Ο ζωγράφος Νικηφόρος Λύτρας

Βόρειος τοίχος.
Ο ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΕΦΙΠΠΟΣ κατατροπώνει το δράκοντα…»

και οι τοιχογραφίες του στο εκκλησάκι του Άη Γιώργη στο «κτήμα Χαϊδάρι»

Επιμέλεια κειμένου: Κώστας Φωτεινάκης

Το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου στο Χαϊδάρι (κτήμα Νάζου) που το κοσμούν τοιχογραφίες του πατριάρχη της Ελληνικής Ζωγραφικής Νικηφόρου Λύτρα και που σ΄ αυτό παντρεύτηκε ο μεγάλος ζωγράφος Νικόλαος Γύζης, μετά τους σεισμούς του 1999 απειλείται με κατάρρευση.

Είναι απαραίτητο να  συνεργαστούν μεταξύ τους το συντομότερο δυνατό  α) το Υπουργείο Πολιτισμού β) ο Δήμος Χαϊδαρίου και γ) η Μητρόπολη Νικαίας για να σώσουμε την πολιτιστική μας κληρονομιά. 

Ο Πατριάρχης της νεοελληνικής ζωγραφικής  Νικηφόρος Λύτρας όταν ήταν ακόμα νέος και άσημος ζωγράφισε δύο τοιχογραφίες στο μικρό  εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου στο «κτήμα Χαϊδάρι» του τραπεζίτη και φιλότεχνου Νικόλαου Νάζου.  Οι τοιχογραφίες βρίσκονται στο νότιο και βόρειο τοίχο του ναΐσκου και «εικονίζουν αντίστοιχα τον ΑΠΟΚΕΦΑΛΙΣΜΟ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ και τον ΑΓΙΟ ΓΕΩΡΓΙΟ ΕΦΙΠΠΟ να κατατροπώνει τον δράκοντα». 

Για να δούμε πως έφτασε στην Αθήνα ο Νικηφόρος Λύτρας  και πως ζωγράφισε  τις δύο εικόνες στον Άη Γιώργη¹.

Νότιος τοίχος. Ο αποκεφαλισμός του Ιωάννου του Προδρόμου…
ξεχωρίζει καλά ζυγισμένη η σύνθεση με μορφές δυνατά πλασμένες,
το δήμιο δεξιά, τον Ιωάννη γονατισμένο στο κέντρο
και τη Σαλώμη με μια θεραπαινίδα αριστερά

Ο Νικηφόρος Λύτρας², γιος μαρμαροτεχνίτη, γεννήθηκε στον Πύργο της Τήνου το 1832. Ο δάσκαλός του Αλέξανδρος Μπον αναγνωρίζει το ταλέντο του νεαρού  και μεσολαβεί στον Γερμανό ιδιοκτήτη του λατομείου μαρμάρων Πύργου, Σίγελ, να στείλει το Νικηφόρο Λύτρα στο Σχολείο Τεχνών (σημερινό Πολυτεχνείο).

Το 1850 ο Νικηφόρος Λύτρας εγγράφεται στο Σχολείο Τεχνών της Αθήνας.

Η φήμη του γίνεται αμέσως γνωστή και όταν αρχίζει η αγιογράφηση της Ρωσικής Εκκλησίας στην οδό Φιλελλήνων, ο Βαυαρός ζωγράφος Λουδοβίκος Θείρσιος  που έχει την ευθύνη της αγιογράφησης της Εκκλησίας προσλαμβάνει (1853 –1855;) τον Νικηφόρο Λύτρα σαν βοηθό του.

Ο Λύτρας σπουδάζει, εργάζεται στην αγιογράφηση του ναού «της Σωτήρας του Λυκοδήμου» (έτσι λέγεται η Ρώσικη Εκκλησία) και παράλληλα   μελετάει τα ψηφιδωτά της Μονής Δαφνιού^3,4 και τις αγιογραφίες στον  Όσιο Λούκα. Την ίδια περίοδο ο Λύτρας  γνωρίζεται με τον συντοπίτη του Τηνιακό Νικόλαο Νάζο ο οποίος και του ζητάει να ζωγραφίσει το εσωτερικό της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου στο κτήμα Χαϊδάρι..

Σύμφωνα με φιλολογικές πληροφορίες ο Νικηφόρος Λύτρας αν και έχει την κύρια ευθύνη της εικονογράφησης εργάζεται για τον σκοπό αυτό μαζί με τον Νικόλαο Γύζη με τον οποίο φοιτούσαν στην ίδια σχολή. (Ο Ν.Γύζης εγγράφηκε στη σχολή το 1853).

Η Παναγία Πλατυτέρα+

Οι σχέσεις μεταξύ του Νικηφόρου Λύτρα και του Νικόλαου Γύζη είναι άριστες και παρουσιάζονται με τον καλύτερο τρόπο στις επιστολές του δεύτερου από το Μόναχο (για μια μικρή περίοδο συστεγάζονται).

Στο εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου παντρεύεται στις 24 Απριλίου  1876 ο Νικόλαος Γύζης την Άρτεμις, κόρη του Νικόλαου Νάζου.

Σημειώσεις:

1. Αναφορά του Κίμωνα Μιχαηλίδη στο περιοδικό «ΠΑΝΑΘΗΝΑΙΑ», τεύχος 269 – 270 (15 – 31/12/1911). Την περίοδο που ο Κ. Μιχαηλίδης είχε επισκεφτεί το κτήμα Χαϊδάρι με ευκαιρία τα 10 χρόνια από το θάνατο του Νικολάου Γύζη και είχε γράψει για τη σύνθεση του μεγάλου ζωγράφου  «τέσσερις εποχές», επισκέφτηκε, εκτός από τους ξενώνες, και το μικρό ναό του Αγίου Γεωργίου στο οποίο παντρεύτηκε  Γύζης την κόρη του Νικόλαου Νάζου,  Άρτεμις. Ο Μιχαηλίδης στο τεύχος των «ΠΑΝΑΘΗΝΑΙΩΝ» κάνει αναφορά για την ύπαρξη δύο τοιχογραφιών τις οποίες είχε ζωγραφίσει ο Νικηφόρος Λύτρας, και είχε αποθανατίσει με τον φακό του ο φωτογράφος ΝΤΟΥΝΙΑΣ. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Οι φωτογραφίες του ΝΤΟΥΝΙΑ (1911) των αυθεντικών εικονογραφιών βρίσκονται στη διάθεση του συλλέκτη κ.Γιάννη Ιγγλέση.
2. Βιογραφικά στοιχεία του Νικηφόρου Λύτρα καθώς μια ακόμα αναφορά (επιβεβαίωση) ότι ο ίδιος ζωγράφισε τις δύο τοιχογραφίες στον Άγιο Γεώργιο Χαϊδαρίου (κτήμα Νάζου)  υπάρχουν στο λήμμα Νικηφόρος Λύτρας στο Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών, σελ.440  (εκδ.ΜΕΛΙΣΣΑ)
3. Πέγκυ Κουνελάκη, 7 μέρες ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (14 Μαρτίου 1999)
4. Αθηνά Σχινά, 7 μέρες ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (14 Μαρτίου 1999)

******************************************************************************

Το Τέμπλο…
Υπάρχουν τρεις μακρόστενες φορητές εικόνες
άγνωστου εικονογράφου 

Περιγραφή των τοιχογραφιών του Νικηφόρου Λύτρα στο εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου από την Νίνα Αθανασίου (ΕΛΛΗΝΕΣ ΖΩΓΡΑΦΟΙ εκδ.ΜΕΛΙΣΣΑ, 1973):

«…Χαρακτηριστικό για τα ενδιαφέροντά του και τις επιδράσεις που δέχεται τότε ήταν και το έγο που παρουσίασε στην Παγκόσμια Έκθεση στο Παρίσι το 1855, μια φορητή εικόνα της ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΠΛΑΤΥΤΕΡΑΣ, αντίγραφο από τοιχογραφία του Τιρς, στη Ρώσικη Εκκλησία στην Αθήνα. Η εικόνα αυτή έχει χαθεί και μας είναι γνωστή σήμερα μονάχα από περιγραφές σε παλιότερα κείμενα. Σύμφωνα μ΄ αυτές εικονιζόταν η Παναγία ένθρονη «επί ολοχρύσου επιπέδου», ζωγραφισμένη «δι΄ ελαιοχρωμάτων», και με «όλους τους κανόνας της ζωγραφικής κατά τε την οπτικήν, την σκιαγραφίαν, τον χρωματισμόν και τον εκκλησιαστικόν αρμόζον χαρακτήρα…». Δηλαδή το έργο συνδύαζε τη βυζαντινή εικονογραφία και στοιχεία από τη βυζαντινή εικονογραφία και στοιχεία από τη βυζαντινή αισθητική, όπως λ.χ το χρυσό φόντο, με την τεχνική και τις αρχές της δυτικής ζωγραφικής (ελαιοχρώματα, προοπτική, φωτοσκίαση κλπ), Είναι φανερό λοιπόν ότι ο Λύτρας ακολουθεί το παράδειγμα του Βαυαρού δασκάλου του που, όπως είναι γνωστό, πρέσβευε την αναμόρφωση της βυζαντινής αγιογραφίας με τους κανόνες της δυτικής ζωγραφικής.

Στο ίδιο πνεύμα ανήκουν και οι τοιχογραφίες του Αγίου Γεωργίου στο Χαϊδάρι, της μικρής εκκλησίας που άλλοτε βρισκόταν μέσα στα κτήματα του προστάτη του Γύζη, Νικολάου Νάζου. Μάλιστα από φιλολογικές πηγές πληροφορούμαστε πως εδώ ο Λύτρας εργάστηκε μαζί με το φίλο του Γύζη, που φοιτούσε και αυτός στο Σχολείον των τεχνών από το 1853. Έργα του Λύτρα είναι οι δύο τοιχογραφίες στο νότιο και βόρειο τοίχο, που εικονίζουν αντίστοιχα τον ΑΠΟΚΕΦΑΛΙΣΜΟ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ και τον ΑΓΙΟ ΓΕΩΡΓΙΟ ΕΦΙΠΠΟ να κατατροπώνει το δράκοντα. Σήμερα ωστόσο, η αρχική μορφή των τοιχογραφιών έχει σημαντικά αλλοιωθεί από τη φθορά του χρόνου και τις επιζωγραφίσεις. Στην τοιχογραφία του νότιου τοίχου, που διατηρείται καλύτερα, ξεχωρίζει καλά ζυγισμένη η σύνθεση με μορφές δυνατά πλασμένες, το δήμιο δεξιά, τον Ιωάννη γονατισμένο στο κέντρο και τη Σαλώμη με μια θεραπαινίδα αριστερά. Υπολείμματα από πλούσια χρώματα, κόκκινα, ώχρες, καφετιά, διακρίνονται ακόμα…»

Μετά τον έλεγχο της Τεχνικής Υπηρεσίας του Δήμου Χαϊδαρίου
 κρίθηκε επικίνδυνο να καταρρεύσει (διακρίνεται το κόκκινο Χ)

*Η Παναγία Πλατυτέρα  (σε άριστη κατάσταση)– Δεν γνωρίζουμε καμία περιγραφή που να μαρτυράει ότι αυτή η τοιχογραφία είναι του Λύτρα. Ωστόσο θα πρέπει να ληφθεί υπ΄ όψιν α) ότι  το θέμα αυτό ο Λύτρας το έχει δουλέψει επανειλημμένα (βλέπε προηγούμενη σελίδα ) β) η σημείωση του Γ.Δροσίνη στο βιβλίο του «Γεώργιος Νάζος & το Ωδείο Αθηνών» (1938) σελ.12 που αναφέρει ότι στο εκκλησάκι «απεικονίζοντο και οι δύο μικροί άγγελοι της Παναγίας Σιξτίνας του Ραφαήλ με τας μορφάς δύο τέκνων του Νικολάου Νάζου»

(Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό πολιτιστική "ΕΝΝΕΑΔΑ", τ. 13ο, 2003)