Οδοιπορικό μνήμης στην Ιερά Μονή Δαφνίου

Ιερά Μονή Δαφνίου-10ος-11ος αι.

Γράφει ο Γεράσιμος Γ. Γερολυμάτος

ζωγράφος

Κυριακή πρωί, λίγο πριν τις 7:00. Ο ήλιος του Μαγιού με το ροδαλό του φως, μόλις ανατέλλει πάνω από τις κορυφογραμμές του Υμηττού, λούζοντας με ακτίνες παρθενικές την σιωπηλή Αττική γη. Το ζεστό του φως στραφταλίζει πολύτιμο μέσα στις πυκνές κορυφές των πεύκων και πάνω στις δροσοσταλιές των φύλλων, που σαν κρυστάλλινα κάτοπτρα πολλαπλασιάζουν την λάμψη. Είναι η στιγμή της γέννησης των χρωμάτων και της όρασης. Οι σκοτεινοί όγκοι των κτισμάτων του συγκροτήματος της Μονής Δαφνίου, μοιάζουν σαν να αναδύονται μέσα από τη νυκτερινή αχλύ του χρόνου.

Δεκάδες αιώνες ιστορίας παραμερίζουν το πέπλο της σιωπής, για να αποκαλυφθούν ξανά φωτισμένοι, μέσα από τα σχήματα ενός αλλοτινού σκηνικού. Το καθολικό της μονής εγκαταλελειμμένο πια, από τα βυζαντινά του χελιδόνια, απόμεινε ένα σιωπηλό  μουσείο, κάπου στην άκρη της σύγχρονης, χαοτικής μεγαλούπολης, που ολοένα επεκτείνεται. Αναρωτιέται κανείς, πώς θα συγκρατήσουν αυτοί οι πέτρινοι περίβολοι με τις στενές τους επάλξεις όλα αυτά τα παλιρροιακά κύματα του τσιμέντου;

Γερ. Γερολυμάτος: "Μονή δαφνίου"
Τέμπερες σε χαρτόνι-1985

Με το πέρασμα της ώρας οι κτιριακοί όγκοι ζωντανεύουν. Το φως τώρα πιο δυνατό, δημιουργεί σχήματα και γεννάει σκιές. Ο μεγάλος τρούλος της οκτάγωνης εκκλησίας, φωτίζεται σα μισοφέγγαρο. Τα στιλπνά κεραμοπλαστικά στην εξωτερική πλινθόπλεκτη τοιχοδομία, φωσφορίζουν ένα κόκκινο γαιώδες. Όλα μοιάζουν να πυρπολούνται από ένα μυστηριακό φως. Ο πολυθρύλητος ναός είναι χτισμένος με το αρχιτεκτονικό σύστημα των οκταγωνικών βυζαντινών εκκλησιών. Ο επιβλητικός τρούλος στηρίζεται πάνω σε οκτώ αντερείσματα, που με τη σειρά τους, συνεχόμενα με τους τοίχους, δημιουργούν τέσσερα παρεκκλήσια.

Εις τον κεντρικό χώρο σχηματίζεται έτσι, αντί τετραγώνου οκτάγωνο, όπου υπάρχουν οκτώ σφαιρικά τρίγωνα και τέσσερις κόγχες στις γωνίες. Αυτό δίνει στο ναό μεγαλοπρέπεια. Ο νάρθηκας οδηγεί σε έναν πρόναο συνδεμένο με κωδωνοστάσιο και στα δεξιά μια σκάλα που οδηγούσε μάλλον στο ηγουμενείο. Ο πρόναος με τα έντονα στοιχεία της δυτικής αρχιτεκτονικής π.χ. τα γοτθικά τόξα που τον στεγάζουν, αποτελεί προσθήκη μεταγενέστερη του 1200 και υπενθυμίζει την περίοδο της φραγκοκρατίας, όταν οι Ορθόδοξοι μοναχοί εκδιώχθηκαν, και η μονή περιήλθε στους Λατίνους λόγιους Βενεδικτίνους μοναχούς, τουλάχιστον για 200 χρόνια. Οπότε, με την έναρξη της τουρκοκρατίας στην Αττική, οι ορθόδοξοι μοναχοί επέστρεψαν πάλι στη Βυζαντινή μονή. Έκτοτε και μέχρι το 1840, οπότε χρησίμευσε σαν στρατιωτικός σταθμός, η μονή πέρασε περιόδους ευημερίας αλλά και εγκατάλειψης.

Το 1676, σύμφωνα με περιηγητές αριθμούσε έναν ή δύο μοναχούς. Το 1765, ο Τσάντλερ βρήκε έναν ιερέα με δύο μοναχούς και από τότε ως το 1821 υπάρχουν αναφορές ονομάτων ηγουμένων. Από το 1883 μέχρι το 1885 λειτούργησε σαν φρενοκομείο και μόλις το 1885, η τότε ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να μεριμνήσει για τη διάσωση του αρχαιότερου από τα χριστιανικά κτίσματα της Αττικής. Το 1895-1897, το καθολικό της μονής επισκευάστηκε από την Αρχαιολογική εταιρεία και δόθηκε παράταση ύπαρξης σε ένα από τα σημαντικότερα καλλιτεχνικά μνημεία της πανευρωπαϊκής χριστιανικής τέχνης. Ειδικά, τα εξαίσια ψηφιδωτά του καθολικού της.

"Χριστός-Παντοκράτωρ"
Ψηφιδωτό, περ. 1.100 μ.Χ

Ο David Talbot Rice, αναφέρει χαρακτηριστικά για αυτά: «Η εντυπωσιακότερη ίσως απεικόνιση του Χριστού-Παντοκράτορα βρίσκεται στο  Δαφνί, κοντά στην Αθήνα και χρονολογείται στο 1100 περίπου. Εδώ δεν βρισκόμαστε μπροστά στον τρυφερό Χριστό της δυτικής παράδοσης, αλλά σε μια απόκοσμη, αυστηρή μορφή, που θυμίζει τον Ιεχωβά της Παλαιάς Διαθήκης. Με την πνευματικότητα που αποπνέει και την εκφραστικότητά του, ο Παντοκράτωρ στο Δαφνί θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς, ότι προαναγγέλλει αυτό που σήμερα ονομάζουμε εξπρεσιονιστική   τέχνη..».

Οι Βενεδικτίνοι μοναχοί παρά τις επεμβάσεις, με τις εσωτερικές και εξωτερικές προσθήκες που έκαναν στο κύριο σώμα του αρχαιότερου ναού, σεβάστηκαν απόλυτα τα απαράμιλλης αξίας και ομορφιάς βυζαντινά μωσαϊκά και ψηφιδωτά του. Και η λαϊκή μούσα περισώζει ψάλλοντας τον θαυμασμό της σε ένα δίστιχο:

«Κυρά Χρυσοδαφνιώτισσα, μεγάλη σου ν' η χάρη,

με το ψηφί, με το ρηγλί, με το μαργαριτάρι».

Η «Santa Maria di Dalphino» ή «Dalphinum», για τους Φράγκους χρησίμευσε και ως τόπος ταφής των Δούκων της Αθήνας. Από έγγραφα και διαθήκες, που συντάχθηκαν στις 30 Οκτωβρίου του 1308 και στις 10 Μαρτίου του 1311, αναφέρεται ότι ετάφησαν στο Δαφνί «εν τω τάφω των προγόνων τους», τουλάχιστον δύο Δούκες, ο Γουϊδων ο Β΄ και ο Βάλθερος Βρυέννιος. Ωστόσο, οι λάρνακες των Φράγκων δυναστών δεν έχουν ακόμα αποδεδειγμένα αποκαλυφτεί. Όπως επίσης και το μυστήριο που καλύπτει τους μύθους για το παρελθόν της και τις εκδοχές τις σχετικές με την αρχική κτήση της μονής, που χάνονται στο χρόνο, παραμένει άλυτο. Από τις ποίκιλλες απόψεις ξεχωρίζουν ωστόσο κάποιες:

1) «βασίλισσά τις, Δάφνη καλουμένη, ναυαγήσασα εις την κάτωθεν του Δαφνίου θάλασσαν, διεσώθη εις την παραλίαν αυτού μετά δώδεκα βυτίων περιεχόντων χρήματα, δι ων ως ευχαριστήριον τω θεώ επί τη σωτηρία της έκτισε την μονήν του Δαφνίου ή της Δάφνης».

2) Εις την Κωνσταντινούπολη, υπήρχε μονή της Παναγίας της Δάφνης και είναι πολύ πιθανό η συνώνυμη αττική μονή, να ονομάσθηκε έτσι από εκείνη κατά την συνήθεια της εποχής, να δίνουν σε ναούς της βυζαντινής περιφέρειας ονόματα γνωστών εκκλησιών και μονών της Βασιλεύουσας .

3) Η συσχέτιση της ονομασίας με την ύπαρξη εκεί αρχαίου ιερού του Απόλλωνα δεν φαίνεται να ευσταθεί, αφού ο ναός ήταν αφιερωμένος μεν, στον Πύθιο  Απόλλωνα, αλλά όχι στον Δαφναίο ή Δαφνηφόρο, που είχε περίφημο ναό στην Ερέτρια.

4) Άλλος θρύλος καθόλου πειστικός, θέλει ως κτήτορες της μονής τον Ιμπέριο και τη γυναίκα του Μαργαρώνα, οι οποίοι είναι οι ήρωες του πασίγνωστου μεσαιωνικού μυθιστορήματος, που μεταφράστηκε από τα γαλλικά στα ελληνικά τον 15ο αιώνα. Είναι παλιός θρύλος, γιατί ήδη αναφέρεται το 1588 από τον Ιάκωβο Παρκεθύμη και το 1770 από τον Σκοπελίτη λόγιο Κωνσταντίνο  Δαπόντε.

5) Μια πέμπτη τέλος εκδοχή, συνδέει την ανοικοδόμηση της σημερινής μονής, με την κάθοδο στην Αθήνα του Βασιλείου Βουλγαροκτόνου το 1019.

"Η Μεταμόρφωση"
Ψηφιδωτό, περ. 1.100 μ.Χ

Σε γενικές γραμμές, η ιστορία της μονής χωρίζεται σε δύο περιόδους, μετά από την καταστροφή του Απολλώνιου ναού το 395 από τις ορδές  του Αλάριχου. Η αρχική μονή Δαφνίου χτίστηκε επί του κατεστραμμένου αρχαίου ναού τον 5ο  αιώνα επί του Κώνσταντος Β΄, περίπου το 662 ή στα χρόνια του Ιουστινιανού, ανάμεσα στα 527-565 μ.Χ. Η αρχική αυτή μονή καταστράφηκε άγνωστο πότε, και στη θέση της οικοδομήθηκε εκ νέου το σημερινό καθολικό με τα θαυμάσια ψηφιδωτά του, γύρω στον 11ο αιώνα, ανάμεσα στα 1000 με 1100 μ.Χ. Απομεινάρια της μονής της πρώτης περιόδου χρησιμοποιήθηκαν κατάλληλα για την ανοικοδόμηση του μοναστηριακού συγκροτήματος της δεύτερης περιόδου.

Ο περίβολος με την πύλη του, τα διώροφα κελιά και η τράπεζα επισκευάστηκαν, ενώ το καθολικό τελείως κατεστραμμένο, οικοδομήθηκε εκ νέου, μαζί με τις φράγκικες προσθήκες του 13ου αιώνα, όπως το γνωρίζουμε σήμερα. Λείψανα ασήμαντα της αρχικής εκείνης εκκλησίας, βρίσκονται στα δυτικά του σημερινού ναού, ενώ ερείπια του αρχικού περιβόλου διασώζονται στη βόρεια πλευρά, μαζί με γλυπτά αρχιτεκτονικά μέλη. Η μονή αυτή, είχε τετράγωνο περίβολο με όψη φρουρίου και πύργους. Όλα χτισμένα με κροκαλοπαγείς λίθους, που όμως στη διάρκεια των αιώνων αχρηστεύθηκαν και η μονή περιορίστηκε κατά την Τουρκοκρατία στον γύρω από τον καθολικό χώρο της.

Η χιλιόχρονη και πλέον ιστορία της, είναι γεμάτη από επιδρομές και κατακτήσεις, από περιόδους λαμπρής ακμής, αλλά και εποχές εγκατάλειψης. Κατά την εποχή του Αγώνα, το 1821, η μονή πολιορκήθηκε από τους Τούρκους του πασά Ομέρ Βρυώνη και του Ομέρ μπέη της Καρύστου, που εισέβαλλαν στην Αττική και κυριεύτηκε δια προδοσίας. Στις 22 Μαρτίου του 1827, έλαβε χώρα γύρω από την μονή, μια πολύ φονική μάχη, ανάμεσα στους Έλληνες υπό τις διαταγές του Γ. Καραϊσκάκη και τους Τούρκους υπό τον Κιουταχή. Η μάχη αυτή, που είχε αμφίρροπο αποτέλεσμα και πολλούς νεκρούς εκατέρωθεν, συνεχίστηκε ακόμα φονικότερη τον Απρίλιο του 1827, στον χώρο του σημερινού Δρομοκαϊτείου.

Η μονή τώρα, στέκει μνημείο ακλόνητο και ιστορικό ορόσημο. Μια μαρτυρία άφταστης καλλιτεχνικής αξίας, αφού στα ψηφιδωτά της διακρίνονται αμφότερες οι κατευθύνσεις της βυζαντινής τέχνης: η ανατολική και η ελληνική. Μια τέχνη υποδειγματική και παγκοσμίως σεβαστή για την έκφραση, τον ρυθμό και την ισορροπία στη σύνθεσή της. Δημιούργημα χαρακτηριστικό και δείγμα της εποχής της μακεδονικής δυναστείας, κατά την οποία επιτελέσθηκε, η ελληνική αναγέννηση  και η καλλιτεχνική ακμή του βυζαντινού κόσμου.

Η  μονή Δαφνίου συνεχίζει ακόμα και σήμερα να φωτίζεται από τον ήλιο της αυγής του 21ου αιώνα...

                                            

Σε ό,τι αφορά το σήμερα, το μάλλον αδιάφορο για την πολιτιστική επιμόρφωση και  αγωγή των πολιτών Κράτος, κρατά στην ουσία την Ιερά Μονή Δαφνίου απρόσιτη στο ευρύ κοινό, καθώς "συντηρεί" το Καθολικό, τουλάχιστον για τα τελευταία 15 χρόνια (!!). Αποκλείει έτσι την πρόσβαση στην ιστορική Μονή και στα φημισμένα ψηφιδωτά της, σε χιλιάδες Έλληνες και ξένους επισκέπτες.

(Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό ΕΝΝΕΑΔΑ, τ. 1ο, 2000)

Βιβλιογραφία:

David Talbot  Rice: «Αrt of the Byzantine Era»-1963, Υποδομή,1994, σελ. 88.

Εγκυκλοπαιδικό λεξικό  Ελευθερουδάκη, τόμος 4ος, σελ. 307.

Γ. Λαμπάκη: «Χριστιανική Αρχαιολογία της Μονής Δαφνίου», 1889.