Η τεχνική της Ξυλογραφίας

Γερ. Γ. Γερολυμάτου: Γυναίκες στην παραλία

Του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

H Ξυλογραφία είναι χαρακτική τεχνική τυπώματος σε ανάγλυφο, κατά την οποία η παράσταση σχεδιάζεται στην επιφάνεια του ξύλου και το μέρος που πρέπει να παραμείνει λευκό «κόβεται» με ένα μαχαίρι ή σκαρπέλο, επιτρέποντας έτσι στο υπόλοιπο ανέπαφο μέρος να τυπωθεί μαύρο.

Ιστορικά στοιχεία

Η τεχνική της ξυλογραφίας χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά γύρω στα τέλη του 14ου αιώνα για το τύπωμα τραπουλόχαρτων και ορισμένων βιβλίων. Γύρω στα μέσα του 15ου αιώνα, άρχισε να χρησιμοποιείται με πιο καλλιτεχνικό τρόπο, για να φτάσει στις κορυφαίες στιγμές της με τον Ντύρερ. Μετά από μια μεγάλη περίοδο αχρηστίας, αναβίωσε το 19ο αιώνα από τον Γ. Μόρις και χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα - σαν ιδεώδες μέσο έκφρασης της άκρατης υποκειμενικότητάς τους - από τους γερμανούς εξπρεσιονιστές των αρχών του 20ου αιώνα (Κίρχνερ, Χέκελ, κ.λ.π). Ένα άλλο είδος ξυλογραφίας είναι εκείνο που αξιοποιεί τα «νερά» της τομής του ξύλου και χρησιμοποιεί μαχαίρι κατευθείαν χάραξης και όχι σκαρπέλο για το σκάλισμα. Έτσι, μπορεί κανείς να πετύχει πολύ λεπτές γραμμές και ένα συνολικό αποτέλεσμα που προσεγγίζει πολύ τη χαλκογραφία (Μπέγουϊκ, κ.ά.).

Η τεχνική

Η τεχνική της ξυλογραφίας απαιτεί χάραξη πάνω σε μια όχι πολύ σκληρή επιφάνεια ξύλου. Αυτό το οποίο συνήθως χρησιμοποιείται είναι ξύλο αχλαδιάς ή φλαμουριάς, ή κάποιο άλλο κατάλληλο κομμάτι ξύλου που μπορεί κανείς να προμηθευτεί από ένα ειδικό κατάστημα καλλιτεχνικών ειδών. Απαραίτητη είναι επίσης η χρήση κατάλληλων εργαλείων μαχαιριών και σκαρπέλων με διάφορες αιχμές που διατίθενται σε μορφή σετ και δεν είναι ιδιαίτερα ακριβά. Για το τύπωμα χρειάζεται μελάνι ξυλογραφίας συνήθως σε μορφή σωληναρίου π.χ  Le Franc, και επίσης μερικά φύλλα γιαπωνέζικου ρυζόχαρτου κομμένα κατά αναλογία της ξυλογραφικής μας πλάκας έχοντας προνοήσει και για το απαραίτητο περιθώριο. Αφού έχουμε συγκεντρώσει τα απαραίτητα υλικά μπορούμε να ξεκινήσουμε την εργασία μας που συνίσταται στις εξής φάσεις.

1.      Αρχίζουμε να σχεδιάζουμε το θέμα μας πάνω στην ξύλινη πλάκα, έχοντας καταλήξει για το τι ακριβώς θέλουμε να αναπαριστά το χαρακτικό μας. Η σχεδίαση γίνεται με αδρές γραμμές που αποφεύγουν πολλές λεπτομέρειες. Ένας άλλος τρόπος είναι να σχεδιάσουμε  το θέμα με παχιές μολυβιές πάνω σε ένα φύλλο χαρτί το οποίο μεταφέρουμε πάνω στην πλάκα και έπειτα με τη βοήθεια ενός λείου αντικειμένου, π.χ την πλάτη ενός κουταλιού, το πιέζουμε στρώνοντας προς όλες τις κατευθύνσεις. Αν το χαρτί είχε αρκετό μολύβι, ανασηκώνοντάς το θα έχει αποτυπωθεί το περίγραμμα του σχεδίου μας πάνω στο ξύλο. Πρέπει να έχουμε κατά νου, ότι το τύπωμα θα μας δώσει το αρνητικό του θέματός μας, ένα πρόσωπο π.χ που το σχεδιάσαμε στα δεξιά θα μας βγει τελικά στα αριστερά, πράγμα που πρέπει από την αρχή να το γνωρίζουμε για τις ανάγκες της σύνθεσης.

2.      Προχωράμε στην χάραξη και αφαίρεση των τμημάτων που επιθυμούμε να είναι λευκά με κινήσεις προσεκτικές και σύμφωνα με τα νερά του ξύλου, ώστε να αποφύγουμε ανεπιθύμητες φθορές σε σημεία που θέλουμε να είναι μαύρα, ιδιαίτερα σε λεπτά σημεία λεπτομερειών. Στην ξυλογραφία υπάρχει μόνο λευκό και μαύρο, έτσι που η αίσθηση του γκρίζου μπορεί να αποδοθεί με λεπτές εναλλαγές λευκών και μαύρων χαράξεων. Καλό είναι να αποφεύγουμε τις πλατειές επιφάνειες λευκού ( βαθουλωμένου ξύλου) γιατί θα μας δυσκολέψει στο τύπωμα, χρειάζεται να παρεμβάλουμε κάποια σημεία μαύρου (ανέπαφο ξύλο) σαν υποστήριγμα. Όταν πλέον χαράξουμε την πλάκα καθαρίζουμε προσεκτικά την επιφάνεια από τυχόν ροκανίδια, ξύσματα και ίνες που θα λέρωναν το χαρακτικό. Για περισσότερα εφέ μπορούμε θεωρητικά να χρησιμοποιήσουμε πέρα από μαχαίρια και σκαρπέλα, οτιδήποτε μπορεί να χαράξει το ξύλο όπως π.χ πρόκες κ.ά.

3.      Με τη βοήθεια μικρού μη απορροφητικού ρολού, που θα βρούμε σε ειδικά καταστήματα και το οποίο μελανώνουμε καλά με παλινδρομικές κινήσεις πάνω σε μια μη απορροφητική επιφάνεια στην οποία έχουμε βάλει λογική ποσότητα μελανιού, στρώνουμε προσεκτικά και ομοιόμορφα το μελάνι πάνω στην ξυλογραφική πλάκα, αποφεύγοντας να έρθει σε επαφή με τα βαθουλωμένα τμήματα  και τις χαράξεις που θα μας δώσουν το λευκό.

4.      Η πλάκα είναι πλέον μελανωμένη και τα λευκά σημεία μας δίνουν μια πρώτη αίσθηση του αποτελέσματος. Απομένει τώρα το τύπωμα που γίνεται ως εξής. Παίρνουμε το φύλλο του γιαπωνέζικου ριζόχαρτου και με πολλή προσοχή το τοποθετούμε σωστά και με μια κίνηση πάνω στην ξύλινη πλάκα χωρίς να πιέσουμε ακόμα. Όταν είμαστε πια έτοιμοι για τη σωστή θέση σταθεροποιούμε με τα δάκτυλά μας το χαρτί στις γωνίες της πλάκας και με το ελεύθερο χέρι αρχίζουμε να πιέζουμε δυνατά και προς όλες τις κατευθύνσεις το χαρτί πάνω στην πλάκα για να απορροφήσει το μελάνι. Για την πίεση του χαρτιού που μπορεί να σχιστεί εύκολα χρησιμοποιούμε κάποιο λείο αντικείμενο. Η πλάτη ενός μεγάλου κουταλιού είναι κατάλληλη για αυτή την εργασία. Προσέχουμε ιδιαίτερα να μην μετακινηθεί το χαρτί και να μη τρυπήσει στα όρια των βαθουλωμένων σημείων καθώς πιέζουμε με το κουτάλι την ανέπαφη και ανάγλυφη πια επιφάνεια του ξύλου.

5.      Αφού έχουμε πιέσει αρκετά το χαρτί το ανασηκώνουμε αργά και σταθερά κρατώντας στα χέρια μας το πρώτο αντίτυπο της ξυλογραφίας μας. Η επιτυχία του εξαρτάται από τη σωστή πίεση και την κατάλληλη ποσότητα μελανιού, πολύ ή λίγο δίνει διαφορετικό αποτέλεσμα. Με το αντίτυπο στο χέρι μπορούμε να επιχειρήσουμε διορθώσεις και βελτιώσεις πάνω στην πλάκα μέχρι να επιτύχουμε το επιθυμητό.

Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι μπορούμε να τυπώσουμε αρκετά αντίτυπα από μια ξυλογραφική ή χαρακτική πλάκα, αλλά κάποια στιγμή λόγω της κόπωσης του υλικού ( βαθούλωμα ή στόμωμα των χαράξεων) τα αντίτυπα δεν είναι πλέον καλά, λόγος που υποχρεώνει σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων. Είναι καλό να αριθμούμε τα αντίτυπα μας με τη σειρά εκτύπωσής τους, ενώ θα παρατηρήσετε και μικρές διαφορές μεταξύ τους που οφείλονται σε διάφορους λόγους. Αντί μαύρο μελάνι μπορεί ακόμα να χρησιμοποιηθεί sanguine κόκκινο-καφέ μελάνι κ.ά, ενώ αντί για ξύλο συνηθίζεται επίσης το λινόλεουμ (πλαστική επιφάνεια που χαράζεται), πατάτα για απλές παιδικές στάμπες κ.λ.π. που έχουν όλα την ίδια λογική τεχνικής διαδικασίας με την ξυλογραφία. 

(Σχέδια του Γ.Γ.Γ)