Η Μεταρρύθμιση και το κίνημα του Ουμανισμού

ο Μαρτίνος Λούθηρος

του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Στο σημείο αυτό της μελέτης, θα αναφερθούμε συνοπτικά και στο ζήτημα της θρησκευτικής Μεταρρύθμισης, που ξέσπασε κατά το πρώτο τέταρτο του 16ου αιώνα στους κόλπους της παπικής Εκκλησίας. Η Μεταρρύθμιση επέδρασε τόσο δραματικά στην εξέλιξη της ευρωπαϊκής τέχνης, που δεν θα ήταν υπερβολικό να μιλήσουμε για μια τομή που χωρίζει δύο περιόδους. Την προ της Μεταρρύθμισης περίοδο και την μετά από αυτήν. Το νέο δογματικό δημιούργημα της Μεταρρύθμισης ονομάστηκε Προτεσταντισμός (Protest=Διαμαρτυρία) και οι οπαδοί του Διαμαρτυρόμενοι. Η Μεταρρύθμιση εκδηλώθηκε κυρίως στην βόρεια Ευρώπη και είχε ως αφορμή της τα συγχωροχάρτια, τα indulgentias, τα οποία πωλούσαν οι μοναχοί του Πάπα στους πιστούς για τη σωτηρία των ψυχών τους.

Αυτό ξεχείλισε την αγανάκτηση μερικών ιερέων και καθηγητών Πανεπιστημίου κατά του Πάπα. Ο λόγος για τον οποίο ο Πάπας προχώρησε σε αυτό το εγχείρημα, αφορούσε την συγκέντρωση χρημάτων προκειμένου να πραγματοποιηθεί το φιλόδοξο σχέδιο της ανέγερσης της εκκλησίας του Αγίου Πέτρου της Ρώμης. Ο πρώτος που αντέδρασε σε αυτό το εμπόριο ψυχών, το 1517, ήταν ο Μαρτίνος Λούθηρος (1483-1546), ιερέας και καθηγητής του Πανεπιστημίου της Βυτεμβέργης, και τον ακολούθησαν ο Ζβίγγλιος και ο Καλβίνος. Η Μεταρρύθμιση είχε σαν αρχικό σκοπό την ανανέωση της Δυτικής Εκκλησίας και όχι τη δημιουργία νέας Εκκλησίας. Ήταν μια αντίδραση-διαμαρτυρία κατά του Ρωμαιοκαθολικισμού, του παπικού συγκεντρωτισμού και της καταπιεστικής κηδεμονίας της εκκλησιαστικής εξουσίας στον άνθρωπο.

ο Καλβίνος

Το φαινόμενο της Μεταρρύθμισης, δεν είχε μόνο θεολογικό αλλά ως ένα βαθμό και πολιτικό υπόβαθρο. Στα τέλη του 15ου αι., το γερμανόφωνο τμήμα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας αγωνιζόταν να αποφύγει την διάλυσή του. Η ενότητα της Χριστιανοσύνης  στο εσωτερικό της Αυτοκρατορίας ήταν ουσιαστικά ήδη διερρηγμένη από τις πολιτικές διενέξεις μεταξύ των εκάστοτε Παπών και των αυτοκρατόρων και ευγενών. Εκείνη την εποχή η Γερμανία απαρτιζόταν από μικρότερα πολιτικά μορφώματα αποτελούμενα κυρίως από τους ηγέτες των διαφόρων δουκάτων, πριγκιπάτων και ελευθέρων πόλεων. Ανάμεσα σε αυτούς τους ευγενείς και τον αυτοκράτορα είχαν ξεσπάσει έντονες διαμάχες για την εξουσία Το 1521, ο τότε αυτοκράτωρ Κάρολος Ε', οικειοποιήθηκε το δικαίωμα έκδοσης Εδίκτων. Το Έδικτο της Worms, για παράδειγμα, με το οποίο ο Λούθηρος μπορούσε να διωχθεί και να φονευθεί δίχως να προηγηθεί οποιαδήποτε δικαστική διαδικασία. Όμως, η εκτέλεση αυτού του Εδίκτου, το οποίο ουσιαστικά στόχευε στην παρεμπόδιση της διάδοσης των ιδεών της Μεταρρύθμισης, δε μπορούσε να εκτελεστεί δίχως την έγκριση και των ευγενών.

Στην Δίαιτα της Speyer το 1521, παραχωρήθηκε στους ευγενείς το δικαίωμα να αποφασίσουν οι ίδιοι για την εκτέλεση του Εδίκτου της Worms. Ωστόσο, πολλοί από τους ευγενείς αυτούς δεν επιθυμούσαν την θανάτωση του Λούθηρου και την περιστολή της Μεταρρύθμισης, καθώς πίσω από την θρησκευτική απόσχιση της Γερμανίας, προσέβλεπαν και στην πολιτική της αυτονομία. Κατά αυτόν τον τρόπο, δημιουργήθηκε το πλαίσιο εντός του οποίου κατόρθωσε να διαδοθεί και να επιβιώσει το ιστορικό και θεολογικό φαινόμενο της Μεταρρύθμισης.

ο Ουλρίκιος Ζβίγγλιος

Την εποχή αυτή της Αναγέννησης το πνευματικό κίνημα που ηγεμόνευε ονομάστηκε Ουμανισμός (Ανθρωπισμός). Ο Ουμανισμός που είχε ως στόχο την ανάδειξη των καλύτερων ποιοτήτων της ανθρώπινης συμπεριφοράς και δραστηριότητας μέσω της επιστροφής στην μελέτη της φιλοσοφίας της αρχαιότητας, στη σπουδή της κλασικής, αρχαίας ελληνικής και λατινικής φιλολογίας και στην εκμάθηση των αντίστοιχων γλωσσών, ήρθε αμέσως σε σύγκρουση με τα ιδεώδη της σχολαστικής φιλοσοφίας, η οποία δέσποζε ως τότε στις Ευρωπαϊκές πολιτιστικές κοιτίδες και είχε την πλήρη υποστήριξη της εκκλησίας. Πολλές πνευματικές μορφές αναδείχθηκαν από το κίνημα του Ουμανισμού, με σημαντικότερο εκπρόσωπο τον Έρασμο από το Ρότερνταμ (1466-1536).

Στην πρώτη του περίοδο, ο Ουμανισμός συμπορεύθηκε με την Μεταρρύθμιση, καθώς ο Έρασμος καλωσόρισε τις 95 θέσεις του Λουθήρου, οι οποίες αποτέλεσαν το έναυσμα για την έναρξη του μεγάλου αυτού θρησκευτικού εγχειρήματος. Ωστόσο, η κοινή αυτή πορεία διακόπηκε στα 1525, όταν ο Έρασμος διαφώνησε ριζικά με τον Λούθηρο επί του σημαντικού θέματος της ελευθερίας της βούλησης του ανθρώπου και της σχέσης της με το πρόβλημα της σωτηρίας, με αποτέλεσμα η πλειονότητα των Ουμανιστών να απομακρυνθεί και να διαχωρίσει την θέση της από την Μεταρρύθμιση. Αξίζει να αναφερθεί, ότι ανάμεσα στους Ουμανιστές ξεχώρισε εξ αρχής μια ομάδα, γνωστή ως «Βιβλικοί Ουμανιστές»[1]. Οι Βιβλικοί Ουμανιστές έδιναν ιδιαίτερη έμφαση, πέραν της αρχαίας ελληνικής και λατινικής παιδείας, στη μελέτη των αρχαίων Εβραϊκών και εν γένει του αρχαίου Εβραϊκού πολιτισμού.

ο Έρασμος

Αυτό ήταν το ευρύτερο ανθρώπινο, πολιτιστικό, ιστορικό και θρησκευτικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο έκανε την εμφάνισή του ο Φίλιππος Μελάγχθων, ο οποίος επηρεάστηκε βαθύτατα από το κίνημα του Ουμανισμού. Ο Φίλιππος Σβάρτσερντ, Schwarzerdt, (1497-1560), ή ευρύτερα γνωστός ως Μελάγχθων, υπήρξε ο μέγας θεωρητικός της Μεταρρύθμισης. Ο Μελάγχθων είχε επηρεαστεί βαθύτατα από τις ιδέες του Ουμανισμού. Για αυτόν, η επιστήμη δεν αποτελούσε δικαίωμα, αλλά καθήκον. Όμως ήταν αντίθετος σε κάθε είδους ακατανόητο διανοουμενισμό, ενώ πίστευε ακράδαντα πως μάθηση σημαίνει προ πάντων μετάδοση της γνώσης. Η αρμονική σύνδεση του Ουμανισμού με την Χριστιανική διδασκαλία υπήρξε το μεγάλο του δημιούργημα. Ήδη από το 1519, ο Μελάγχθων υπερασπίστηκε την Θεολογία της Μεταρρύθμισης. Ένα από τα μεγαλύτερα έργα του Μελάγχθωνος ήταν να πείσει τον Λούθηρο να προχωρήσει στη μετάφραση της Αγίας Γραφής από τα λατινικά στα γερμανικά. Έτσι, το 1521- 1522, ο Λούθηρος ολοκλήρωσε το έργο αυτό με την βοήθεια και τις υποδείξεις του Μελάγχθωνος, που είχε την ιδιότητα του καθηγητή της Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βυρτεμβέργης. Αυτή η απόδοση της Αγίας Γραφής στα γερμανικά από τον Λούθηρο χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα από την Ευαγγελική Εκκλησία της Γερμανίας (EKD).

ο Φίλιππος Μελάγχθων

Κατά τα τέλη του 1529, ο αυτοκράτωρ Κάρολος Ε΄, έχοντας ήδη συνάψει ειρήνη με την Γαλλία, αποφάσισε με στόχο την οριστική επίλυση των προβλημάτων της πίστεως, να συγκαλέσει μια Δίαιτα στην πόλη Αουγκσμπουργκ της Βαυαρίας, το 1530, όπου θα καλούντο εκπρόσωποι τόσο του Πάπα όσο και των Μεταρρυθμιστών για να παρουσιάσουν τις θέσεις τους. Η Δίαιτα του Αουγκσμπουργκ ξεκίνησε τις εργασίες και καθώς το Έδικτο της Βορμς ήταν ακόμη εν ισχύ, ο διωκόμενος Λούθηρος ανέθεσε την εκπροσώπησή του στον Μελάγχθωνα.

Ο Φίλιππος κατέθεσε την γνωστή ως Αυγουστιαία Ομολογία (Confessio Augustana)[2]. Η Αυγουστιαία Ομολογία, αποτελεί την πρώτη συγκροτημένη Ομολογία Πίστεως της Μεταρρυθμισμένης Θεολογίας, και περιλαμβάνει 28 Άρθρα αναφορικά κυρίως με δογματικά θέματα, αλλά και με ζητήματα οργάνωσης και δομής της εκκλησίας και με κανόνες για την ζωή των κληρικών. Το κείμενο της Ομολογίας διακρίνεται από το συμφιλιωτικό πνεύμα του Μελάγχθωνος, ο οποίος είχε καταβάλει ιδιαίτερη προσπάθεια να τονίσει τα κοινά χαρακτηριστικά και όχι τις διαφορές της πίστεως. Έτσι, τα πρώτα 21 άρθρα αναφέρονται σε θεμελιώδεις θεολογικές αρχές, αναμφισβήτητα αποδεκτές τόσο από τους Καθολικούς όσο και από τους Διαμαρτυρόμενους και μόνο τα υπόλοιπα επτά άρθρα μιλούν περί των διαφορετικών προσεγγίσεων.

Η Δίαιτα της Speyer το 1521

Είναι σαφές, πως ο Μελάγχθων επιθυμούσε με τα επιχειρήματά του να μεταπείσει την άλλη πλευρά, και όχι να προωθήσει την ρήξη. Ο αυτοκράτωρ ανέθεσε αμέσως σε μια ομάδα παπικών θεολόγων υπό την καθοδήγηση του Δρ. Eck την αντίκρουση (Confutatio) της Ομολογίας. Όταν διαβάστηκε στην Δίαιτα και αυτό το κείμενο, ο Κάρολος Ε΄, ανακοίνωσε με αλαζονεία στους συνέδρους πως οι θέσεις της Μεταρρύθμισης είχαν πλέον καταρριφθεί, γεγονός που οδήγησε τον Μελάγχθωνα να συντάξει αμέσως ένα κείμενο υπέρ της Ομολογίας, την «Απολογία της Αυγουστιαίας Ομολογίας». Ωστόσο, η καθολική εκκλησία και ο αυτοκράτωρ είχαν αποφασίσει την ολοκληρωτική ρήξη με τους Μεταρρυθμιστές. Η Δίαιτα της Augsburg έκλεισε τις εργασίες της με αποφάσεις (νέα Έδικτα), οι οποίες ουσιαστικά απαγόρευαν οποιαδήποτε γνώμη θα αμφισβητούσε τα Πρωτεία και το αλάθητο του Πάπα, ενώ παράλληλα συστηματοποιούσαν τον απηνή διωγμό τόσο των ηγετών όσο και των απλών οπαδών της Μεταρρύθμισης. Σταδιακά οι Διαμαρτυρόμενοι, εξαιτίας των υπερβάσεων και των λαθών της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, προχώρησαν από αντίδραση σε δογματικές ακρότητες και διαφοροποιήσεις, απορρίπτοντας ουσιαστικά, επτά σημεία της χριστιανικής πίστης.

ο Λούθηρος στη Worms

Αυτό που στην προκείμενη μελέτη μας ενδιαφέρει, είναι το γεγονός πως υιοθέτησαν αρνητική στάση απέναντι στις εικόνες και τα αγάλματα. Θεωρούσαν ότι η τιμή στις εικόνες δεν αποτελεί τιμή προς το Θεό, αλλά ότι η τιμή αποδίδεται στην ύλη και από αυτή την άποψη η θρησκευτική τέχνη ήταν ειδωλολατρική. Υπό αυτή την έννοια οι Προτεστάντες ακολούθησαν την αίρεση του Νεστορίου και των εικονομάχων, τους οποίους η Εκκλησία είχε καταδικάσει σε οικουμενικές Συνόδους.

(Το κείμενο αποτελεί μέρος της μελέτης μου: «Τα Φυσικά Πρότυπα στην Τέχνη και τη Θρησκεία-Μια επισκόπηση της ανάπτυξης του πολιτισμού»,  Γ ΄Μέρος: ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ, Κεφ: 7.  Η Θρησκευτική κρίση στην Ευρώπη, Παρ: 7.1: Η Μεταρρύθμιση και το κίνημα του Ουμανισμού)

---

[1] Οι πλέον διακεκριμένοι  εκπρόσωποι ήταν οι Johannes Reuchlin (1455-1522), Lorenzo Valla και Jacques Lefevre d'Etaples)

[2] «παρουσιάστηκε διατυπωμένη τόσο στα λατινικά όσο και στα γερμανικά, ενώ ανεγνώσθη  από τον Μελάγχθονα ενώπιον του αυτοκράτορος και των υπολοίπων συνέδρων  μόνο στα γερμανικά». Η ανάγνωση της Ομολογίας οδηγεί ανεπιφύλακτα  στο συμπέρασμα πως ο Μελάγχθων κατέβαλλε μια ύστατη προσπάθεια διαφύλαξης  της ενότητας της εκκλησίας, γεγονός που ανακύπτει μεταξύ άλλων και  από τις συχνές αναφορές σε Πατέρες της εκκλησίας όπως ο Αυγουστίνος,  ο Αμβρόσιος κ.α. (για τα ιστορικά γεγονότα της Δίαιτας  της Augsburg, βλ. και Γ.Α.Χατζηαντωνίου, Η Θρησκευτική Μεταρρύθμιση  του 16ου Αιώνα, 1995, Εκδ. Λόγος)»