Ο Γραπτός Λόγος

Ο Δίσκος της Φαιστού-Γραμμική Α΄

Του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Η Τέχνη, αν το σκεφτεί κανείς ευρύτερα, δεν είναι, παρά ένας ακόμα τρόπος για να ονομαστεί ή για να προσδιοριστεί κάτι, ένα μέσο γνώσης και η πρώτη μορφή γραπτού λόγου. Ένα ζωγραφισμένο γεράκι π.χ., φέρνει αμέσως στον νου το οικείο όνομα του πτηνού αυτού που έχει αποθηκευτεί στη μνήμη με τις ιδιότητες που γνωρίζουμε ότι το χαρακτηρίζουν (διανοητική εμπειρία), όπως και η λέξη γεράκι, όταν ακουστεί, ανασύρει από τη μνήμη την αποθηκευμένη εικόνα-σχήμα του πτηνού (οπτική εμπειρία). 

Οι ήδη από τους αρχαιότερους χρόνους ανακαλυφθείσες γραφές ήταν προϊόντα της μετεξελιγμένης ενασχόλησης με την εγχάρακτη ζωγραφική της προϊστορικής εποχής. Τα φυσικά σχήματα του ανθρώπου, των ζώων και των πραγμάτων μπόρεσαν να εκφράσουν το εννοιολογικό περιεχόμενό τους με τον αναγνωρίσιμο γραμμικό συμβολισμό και τους άπειρους συνδυασμούς των εικόνων και των σχημάτων, που συνέθεταν λογικά λεκτικά νοήματα κατανοητά από όλους.

Οι περισσότεροι από τους πιο προηγμένους πολιτισμούς της ενεολιθικής εποχής, είχαν ανακαλύψει ένα δικό τους, ή δανεισμένο από άλλους, είδος ιερογλυφικής γραφής. Η γραφή αυτή, όπως ακριβώς παρατηρείται στις γραφές των λαών της Σουμερίας, του Ελάμ, της Ινδίας, της Αιγύπτου, της μινωικής Κρήτης, της Ν. Αμερικής Αζτέκους και Μάγια, στους Κινέζους κ.α., δομείται από διαδοχικές εικόνες και σύμβολα που ερμηνεύονται σε αντίστοιχες έννοιες της νόησης. Οι έννοιες -μορφές, αν και είναι αυτόνομες ως φόρμες δεν είναι νοηματικά ασύνδετες η μια προς την άλλη και έτσι μπορούν να αναγνωσθούν. Το ίδιο δηλαδή που κάνουν και τα σύμβολα των Μαθηματικών στη γλώσσα των εξισώσεων[1].

Σουμεριακή Γραφή

Ήδη από τα μέσα της 4^ης χιλιετίας, η ιερογλυφική γραφή των αρχαίων Αιγυπτίων ήταν η γραπτή έκφραση της λατρείας και της θρησκευτικής παράδοσης, που συνέδεσε τα ζωγραφικά σχήματα, που μεταβιβάζουν αισθήματα, με τη διατύπωση της γλώσσας και των λέξεων, που μεταβιβάζουν σκέψεις. Η μεγάλη σημασία αυτών των πρωίμων γραφών, έγκειται στο γεγονός ότι μας δείχνουν με αναμφίβολο τρόπο τις καταβολές, την εξέλιξη της γραφής και τη γονιμική σχέση που την συνέδεσε αρχικά με την ζωγραφική και τις πρώτες εγχαράξεις των Μαγδαληνίων ανθρώπων (νεο-παλαιολιθική εποχή). Οι πρώϊμες σφηνοειδείς γραφές των Βαβυλωνίων, οι Γραμμικές Α και Β προέρχονται όλες από μια τέτοια διαδικασία. Εικόνες φυσικών προτύπων, σύμβολα και αργότερα ιδεογράμματα που μεταβίβαζαν έννοιες, έγιναν λέξεις υπηρετώντας τις εκφραστικές ανάγκες του ανθρώπου. Ανάγκες που με το πέρασμα του χρόνου άρχισαν να γίνονται περισσότερο σύνθετες, καλύπτοντας εκτός από τη θρησκευτικότητα και τις απαιτήσεις μιας σύνθετης επικοινωνίας μεταξύ των κοινωνικών ομάδων.

Ιερογλυφική αιγυπτιακή γραφή

Η Γραφή γενικά θεωρείται δώρο των θεών και η τεράστια σημασία της για τον άνθρωπο, καθώς αποτελεί μια από τις κορυφαίες κατακτήσεις της αυτοσυνειδησίας, φαίνεται από την ειδική σχέση της προς την θρησκεία. Το ελληνικό γράμμα Θ που σημαίνει Θεός, είναι στο κινέζικο σύστημα ιδεογραμμάτων η εικόνα του Ήλιου. Στη σουμεριακή γραφή το εικονογράφημα του αστεριού χρησιμοποιόταν με την έννοια «Θεός». Οι Αιγύπτιοι αποκαλούσαν τα γραπτά κείμενα τους «Τα λόγια των θεών», αφού σύμφωνα με την παράδοση οι άνθρωποι διδάχθηκαν τη γραφή από τον ίδιο τον θεό Τώθ κατά τη διάρκεια του Βασιλείου του Όσιρι[2].

Στη διάρκεια των αιώνων οι γραφές αυτές απέκτησαν έναν ιερό χαρακτήρα και λίγο-πολύ μαγικές δυνάμεις. Οι μορφές της αιγυπτιακής τέχνης είχαν φτάσει, μέσω της επανάληψης, σε ένα απόγειο πλήρωσης και εκφραστικότητας. Είχαν μετατραπεί σε απόλυτα ιδεογράμματα των εννοιών που εξέφραζαν. Για τις άλλες αφηρημένες έννοιες χρησιμοποιούσαν την Ιερο-γλυφική γραφή  (ιερά σημάδια), που αποτελείτο, λίγο ή πολύ από 700 σημάδια και ήταν όπως και οι άλλες αρχαίες γραφές, γραμμικά ιδεογράμματα και ολοκληρωμένα φυσικά σχήματα, όπως άνθρωποι, μάτια, ζώα κλπ. Κάθε σημάδι αντιστοιχούσε σε έναν ήχο, ή σε ένα αντικείμενο. Η γραφή αυτή στην αρχή σκαλιζόταν και αργότερα γραφόταν με χρώμα πάνω στις τοιχογραφίες και τους παπύρους.

Κινεζική γραφή

Εκτός της ιερογλυφικής γραφής, που χρησιμοποιείτο αποκλειστικά από τους ιερείς και τους μορφωμένους, υπήρχε και ένα είδος δημοτικής γραφής που χρησιμοποιούσε ο απλός λαός. Δεν θα ήταν άσκοπο να αναφέρουμε ότι την βαβυλωνιακή σφηνοειδή γραφή την μάθαιναν ακόμη και στις σχολές γραφέων της Άνω Αιγύπτου. Η αιγυπτιακή Τέχνη ήταν τόσο αφηγηματική, ώστε κάθε προσφερόμενη επιφάνεια αξιοποιούνταν από τη γραφή που συνδέθηκε καθοριστικά μαζί με τις καθαρά εικαστικές παραστάσεις. Ο ρόλος της ιερογλυφικής σημειολογίας ήταν καθοριστικός για την παράλληλη επεξήγηση του θέματος. Η γραφή επιδρούσε τόσο πολύ στη γενική δομή της σύνθεσης της τοιχογραφίας, ώστε η σταδιακή ενσωμάτωση σε αυτήν την ανέδειξε σε αναπόσπαστο εικαστικό της στοιχείο[3].

(Το κείμενο αποτελεί μέρος της μελέτη μου με τον τίτλο: «ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΘΡΗΣΚΕΙΑ-Μια επισκόπηση της ανάπτυξης του πολιτισμού», Β΄Μέρος: ΑΡΧΑΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ, Κεφ 2. ΟΙ ΤΕΧΝΕΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΙΑΣ, παρ. 2.3)

---

[1] Είναι ενδεικτικό ότι στα κείμενα των πρώϊμων γραφών μαζί με τις μαρτυρίες θρησκευτικού περιεχομένου, υπάρχουν και λογιστικές καταχωρήσεις. Η σχέση ανάμεσα στη γραπτή σύνθεση των εννοιών του λόγου και των γραπτών συμβόλων της μαθηματικής σκέψης, εντοπίζεται εξαρχής όχι μόνο στο επίπεδο της χρήσης συμβολισμών, αλλά και στον ίδιο τον τρόπο ανάπτυξής τους ώστε να αποδίδουν στο τέλος λογικά νοήματα ή λογιστικά σύνολα

[2] Σχεδόν σε όλες τις θρησκείες η γνώση της γραφής διδάσκεται από κάποιον θεό. Οι Ινδοί ονόμαζαν παρομοίως «γλώσσα των Θεών» τη γλώσσα των ιερών τους βιβλίων, ενώ στη Βαβυλώνα ο Ναμπού ήταν θεός της σοφίας, της γραφής, του λογισμού και αντιστοιχούσε στον πλανήτη Ερμή. Αντίστοιχος θεϊκός διδάσκαλος των γραμμάτων για τους Έλληνες θεωρείτο ο Προμηθέας. (Βάλλας σ. 220)

[3] Πάνω στην αρχή αυτή της παράθεσης εικόνας και λόγου, βασίστηκε έκτοτε η ταυτόχρονη σύνδεση λόγου και εικόνας με τη μορφή επιγράμματος, σκέψης, ή διαλόγου, όπως συμβαίνει π.χ σήμερα στα κόμικ.