας Κυριαζή
Αρχαιολόγου

Η Ελευσίνα είναι παραλιακή πόλη της Αττικής, ανήκει στην επαρχία της Μεγαρίδος και  περιλαμβάνει την προς τα δυτικά του Αιγάλεω πεδινή χώρα. Η πεδιάδα αυτή που ονομάζεται Θριάσιο πεδίο ή Ρειτών πεδιάδα, είναι η πιο εύφορη περιοχή της Αττικής γης γιατί έχει καρποφορήσει, σύμφωνα με το μύθο, με τις υποδείξεις της Θεάς Δήμητρας.

Στην αρχαιότητα η Ελευσίνα αποτελούσε ένα από τα διασημότερα θρησκευτικά κέντρα του ειδωλολατρικού κόσμου.
Η λατρεία της Δήμητρας και της Κόρης βασίστηκε στον Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα του οποίου ο δημιουργός καθώς και ο χρόνος σύνθεσής του δεν μας είναι γνωστά, πιστεύεται πάντως από τους ειδικούς ότι ο ύμνος συναρμολογήθηκε γύρω στα 600π.Χ. Η παράδοση που διασώθηκε στον ύμνο αποτελεί τον πυρήνα της λατρείας, μια λατρεία αγροτικού, οικογενειακού και τοπικού χαρακτήρα που διαδόθηκε στο πέρασμα των αιώνων και απέκτησε πανελλήνιο κύρος.

Η Ελευσινιακή ήταν μια λατρεία μυστική και οι λάτρεις της ονομάζονταν μύστες. Τις λεπτομέρειες της λατρείας τις δίδαξε η ίδια η Θεά στους πιστούς και επέβαλε την άκρα μυστικότητα που την χαρακτηρίζει. Σύμφωνα με το μύθο, ο Άδης με τη συγκατάθεση του Δία άρπαξε την θυγατέρα της Δήμητρας, την Περσεφόνη όταν εκείνη ήταν με τις Ωκεανίδες σε ολάνθιστο λιβάδι. Η Δήμητρα συνοδευόμενη από την Εκάτη πήγε στον Ήλιο τον επόπτη της γης και τον παρακάλεσε να βρει την κόρη της. Ο Ήλιος της ομολόγησε την αλήθεια για την αρπαγή και θυμωμένη καθώς ήταν η Δήμητρα με τον Δία, δεν επέστρεψε ποτέ στον Όλυμπο. Αφού περιπλανήθηκε αρκετό καιρό μεταμφιεσμένη σε ηλικιωμένη γυναίκα, έφτασε στην Ελευσίνα και κάθισε στο «παρθένιο φρέαρ» το γνωστό Καλλίχωρο φρέαρ. Εκεί την συνάντησαν οι κόρες του βασιλιά της Ελευσίνας, Κελεού και της προσέφεραν άσυλο στο παλάτι μη γνωρίζοντας την αληθινή της ταυτότητα.

Αναθηματικό ανάγλυφο.
Δεξιά η Κόρη (Περσεφόνη) με δάδα και αριστερά
 η Δήμητρα παραδίδει στον Τριπτόλεμο τα στάχυα
για να διδάξει στον κόσμο την καλλιέργεια του σιταριού.
Ελευσίνα, περ. 440-430 π.Χ., ύψος: 2,20μ.

Η Δήμητρα μεταμφιεσμένη λοιπόν σε ηλικιωμένη γυναίκα ανέλαβε την ανατροφή του Δημοφώντα, υιού του Κελεού και της Μετάνειρας. Ο Δημοφώντας ανατρεφόταν σαν  Θεός, η Δήμητρα τον άλειφε με  αμβροσία και την νύχτα τον έκρυβε στην φωτιά. Όταν η μητέρα του παιδιού Μετάνειρα θέλησε να μάθει το μυστικό της γυναίκας ανακάλυψε έντρομη το κορμί του παιδιού της στις φλόγες, οργίστηκε και θέλησε να διώξει τη Θεά από το παλάτι. Η Δήμητρα τότε αποκάλυψε το θεϊκό μεγαλείο της και διέταξε να κατασκευαστεί ναός κάτω από την Ακρόπολη στον επιβλητικό λόφο πάνω από το Καλλίχωρο φρέαρ. Εκεί αποσύρθηκε η Θεά θρηνώντας για την απώλεια της κόρης της. Τότε η γη σταμάτησε να βλαστάνει και κινδύνευσε να αφανιστεί το ανθρώπινο γένος. Ο Δίας έστειλε Ολύμπιους θεούς να την παρακαλέσουν να επιστρέψει στον Όλυμπο, η Θεά αρνήθηκε και τότε ο Ερμής, με διαταγή του Δία, πήγε στον Κάτω κόσμο και ζήτησε από τον Πλούτωνα την επιστροφή της Περσεφόνης στη μητέρα της. Ο Πλούτων δέχτηκε αλλά για να εξασφαλίσει την επιστροφή της σ΄ εκείνον της έδωσε να φάει καρπό ροδιού. Τελικά συμφωνήθηκε από τους θεούς να μένει η Περσεφόνη το ένα τρίτο του έτους στο σύζυγο της, τον Πλούτωνα και τα άλλα δύο τρίτα μεταξύ των Ολύμπιων θεών και της μητέρας της. Με την έξοδο της Περσεφόνης από τον Άδη η γη καλύφθηκε από φύλλα και άνθη και άρχισε να παράγει καρπούς. Η Δήμητρα τότε για να ευχαριστήσει τους Ελευσίνιους που την φιλοξένησαν και της αφιέρωσαν τον ναό δίδαξε στους θεμιστοπόλους βασιλείς, Τριπτόλεμο, Διοκλή, Εύμολπο και Κελεό, τον τρόπο πού ήθελε να τελείται η λατρεία της, τα σεμνά όργια που δεν έπρεπε να φανερωθούν στους αμύητους, καθώς και την καλλιέργεια της γης για την ευημερία του ανθρώπινου είδους.                  

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι το μυστικό δεν προδόθηκε ποτέ από τους πιστούς ακόμη και μετά την πτώση της λατρείας και τη διάδοση του χριστιανισμού. Έτσι η λατρεία της Δήμητρας καλύπτεται από ένα πέπλο μυστηρίου, αφού η ουσία και η έννοιά της τάφηκαν με τον τελευταίο ιεροφάντη στα τέλη του 4^ου αιώνα μ.Χ. Αργότερα οι χριστιανοί του 5^ου αιώνα ίδρυσαν την πρώτη εκκλησία του Χριστού κοντά στο Τελεστήριο της θεάς και μετέτρεψαν το χώρο του ιερού τεμένους σε νεκροταφείο. Το πλήθος όμως των ιερών, των κτηρίων και των αναθημάτων στην περιοχή μας επιτρέπουν να ανασυνθέσουμε την ιστορία της λατρείας και να επισημάνουμε τη δημοτικότητα της.

Το μυστικό δράμα των Ελευσίνιων Μυστηρίων αποτελούσαν τα δρώμενα, τα δεικνύμενα και τα λεγόμενα. Κατά τη διάρκεια των δρωμένων γινόταν προφανώς η αναπαράσταση του μύθου της Δήμητρας και της Περσεφόνης που συνοδεύονταν από μουσική, ιερούς λόγους και ανάλογη κίνηση. Έτσι οι μύστες βίωναν τη συμμετοχή στο θείο δράμα και έτσι έφταναν στα επίπεδα της κάθαρσης. Άλλωστε αυτό δεν είναι το συναίσθημα που βιώνουν οι πιστοί στο αποκορύφωμα του δράματος του Χριστού κατά την Μεγάλη Εβδομάδα;

 Ο χώρος του Τελεστηρίου.

Τα δεικνύμενα αφορούν οπωσδήποτε τα ιερά αντικείμενα και τα σύμβολα των Ελευσινίων. Η δραματικότερη στιγμή των δεικνυμένων ήταν εκείνη κατά την οποία ο Ιεροφάντης μέσα σε άπλετο φως, τα επιδείκνυε στους  πιστούς. Τα αντικείμενα αυτά φυλάσσονταν στα ανάκτορα όλο το χρόνο και μόνο ο ιεροφάντης μπορούσε να τα φανερώσει στους μύστες. Τα λεγόμενα συνόδευαν τα δρώμενα και τα δεικνύμενα και ήταν μυστικές ρήσεις, επικλήσεις και πιθανότατα επεξηγήσεις των δρωμένων.

Όπως ήδη αναφέρθηκε η λατρεία αρχικά ήταν οικογενειακή και τοπική, αργότερα υπό την αιγίδα των Αθηνών έγινε πανελλήνια και έπειτα κάτω από την κυριαρχία της Ρώμης, παγκόσμια. Διαφέρει από τις άλλες θρησκευτικές τελετές του αρχαίου κόσμου, αφού προϋποθέτει την επιλογή και την κατήχηση των πιστών και επειδή εκείνοι που εμυούντο σ΄αυτή ορκίζονταν να κρατήσουν μυστικά όσα είδαν, άκουσαν και διδάχτηκαν.

Σήμερα στο χώρο του ιερού σώζεται το αυθεντικό αρχαιολογικό υλικό σε μεγάλο βαθμό. Από το χώρο των προπυλαίων έχουν σωθεί μέρη από κίονες, στοιχεία όπως τρίγλυφα και μετόπες καθώς και κόσμημα του τύμπανου του αετώματος με το έμβλημα του αυτοκράτορα από τη Ρωμαϊκή εποχή. Μορφή που αν και κατεστραμμένη μπορεί να αποδοθεί στον Μάρκο Αυρήλιο (121-180μ.χ). Από το Τελεστήριο σώζονται δάπεδα και βάσεις κιόνων καθώς και η κλίμακα στη δυτική πλευρά. Στο μουσείο που βρίσκεται μέσα στο χώρο του ιερού ο επισκέπτης μπορεί να αποκτήσει μια πλήρη εικόνα για τη μορφή που είχε το ιερό ανά τους αιώνες, από τη γεωμετρική εποχή μέχρι και τα υστερο-ρωμαικά  χρόνια, αφού υπάρχουν γύψινα εκμαγεία που δίνουν την εικόνα του ιερού σε κάθε εποχή.

Η είσοδος των Προπυλαίων.
Στο βάθος διακρίνεται το σπηλαίωμα όπου βρίσκεται το Πλουτώνιο
και στο λόφο ο παλαιός χριστιανικός ναός

 Ο χώρος του ιερού είναι ιδιαίτερα προσεγμένος, για την ανάδειξή του έγινε απαλλοτρίωση των κτισμάτων της οδού Νικολαϊδου στην ανατολική και βόρεια πλευρά. Τα κτήρια αυτά θα κατεδαφιστούν ώστε να είναι δυνατή η θέαση του ιερού από την πλατεία της πόλης και από τους κύριους άξονες της. Στα άμεσα σχέδια είναι και η πεζοδρόμηση του τμήματος αυτού. Οι εργασίες αυτές θα γίνουν με έξοδα του ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων.

Αξίζει λοιπόν να επισκεφθεί κανείς ένα τόσο σημαντικό μνημείο που τα διασωθέντα κατάλοιπά του είναι αιώνιοι μάρτυρες της ιστορικής παράδοσης και της δύναμης που ασκούσε η λατρεία στους πιστούς της. Μιας λατρείας, που συνδέεται βαθιά  με την αρχέγονη ανάγκη του ανθρώπου που αναζητά την ελπίδα σε μια ανώτερη δύναμη, που θα του χαρίσει την αιώνια ζωή, την αναγέννηση μέσα από το θάνατο. Η ίδια αυτή ελπίδα και η ίδια προσμονή δεν χαρακτηρίζει τους χριστιανούς της εποχής μας.