Τα Χριστουγεννιάτικα Κάλαντα στην Ελληνική Παράδοση

Νικηφόρου Λύτρα: "Τα Κάλαντα"

Επιμελείται ο Γ.Γ. Γ.

Τα Κάλαντα  είναι τα κατ΄εξοχήν δημώδη  ευχετήρια και εγκωμιαστικά  άσματα  που ψάλλονται από τα παιδιά κατά τις εορτές και ιδιαίτερα τις παραμονές των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Θεοφανίων. Η λέξη  έχει λατινική ρίζα και προέρχεται από το ρωμαϊκό «Calendae», τις Κάλενδες του Ιανουαρίου, κατά τις οποίες οι αρχαίοι Ρωμαίοι αντάλλασσαν δώρα και ευχές για το Νέο Έτος, όπως ακριβώς συμβαίνει και σήμερα. Συνέπεσε στην αρχή όμως, οι Καλένδες να εορτάζονται ταυτόχρονα με την επέτειο της Γέννησης του Χριστού, πριν αυτή κανονισθεί οριστικά τον 4ο αιώνα, να εορτάζεται πλέον στις 25 Δεκεμβρίου. Για το λόγο αυτό ονομάζονται κάλαντα.

Tα κάλαντα έχουν επίσης διασωθεί από τον ελληνικό λαό σε ανάμνηση του αρχαίου εθίμου των ασμάτων «αγερμού» και της περιφοράς της «ειρεσιώνης» και ψάλλονται από ομάδες παιδιών την παραμονή των Χριστουγέννων, ενίοτε όμως και από παρέες νέων και ενηλίκων, οι οποίοι κρατούν πολύχρωμα φανάρια, ή ομοιώματα πλοίων και κτιρίων που είναι φωτισμένα εσωτερικά, ή ακόμα διακοσμημένα ραβδιά με τη μορφή θύρσων και κουδούνια.

Οι ομάδες των καλαντιστών περιέρχονται από σπίτι σε σπίτι με τη συνοδεία μουσικής υπόκρουσης που πρόερχεται από ήχους φυσαρμόνικας ή ενός απλού συνήθως μεταλλικού τριγώνου και μικρού τυμπάνου που κρεμιέται από τον αριστερό ώμο και βαστάζεται κάτω από την αμασχάλη, το λεγόμενο κοινώς τούρκικο πήλινο τουμπερλέκι. Σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιούνται επίσης και άλλα έγχορδα και πνευστά όργανα που συνοδεύουν τα κάλαντα, οι παραλλαγές των οποίων κατά τόπους είναι πολλές, από τη δημώδη:

«Χριστούγεννα, Πρωτούγεννα, πρώτη γιορτή του χρόνου...» κ.λ.π

μέχρι της λογιότερης παραλλαγής που είναι περισσότερο διαδεδομένη στις πόλεις:

«Καλήν εσπέραν άρχοντες, κι΄ άν είνε ορισμός σας.

Χριστού την θείαν γέννησιν να πώ στο αρχοντικό σας…»

Μετά το θρησκευτικό μέρος των καλάντων ψάλλονται ευχαί και πολυχρονισμοί με εγκώμια, που συχνά είναι αυτοσχέδια και ειδικά στιχουργημένα για τους ενοίκους του σπιτιού. Η αρχή γίνεται από τον οικοδεσπότη και την σύζυγό του  και στο τέλος οι στίχοι καταλήγουν με το αίτημα:

«Δώστε  κ΄εμάς τον κόπο μας ό,τι είνε ορισμός σας..»

Αν το φιλοδώρημα, κέρματα, τρωγάλια ή πλακούντια, ήταν φτωχό και κατώτερο των προσδοκιών των καλαντιστών ή δεν εδίδετο καθόλου, επακολουθούσαν σκωπτικά και αποδοκιμαστικά δίστιχα. Παρόμοια και τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα που ψάλλονται παραμονή Πρωτοχρονιάς και  έχουν την καταγωγή τους από τους ρωμαϊκούς χρόνους:

«Αρχιμηνιά κι ΄ αρχιχρονιά κι΄ αρχή καλός σας χρόνος.

  Αγιος  Βασίλης έρχεται από την Καισαρεία……»

Επίσης τα ψαλλόμενα την παραμονή των Θεοφανίων:

«Σήμερα τα Φώτα κι ο φωτισμός

και χαρά μεγάλη και αγιασμός….»

Γενικά κι όλα τα υπόλοιπα του λαού αγυρτικά άσματα, που ψάλλονται κατά τακτές ημέρες και περιστάσεις όπως είναι, η εορτή του Λαζάρου, των Βαΐων και άλλες μεγάλες εορτές, ονομάζονται κάλαντα. Τα πιο κοινά από αυτά τα άσματα περιλαμβάνονται σε λαϊκά φυλλάδια υπό τον τίτλο «Κάλανδα», ενώ πολλές από τις παραλλαγές αυτών είναι άξιες προσοχής, ιδίως για τη φαντασία και το ανθηρό τους ύφος. Τα άσματα αυτά έχουν αποθησαυρισθεί σε συλλογές δημοτικών τραγουδιών και στο «Δελτίο της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας», σαν σημαντικό μέρος της Πολιτιστικής μας Κληρονομιάς.

(Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «πολιτιστική ΕΝΝΕΑΔΑ», τ. 8^ο, 2001)

Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό «Ελευθερουδάκη» τμ 7^ος.