Κοινά στοιχεία Θρησκειών και Πολιτισμών

Η αιγυπτιακή τριάδα, Ίσις, Όσιρις και Ώρος

του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Την θεωρία μιας κοινής αρχικής θρησκείας, υποστηρίζουν πολλά στοιχεία από τη συγκριτική έρευνα των θρησκειών και από την εννοιολογική και ετυμολογική συνάφεια πολλών λέξεων και ονομάτων σε διαφορετικές γλώσσες. Η παράθεση επιπλέον στοιχείων ενισχύει ακόμη περισσότερο την θεωρία αυτή και πρώτα από όλα η διαπίστωση, πως δεν υπάρχει ούτε ένας λαός σε ολόκληρη την ανθρώπινη ιστορία, που να μην είχε κάποια θρησκευτική πεποίθηση.

Ένα σημαντικό κοινό στοιχείο με συχνή εμφάνιση, είναι η τριαδική υπόσταση της θεότητας. Ο Βραχμανισμός δογματίζει θεολογικά, ότι εκ του Βράχμα απέρρευσε η θεία Τριάς (Τριμούρτι), που αποτελείτο από τον Βράχμα τον θεό δημιουργό, τον Βισνού θεό της διατήρησης και της ισορροπίας και τον Σίβα θεό του έρωτα και εξολοθρευτή. Η πρώτη ανώτατη σουμεριακή τριάδα αποτελείτο από τους Ανού, θεό του ουρανού, Ενλίλ, θεό της ατμόσφαιρας και της γης και τον Έα, θεό του αρχικού ύδατος και του ωκεανού. Μια δεύτερη βαβυλωνιακή τριάδα αποτελείτο από τους Σιν (Σελήνη) και τα παιδιά της Σαμάλ (Ήλιος) και Ισχτάρ (πλανήτης Αφροδίτη). Και στην Αίγυπτο κάθε επαρχία είχε τη δική της θεϊκή τριάδα. Η σπουδαιότερη μεγάλη τριάδα ήταν αυτή της Αβύδου, που αποτελείτο από τον Όσιρι, την Ίσιδα και τον Ώρο. Ήταν η πιο δημοφιλής και λατρεύονταν σε όλη την Αίγυπτο, επειδή ο Όσιρις ήταν η προσωποποίηση του καλού και ήταν γνωστός ως «ο καλός Θεός». Άλλες τριάδες ήταν αυτή της Μέμφιδος αποτελούμενη από τους Φθα, Σακμέτ και Νέφερτουμ, ενώ των Θηβών από τους Άμων, Μουτ και Χονσού.

Ο θεός Ανού

Ο Όμηρος πάλι στην Οδύσσεια[1] κάνει μια σχετική αναφορά στην τρισυπόσταση του Ήλιου: «Ήλιε, τρισήλιε μου, κορφιά του νου, κόκκινο φλάμπουρό μου!». Ήδη από τους ομηρικούς χρόνους ο Απόλλων με τον Δία και την Αθηνά, συνιστούν Τριάδα που εκπροσωπεί πλήρως και τέλεια την θεία δύναμη[2]. Ένδειξη θεϊκής τρισυπόστασης έχουμε και στον Ιουδαϊσμό όπου ο θεός Γιαχβέ παρουσιάστηκε στον Αβραάμ[3] με τις μορφές τριών ανδρών, αν και η εμφάνιση αυτή που υπαινίσσεται  ένα τρισυπόστατο ανθρωπομορφισμό αντιμετωπίστηκε ως απλή σύμβαση μορφής, καθώς οι Εβραίοι δεν δέχτηκαν ποτέ την ιδέα μιας οποιασδήποτε μορφής του Θεού τους. Ακόμη κατά τη δημιουργία του ανθρώπου ο θεός αναφέρεται στον εαυτό του, κάνοντας χρήση, πότε του α΄ προσώπου του ενικού και πότε του α΄ προσώπου του πληθυντικού[4](ποιήσωμεν), αφήνοντας την υπόνοια ότι πρόκειται για πρόσωπα περισσότερα του ενός, τα οποία όμως είναι στην ουσία ένα.  Αυτή η τριαδική αντίληψη της θεότητας παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για την αναλογία της και με το δόγμα της χριστιανικής θεολογίας, όπου ο Πατήρ-Θεός, ο Υιός Ιησούς Χριστός και το Άγιον Πνεύμα αποτελούν την ενότητα της Αγίας Τριάδος.

Κοινές θρησκευτικές παραδόσεις υπάρχουν, ως γνωστόν, στις τρεις μεγάλες θρησκείες του Ιουδαϊσμού, Χριστιανισμού και Μουσουλμανισμού, που αναφέρουν ως τόπο δημιουργίας του ανθρώπου την περί του Ώξον και του Ιαξάρτη χώρα, όπου υπήρχαν ο Παράδεισος ή Κήπος της Εδέμ, απ΄όπου ανέβλυζαν αυτοί οι ποταμοί, καθώς και ο Τίγρης και ο Ευφράτης.

ο Άδωνις και η Αφροδίτη

Συνδεδεμένη με την λατρεία της βλάστησης και τον κύκλο της φύσης, είναι σε πολλές θρησκείες και η πίστη σε κάποιον Πάσχοντα Θεό που πεθαίνει και ανασταίνεται κάθε χρόνο. Ο Μπέλ-Μαρδούκ[5] είναι ένας θεός που πεθαίνει και ανασταίνεται στην Βαβυλωνιακή, Χαλδαϊκή και Ασσυριακή θρησκευτική δοξασία. Η λατρεία του θεού της βλάστησης που πέθαινε και ανασταινόταν είχε ακόμη ως προσωποποίηση τον σουμεριακό θεό Ταμμούζ (Δουμούζι) τον αγαπημένο της θεάς Ιστάρ, θεάς του έρωτα και της γονιμότητας (σουμεριακή Εάννα) που ήταν προσωποποίηση του πλανήτη Αφροδίτη. Στην Αιγυπτιακή θρησκευτική παράδοση ο πάσχων θεός είναι ο Όσιρις, τον οποίο σκότωσε και στη συνέχεια διαμέλισε ο κακός θεός Σετ (Σήθ). Η θεά Ίσιδα και ο θεός Ώρος βρήκαν και συνέδεσαν τα κομμάτια του και η Ίσις του έδωσε πάλι την ζωή με την απαγγελία κάποιων μαγικών λέξεων. Στην Ελληνική μυθολογία ο Άδωνης συνδέεται με τη λατρεία της βλάστησης, της Άνοιξης και γενικά των κύκλων της φύσης και είναι κατάλοιπο της προϊστορικής θρησκείας. Η ομορφιά του, που τον ενέπλεξε στην αντιζηλία ανάμεσα στην Αφροδίτη και την Περσεφόνη, συμβολίζει την άνοιξη και τον κύκλο των εποχών του χρόνου, ενώ ο θάνατός του είναι το φθινόπωρο και ο χειμώνας. Στην ίδια κατηγορία του πάσχοντος θεού συγκαταλέγονται και οι θεοί Διόνυσος, Άττις και Μίθρας. Τέλος ο Ιησούς Χριστός στην χριστιανική θρησκεία είναι ένας θεός των θείων παθών και της Ανάστασης που επίσης εορτάζεται την άνοιξη.

Ο θεός της βροχής Τλαλόκ

Σχετικοί με την λατρεία της βλάστησης ήταν και οι θεοί της βροχής, όπως ο Τλαλόκ των Αζτέκων, ο Αντάντ ο βαβυλωνιακός θεός των βροντών και των βροχών (ο Σουμεριακός Ισκούρ). Μεγάλος θεός των γερμανών ήταν και ο Δόναρ, θεός των καταιγίδων, της γεωργίας-κτηνοτροφίας, που κρατάει σφύρα την οποία εκσφενδονίζει κατά των γιγάντων όταν γίνεται βροντή.

Ένα ακόμη κοινό στοιχείο εμφανίζεται στο γεγονός της πτώσης του ανθρώπου από το ύψος της ηθικής και θεϊκής του καταγωγής, όπως βλέπουμε να συμβαίνει στους πρωτόπλαστους της ιουδαϊκής και της χριστιανικής θεολογίας και στην ελληνική μυθολογία περί του χάλκινου γένους.

Ο θεός Μπελ-Μαρδούκ εναντίον της Τιαμάτ

Σημαντικό είναι και το στοιχείο μιας αρχικής διαμάχης ή συνωμοσίας των θεών έναντι αλλήλων, όπως αναφέρεται στην ινδική και ελληνική μυθολογία. Στον βαβυλωνιακό μύθο για την δημιουργία του κόσμου, υπάρχει κάποια ομοιότητα του αρχικού τέρατος Τιαμάτ, από το οποίο γεννήθηκαν οι θεοί, με τον Κρόνο, και του Μαρδούκ με τον Δία, καθώς και οι δύο ηγήθηκαν της επανάστασης των θεών εναντίον τους. Συχνά ο καλός θεός σκοτώνεται από τον κακό, αλλά είναι αυτός που στο τέλος θριαμβεύει. Ο Όσιρις δολοφονείται από τον αδελφό του Σήθ. Ο Αριμάν[6] στην Ζωροαστρική μυθολογία είναι η νεότερη μορφή του ονόματος του πνεύματος του κακού, αδελφός και εχθρός του Ωρομάσδη του πνεύματος του καλού. Παρεμφερής στην ελληνική μυθολογία είναι και η σύγκρουση του Δία με τον Κρόνο. Στην Π.Δ ο Καϊν σκοτώνει τον αδελφό του Άβελ. Ο μύθος των Αζτέκων για τον θεό Κετσαλκοάτλ, λέει ότι βασίλευσε στο Μεξικό για πολλά χρόνια ειρήνης και ευδαιμονίας και ότι απομακρύνθηκε από τις μαγγανείες κάποιου αντιπάλου του, δηλώνοντας ότι θα επανέλθει.

Ο περσικός θεός Αχούρα Μάζντα

Συμπληρωματικά ο θρίαμβος αυτός συνοδεύεται και από την καταδίκη του κακού θεού, σε ένα απώτατο χρονικό σημείο Κρίσης-Δίκης, με τον εγκλεισμό του στα έγκατα της γης, στον άδη ή στην κόλαση. Ο Ζωροάστρης καταδικάζει τον Αριμάν σε εγκλεισμό και είναι εμφανές πως η παράδοση αυτή έχει επιδράσει και στον χριστιανισμό, όπου ο Χριστός είναι ο τελικός Κριτής. (σ.440).  

Το όνομα του Εωσφόρου (Αυγερινού) με παραπλήσιους τρόπους συνδέεται με την πτώση από το αμάρτημα της υπερηφάνειας τόσο στην ελληνική μυθολογία[7], όσο και στην ιουδαϊκή.

Μια επιπλέον αρχαιότατη παράδοση πολλών θρησκειών, ανάγει την δημιουργία του κόσμου μέσα από το αδιαμόρφωτο αρχικό Χάος, όπως βλέπουμε στους Βαβυλώνιους και τους Έλληνες, ενώ αποδίδει την γέννηση των όντων και των θεών συνήθως από την ένωση του Ουρανού και της Γης, ενίοτε και της θάλασσας. Η επικρατέστερη πίστη στην Ελλάδα και στην Ινδία είναι πως ο κόσμος εγεννήθη εκ του ουρανού και της γης. Στις περισσότερες θρησκείες η Μητέρα-Γη, Θεά Μητέρα, είναι η πιο πανάρχαια θεότητα από όλες.

Ο σουμεριακός θεός Ενκί

Ακόμη πιο εντυπωσιακή είναι η ομοιότητα των θρησκευτικών παραδόσεων στις αναφορές περί φυσικών καταστροφών και κατακλυσμών που φαίνεται πως απηχούν αληθινά γεγονότα. Στους αρχαίους Έλληνες η μυθολογία αναφέρεται στον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα που μπήκε σε Κιβωτό έπειτα από τη συμβουλή του Προμηθέα. Στην Π.Δ ο κατακλυσμός του Νώε, που φαίνεται πως έχει μεγάλη σχέση με τον κατακλυσμό της σουμεριακής μυθολογίας, όπου από την καταστροφή του κόσμου σώθηκε, όπως ο Νώε με την Κιβωτό, μόνο ο ευσεβής ήρωας Ζιουσούντρα, χάρι στο πλοίο που έφτιαξε επίσης μετά από τη συμβουλή του θεού Ενκί. Μυθολογικές παραδόσεις για κατακλυσμούς έχουν οι Ινδοί στη Μαχαβαράτα και οι Αζτέκοι.

Ευρεία διάδοση έχει και η πίστη στην Προγονολατρεία, η οποία πιστεύει στην αθανασία της ψυχής και ως τέτοια είναι αντίθετη του φετιχισμού. Ήταν διαδεδομένη στους αρχαίους Έλληνες, Σκύθες, Κινέζους, Ρωμαίους, Γερμανούς, Ιάπωνες, Μαλαισιακή Πολυνησία, στους ερυθρόδερμους της Αμερικής, σε φυλές της Αφρικής και της Αυστραλίας (Αρούντα). Λατρεία νεκρών βασιλέων υπήρχε και στην Βαβυλωνία. Θεότητα απονέμεται και από τους Ινδούς στις ψυχές των προγόνων (Πίτρις). Στην προϊστορική Ελλάδα λάτρευαν τους νεκρούς τους, θάβοντάς τους δίπλα στα σπίτια τους ώστε να τους επιβλέπουν και να αποφεύγουν πιθανή κακοποίηση απ΄αυτούς. Από τη λατρεία των νεκρών προήλθε η λατρεία των «Χθόνιων», από τους οποίους προέκυψε αργότερα ο Πλούτων, η Περσεφόνη και οι παρόμοιες επίσης ανθρωπόμορφες θεότητες.

Ο θεός των Μάγια Κετσαλκοάτλ

Διαδεδομένες ήταν ακόμη και οι ανθρωποθυσίες στις τελετές των αρχαίων θρησκειών όλης σχεδόν της γης. Στην Κίνα σε περιόδους ξηρασίας γίνονταν ανθρωποθυσίες μαζί με ζώα σε τέλεση μαγικής πράξης για την βροχή. Στις τελετές των Αζτέκων, Μάγια και Ίνκας οι ανθρωποθυσίες γίνονταν για τους ίδιους λόγους στους θεούς Τλαλόκ, Κετσαλκοάτλ και Ουϊτσιλοπόχτλι. Ενδείξεις και σαφείς αναφορές για ανθρωποθυσίες υπήρχαν και για τους αρχαίους Έλληνες και Κρήτες, τους Αιγύπτιους (ο Θούθμωσις Γ΄ θυσίασε στον Άμμωνα  Σύριους και Αιθίοπες αιχμαλώτους), τους Χαναναίους, τους Ουρρίτες, τους Φοίνικες, τους Κέλτες, τους Γερμανούς ακόμη και για τους αρχαίους Ισραηλίτες.

Το φίδι επίσης, ως σύμβολο κάποιας χθόνιας λατρείας, συναντάται στις θρησκείες και τις τέχνες πολλών πολιτισμών. Κοινά στοιχεία πολιτισμού εντοπίζονται ακόμη στα διαδεδομένα Μεγαλιθικά μνημεία της νεολιθικής εποχής. Στα επίσης νεολιθικά ντολμέν και μενίρ. Στις οικοδομικές κατασκεύες ναών με το γενικό, αν και κατά περιοχές παραλλαγμένο, σχήμα της πυραμίδας, σε Αίγυπτο, Ελλάδα, Προσθασία, Κίνα, Ινδία, Ν. Αμερική.

Κοινό σημείο όλων των θρησκειών είναι και η λατρεία των ουράνιων σωμάτων, της Αφροδίτης, της Σελήνης, κυρίως δε του Ήλιου. Ο Sergei Ouvaroff [8] διαπιστώνει πως: «Απ΄ όλες τις θεωρίες περί της καταγωγής του πολιτισμού, η πιο δυνατή είναι, αναμφίβολα, εκείνη που δέχεται ένα κοινό κέντρο, μια εστία φώτων». Η επιπλέον παράθεση ενός μεγάλου αριθμού σημαντικών παραδειγμάτων, δεν είναι πραγματικά αναγκαία, ώστε να διαφανεί αναμφίβολα το νήμα που συνδέει την ύπαρξη των τοπικών θρησκειών με εκείνη την πανάρχαια, κοινή θρησκευτική αρτηρία, που για χιλιετίες τροφοδότησε με πνευματικό υλικό-αν και συχνά, λίγο ή πολύ, τροποποιημένο από τις συνθήκες, τις ντόπιες λατρείες.

 (Το κείμενο αποτελεί  μέρος της μελέτης μου με τον τίτλο:

«ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΘΡΗΣΚΕΙΑ «Μια επισκόπηση της ανάπτυξης του πολιτισμού».

B΄ Μέρος: ΑΡΧΑΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ. Κεφ 1. ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΙΑΣ, «Η διαλεκτική των φυσικών προτύπων και της λογικής», παρ: 1.5, Κοινά στοιχεία Θρησκειών και Πολιτισμών)

---

[1] ΟΜΗΡΟΣ: Οδ. Ξ., 96. Μετάφραση Νίκου Καζαντζάκη.

[2] Ο Ορέστης ελυτρώθη χάρη στον Απόλλωνα και στην Παλλάδα και χάρη στον τρίτο θεό τον Σωτήρα π΄όλα αυτός εξουσιάζει. ΑΙΣΧ. «Ευμενίδες», στ. 758-760

[3] Π.Δ. Γεν. ιη΄, 1-2

[4] Π.Δ. Γεν. Α΄, 26, Β΄, 18 και Γ΄, 22.

[5] Ο Μαρδούκ (Μπελ-Βήλος) αντιστοιχεί στον πλανήτη Δία.  Η σχέση του με τον Χριστό είναι προφανής, καθώς σε πρωτοχρονιάτικη εορτή διάβαζαν σε ξεχωριστή τελετή αποσπάσματα για το μύθο του σύμπαντος και τα πάθη του θεού. ( σ. 487, τ. Α1).

[6] Ο Αριμάν έχει πολλά κοινά σημεία με τον Σατανά και με την χριστιανική θεολογία. Παρά Αριστ΄. (Αρειμάνιος).

[7] ΑΠΟΛΛΩΔΟΡΟΥ: «Μυθολογία», Ι-52.

[8] SER. OUVAROFF: αυτ. σελ. 50.