ΠΕΡΙ ΤΕΧΝΗΣ Ο ΛΟΓΟΣ: H Μονή του Οσίου Λουκά και τα θαυμάσια ψηφιδωτά του 11ου αιώνα

Τετάρτη 10 Φεβρουαρίου 2016

H Μονή του Οσίου Λουκά και τα θαυμάσια ψηφιδωτά του 11ου αιώνα

Ο Χριστός νιπτήρας

Κείμενο- Φωτογραφίες: Μπάμπης Παυλόπουλος

Η θέση του φρουριακού μοναστηριακού συγκροτήματος είναι εκπληκτική. Είναι οι δυτικές υπώρειες του όρους Ελικώνας της Βοιωτίας. Ιδρυτής του είναι ο Όσιος Λουκάς ο Στειριώτης, κατά τον 10ο αιώνα. Δύο επιβλητικοί ναοί είναι χτισμένοι σε επαφή: ο μεγαλύτερος είναι αφιερωμένος στον ιδρυτή. Δίπλα του είναι ο ναός της Παναγίας, ενώ ένας τρίτος, η Κρύπτη είναι υπόγειος.

Πολλά και ποικίλα είναι τα μοναστηριακά κτίσματα του συγκροτήματος, με σπάνιας αξίας αρχιτεκτονικό και διακοσμητικό πλούτο. Εκπληκτικές είναι οι Ορθομαρμαρώσεις και παγκοσμίως διάσημα τα Ψηφιδωτά, που μαζί με εκείνα της Μονής Δαφνίου και της Νέας Μονής Χίου, θεωρούνται τα σημαντικότερα ψηφιδωτά σύνολα της Μεσοβυζαντινής τέχνης.

Οι τρείς Ναοί, Μουσείο Μονής

Εισαγωγή

Το Καθολικό και σε επαφή χτισμένος ο ναός της Παναγίας.

Το μοναστήρι του Οσίου Λουκά βρίσκεται στο νομό Βοιωτίας, στις δυτικές υπώρειες του όρους Ελικώνας, κοντά είναι το χωριό Στείρι και ΝΔ η πόλη της Λιβαδειάς. Στο σημείο αυτό βρισκόταν αρχαίος ναός αφιερωμένος στη Στειρίτιδα Δήμητρα. Ο Όσιος Λουκάς αποτελεί ένα μοναδικό βυζαντινό μνημείο, το οποίο η UNESCO έχει εντάξει το 1990 στον κατάλογο των μνημείων της «Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς». Άλλωστε, αρκεί να αναφερθεί ότι οι προσκυνητές του 18ου αιώνα θεωρούσαν το καθολικό της μονής ως το σημαντικότερο βυζαντινό μνημείο, μετά την Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη.

Το μοναστηριακό ίδρυμα αποτελούσε και αποτελεί για αιώνες το καύχημα των κατοίκων της Ρούμελης, ενώ ήταν αντικείμενο θαυμασμού περιηγητών και προσκυνητών κατά τα νεώτερα χρόνια. Υπήρξε πνευματικό και μοναστικό κέντρο τόσο στην βυζαντινή όσο και στην μεταβυζαντινή εποχή. Ιδρυτής της μονής είναι ο Όσιος Λουκάς ο Στειριώτης, ο οποίος πήρε αυτό το προσωνύμιο μετά την εγκατάσταση του μοναστηριού κοντά στην Αρχαία Στείριδα.

Ο Όσιος Λουκάς ήταν σπουδαία προσωπικότητα, πρωτοπόρος, κατά τον 10ο αιώνα, της μοναστικής ζωής. Ήταν ο τριτότοκος γιός μιας πολυμελούς οικογένειας και γεννήθηκε το 896 στο Καστρί, κοντά στους Δελφούς. Από νεαρή ήδη ηλικία εμφάνισε εκδηλώσεις της φιλάνθρωπης συμπεριφοράς προς τους φτωχούς της περιοχής του, που προσπαθούσε με κάθε τρόπο να τους συμπαρασταθεί.

Το τέμπλο του καθολικού

Για την πολυδιάστατη ζωή και τη δράση του αλλά και για την ίδρυση της μονής, αξιόπιστες πληροφορίες παρέχει ένας ανώνυμος βιογράφος του, το έργο του οποίου, το 962, θεωρείται αξιόπιστο. Σύμφωνα, λοιπόν, μ’ αυτή την πηγή, ο Όσιος εγκατέλειψε σε νεαρή ηλικία τις ανέσεις και την ασφάλεια της οικογενειακής ζωής και ξεκίνησε τις μοναστικές του περιπλανήσεις στην Θεσσαλία και στην Φωκίδα. Από το 946, όταν εγκαταστάθηκε στην περιοχή, ως το θάνατό του, το 953 στις πλαγιές του Ελικώνα, έζησε τις μέρες του με αυστηρό πρόγραμμα νηστείας, αγρυπνίας και προσευχής.

Ως προς το μοναστήρι, η λαμπρότητα των εγκαταστάσεων αλλά και τα σημαντικά ποσά που ξοδεύτηκαν, θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στην υπόθεση, ότι πρόκειται για αυτοκρατορικό ίδρυμα. Όμως, ήταν ίδρυμα του στρατηγού της Ελλάδος, Κρηνίτη και ορισμένων ντόπιων χορηγών, όπως ο ηγούμενος Φιλόθεος.

Το πρώτο κτίσμα ήταν πιθανότατα το κελί του Οσίου, για να ακολουθήσουν τα κελιά άλλων ασκητών που εγκαταστάθηκαν κοντά στον Όσιο. Ως πρώτος ναός της πρώιμης αυτής εγκατάστασης αναφέρεται εκείνος της Αγίας Βαρβάρας, που πιθανώς άρχισε να οικοδομείται όσο ακόμα ζούσε ο Όσιος Λουκάς. Ο ναός αυτός ταυτίζεται από πολλούς ερευνητές, χωρίς όμως να έχει τεκμηριωθεί αυτό, με τον έναν από τους δύο ναούς του συγκροτήματος, εκείνον της Παναγίας. Ο ναός της Παναγίας δεν είναι γνωστό πότε χτίστηκε. Είναι σίγουρα παλαιότερος του σημερινού καθολικού και ο καθηγητής Χ. Μπούρας τον τοποθετεί μεταξύ 961 και 995. Το καθολικό χτίστηκε το 1011 από τον ηγούμενο Φιλόθεο, ο οποίος πραγματοποίησε και την ανακομιδή των λειψάνων του Οσίου.

Περίτεχνες ορθομαρμαρώσεις, τοιχογραφίες και ψηφιδωτά

Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, μετά το 1204, στο μοναστήρι εγκαταστάθηκαν Λατίνοι μοναχοί, για να επιστρέψουν οι Ορθόδοξοι με την έναρξη της Τουρκοκρατίας. Στην περιοχή της Βοιωτίας η περίοδος της Τουρκοκρατίας αρχίζει το 1460. Την περίοδο εκείνη ακμάζει το μοναστήρι, ένα μάλιστα σιγίλιο του 1532, του Πατριάρχη Ιερεμία Α’, υπογραμμίζει την σταυροπηγιακή ταυτότητα της Μονής, την υπαγωγή της δηλαδή απευθείας στον Πατριάρχη. Σύμφωνα μάλιστα με την παράδοση της Μονής πολλοί άνθρωποι θεραπεύονταν, ανάμεσά τους και Τούρκοι επίσημοι, από την ιαματική χάρη του Οσίου Λουκά. Το γεγονός αυτό χάρισε μεγάλη φήμη στο Μοναστήρι αλλά και προνόμια που παραχωρήθηκαν από τους Τούρκους.

Το μαρμάρινο τέμπλο του καθολικού

Στα χρόνια που ακολούθησαν, η Μονή έγινε σύμβολο του ξεσηκωμού των Ελλήνων. Στον αγώνα πρωτοστάτησε ο θρυλικός Δεσπότης Σάλωνων Ησαΐας, γιος του παπα-Στάθη απ’ τη Δεσφίνα. Αρχικά ο Ησαΐας με το κοσμικό του όνομα Ηλίας, έγινε δόκιμος μοναχός στην Μονή Τιμίου Προδρόμου της Δεσφίνας. Ωστόσο, η έφεσή του για μόρφωση, τον ώθησε στην Μονή Οσίου Λουκά, όπου χειροτονήθηκε διάκονος με το όνομα Ησαΐας. Σε ηλικία μόλις 40 ετών, ο Ησαΐας χειροτονείται Επίσκοπος Σάλωνων και στις 24 Μαρτίου 1821, κηρύσσει την Επανάσταση στη Ρούμελη, ντύνεται τα άρματα και ως απλός αγωνιστής, ρίχνεται σε άνιση μάχη με τους Τούρκους. Πέφτει μαχόμενος με τον αδελφό του Παπαγιάννη, στα υψώματα της Χαλκωμάτας, στις 23 Απριλίου 1821. Με τον ηρωικό θάνατό του ο Ησαΐας γίνεται ο μοναδικός Δεσπότης που χάνει τη ζωή του στο πεδίο της μάχης για την πατρίδα.

Μια ενδιαφέρουσα πτυχή της χιλιόχρονης ζωής του μοναστηριού είναι η περιπέτεια της αρπαγής των τιμίων λειψάνων του Οσίου Λουκά. Στο βιβλίο «ΜΟΝΗ ΟΣΙΟΥ ΛΟΥΚΑ», αναφέρεται, ότι «σύμφωνα με διασωθείσα παράδοση, την εποχή της υποταγής της Βοιωτίας στους Τούρκους, μια απελπισμένη ομάδα μοναχών καταφεύγει με το σκήνωμα του Οσίου Λουκά στην Λευκάδα. Όταν και αυτή κατελήφθη, τα λείψανα μεταφέρθηκαν στη Βοσνία. Το 1463 ήρθε η σειρά της Βοσνίας να περάσει στον οθωμανικό ζυγό και κάποιοι φραγκισκανοί μοναχοί τα μετέφεραν στην Βενετία. Εκεί δημιουργείται διχογνωμία σε ποιόν ανήκουν τα λείψανα, καθότι και ο Ευαγγελιστής Λουκάς είχε ταφεί στη Θήβα. Τη λύση έδωσε τον Δεκέμβριο του 1464, η Σύνοδος των Καρδιναλίων που αποφάνθηκε, ότι αυτά ανήκουν στον μοναχό Λουκά τον Στειριώτη. Πέρασαν όμως πέντε αιώνες για να επιστρέψουν στη γενέθλια γη. Ύστερα από ενέργειες του –τότε- Μητροπολίτη Θηβών και Λειβαδείας και σημερινού Αρχιεπισκόπου Ιερωνύμου, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία επέστρεψε στις 11 Οκτωβρίου 1986 τα ιερά λείψανα του Οσίου, για να τοποθετηθούν ξανά στη λειψανοθήκη του καθολικού της μονής».

Ο Άγιος Λουκάς. Ψηφιδωτό 11ου αιώνα

Το φρουριακό συγκρότημα της Μονής

Καθολικό, ΝΑ άποψη. Διακρίνονται τα τόξα αντιστήριξης.

Καθώς πλησιάζουμε, μας εντυπωσιάζει το μοναστήρι στην στρατηγική του θέση στην πλαγιά του Ελικώνα. Χαμηλότερα απλώνεται ο ευρύχωρος κάμπος του Στειριού, ένα τοπίο ειδυλλιακό, με καταπράσινα λιβάδια και ελαιώνες. Έτσι όπως είναι προστατευμένο στην πλαγιά του βουνού, το μοναστήρι αποτελούσε καταφύγιο ανάγκης για τον τοπικό πληθυσμό, κάθε φορά που τον καταδίωκε κάποιος εχθρός. Δείγμα του φρουριακού χαρακτήρα είναι ο ευρύχωρος περίβολος και ο μοναδικός αμυντικός πύργος που έχει απομείνει. Δύο επιβλητικοί ναοί είναι κτισμένοι σε επαφή και επικοινωνούν μάλιστα μεταξύ τους. Ο μεγαλύτερος, που είναι το καθολικό της μονής, είναι αφιερωμένος στον ιδρυτή της, τον Όσιο Λουκά. Στα Β-ΒΔ του καθολικού είναι κτισμένος ο ναός της Παναγίας, ενώ ένας τρίτος ναός, η Κρύπτη, είναι υπόγειος και βρίσκεται κάτω από το καθολικό.

Τοιχογραφίες

Εκτός από τους ναούς το εκτεταμένο συγκρότημα περιλαμβάνει πολλά μοναστηριακά κτίσματα, όπως την υπέροχη τράπεζα, πτέρυγες με κελιά, νοσοκομείο, βορδονάρειο (στάβλος), φωτάναμα, ενώ πολλά κτίσματα έχουν ερειπωθεί και καταστραφεί, αλλοιώνοντας ουσιαστικά την γενική μορφή του κτηριακού συνόλου. Παρόλα αυτά διατηρεί όλα τα σημαντικά του στοιχεία και σπάνιας αξίας αρχιτεκτονικό και διακοσμητικό πλούτο. Οι εργασίες αποκατάστασης των κτηρίων ξεκίνησαν το 1938.

Το μοναστήρι έχει δύο πύλες, μία στη ΝΔ γωνία και μία στην ΒΑ. Κάθε μία οδηγεί σε διαφορετικό χώρο, αφού το συγκρότημα διαθέτει δύο ανεξάρτητες και αυτόνομες αυλές. Η κύρια πύλη, τοξωτή με χαμηλωμένο τόξο και διαβατικό, είναι η ΝΔ, δίπλα στην οποία υψώνεται πύργος που έχει διαμορφωθεί σε κωδωνοστάσιο. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που υπάρχουν ο πύργος αυτός χρονολογείται στον 11ο αιώνα και η μετατροπή του σε κωδωνοστάσιο έγινε το 1864. Πράγματι τα κατώτατα του πύργου θυμίζουν τη λιθοδομή του καθολικού και δείχνουν να χτίστηκαν με παρόμοιο τρόπο και υλικά, σε κοντινό χρόνο, αν όχι συγχρόνως. Αντίθετα, τα ανώτερα του πύργου είναι από τελείως διαφορετικό υλικό, το οποίο πιθανώς να προστέθηκε αργότερα στο αρχικό κτίσμα ή σε ό,τι είχε μείνει από αυτό. Μάλιστα, ο πύργος φέρει χαρακτηριστική πολεμίστρα που στοχεύει σε όποιον κινείται προς την πύλη, στοιχείο που ισχυροποιεί την άποψη ότι αρχικά επρόκειτο για ένα αμυντικό οικοδόμημα.

Ορθομαρμαρώσεις

Μέσω της κύριας πύλης οδηγούμαστε στην αυλή έμπροσθεν του καθολικού, σημείο στο οποίο το αίσθημα υποδοχής εμφανίζεται άμεσο και έντονο. Σύμφωνα με τον καθηγητή Κων. Παπαϊωάννου, ο χώρος αυτός διαγράφεται με μεγάλη σαφήνεια σαν ένα άρτιο καθαρό ορθογώνιο, όπου η τόσο φανερή ενότητα του χώρου τείνει να πάρει την απόχρωση του στατικού αισθήματος. Ο χώρος αυτός δεν απέχει πολύ από το να αποκτήσει πλήρη αυτονομία και στατικό χαρακτήρα. Άλλωστε κυριαρχούν τα έντονα ύψη των κτισμάτων του περιβόλου, ύψη ως τεσσάρων ορόφων, με τα οποία συμβαδίζει και το μεγάλο ύψος του καθολικού. Τα ύψη, βέβαια, χαμηλώνουν στη νότια πλευρά, αλλά φαίνεται να μην επηρεάζουν τόσο την καθαρότητα του χώρου, τουλάχιστον όσον αφορά την πρώτη εντύπωση.

Από την άλλη μεριά, συνεχίζει ο καθηγητής Παπαϊωάννου, η στενότητα του χώρου και η εντύπωση του έντονου περιορισμού που υποβάλλεται, ακριβώς από τα μεγάλα αυτά ύψη, επιτρέπουν στο μνημειακό ύφος να εκδηλωθεί απροκάλυπτα. Πιθανώς βέβαια, το σημαντικότερο ρόλο στα παραπάνω να παίζει η επιβλητική και μεγαλόπρεπη πρόσοψη του ναού.

Εσωτερικό, άποψη προς το εικονοστάσι. Η Θεοτόκος ενθρονισμένη στην κόγχη πάνω από το ιερό

Ο Παπαϊωάννου κάνει μία ακόμα παρατήρηση, η οποία αφορά τους δύο κύριους άξονες στη μοναστηριακή αρχιτεκτονική, εκείνον του καθολικού και εκείνον της κύριας εισόδου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση οι άξονες αυτοί τέμνονται σχεδόν κάθετα και μάλιστα στο σημείο που αποτελεί το γεωμετρικό κέντρο της αυλής, το οποίο συμπίπτει με το κέντρο στάσης της περιοχής αυτής.

Νότια και παράλληλα του καθολικού βρίσκεται η τράπεζα, κτίσμα του 11ου αιώνα. Η θέση αυτή συνηθιζόταν στη μοναστηριακή διάταξη των κτισμάτων όταν δεν υπήρχε χώρος έναντι του νάρθηκα του καθολικού. Το κτήριο στέκεται ελεύθερο από όλες του τις όψεις. Πρόκειται για ιδιαίτερα φροντισμένη, ορθογώνια επιμήκη κατασκευή, μήκους 26,80 μέτρων. Είναι ισόγειο, αλλά από την ΝΑ του όψη εμφανίζει και χαμηλότερη στάθμη, λόγω της διαμόρφωσης του χώρου. Στη νότια όψη που είναι και η πρόσοψη εμφανίζει «τρίβηλο», δηλαδή τριπλή θύρα, ενώ στην απέναντι στενή όψη εμφανίζει κόγχη. Φέρει δίλοβα παράθυρα και καλύπτεται από ξύλινη δίρριχτη στέγη. Τα ανοίγματα είναι τοξωτά και τα τόξα σχηματίζονται από κεραμικούς θολίτες. Κυρίως στα ανώτατα εμφανίζει πλινθοπερίκλειστο σύστημα δόμησης, ενώ φέρει και κεραμοπλαστικό διάκοσμο, όπως οδοντωτές ταινίες και γείσο. Το κτίσμα έχει αποκατασταθεί πιστά, σύμφωνα με τα σωζόμενα στοιχεία.

Το κτήριο της Τράπεζας έχει θαυμάσια αποκατασταθεί και στεγάζει σήμερα το Μουσείο της Μονής.

Περνώντας ανάμεσα στη νότια όψη του καθολικού και στη βόρεια της τράπεζας και κάτω από τα τόξα αντιστήριξης του καθολικού, βγαίνουμε στην άλλη αυλή, η οποία βλέπει τις Α και ΝΑ όψεις των ναών. Εδώ βρίσκεται και το «φωτάναμα», χώρος στον οποίο συντηρούνταν μονίμως φωτιά για να ζεσταίνονται οι μοναχοί. Η κάπνα από τον χώρο έφευγε μέσω κάθετων αεραγωγών. Η στέγη εσωτερικά διαμορφώνεται από σταυροθόλια που πατούν σε κίονες. Ακόμα, γύρω από τη δεύτερη αυλή διατάσσονται και τα υπόλοιπα κτίσματα, όπως το νοσοκομείο του 17ου αιώνα και βέβαια η ΒΑ πύλη.

Χωρίς αμφιβολία όμως τα σημαντικότερα κτίσματα στο κτηριακό συγκρότημα είναι οι δύο ναοί.

Ψηφιδωτό της Βάπτισης 11ου αιώνα

Ο παλαιότερος όπως ήδη αναφέρθηκε είναι εκείνος της Παναγίας (961 - 995). Ο ναός, που διατηρείται σε εξαιρετική κατάσταση εμφανίζει, σύμφωνα με τον καθηγητή Χ. Μπούρα, ασυνήθιστη για τη μεσαιωνική αρχιτεκτονική δημιουργικότητα και τόλμη, η οποία μάλιστα δύσκολα ερμηνεύεται, αφού παρά τη σίγουρη σχέση του στρατηγού Κρηνίτη και κάποιων ηγουμένων με την Κωνσταντινούπολη, μιλάμε για περιβάλλον επαρχιακό και άρα συντηρητικό. Ένα τέτοιο περιβάλλον δύσκολα θα μπορούσε από μόνο του να δώσει ένα τέτοιο άλμα στην αρχιτεκτονική, χωρίς την ύπαρξη ενός έμπειρου δημιουργού, εφοδιασμένου με όλα τα μέσα και βέβαια χρήματα. Όλα τα παραπάνω χαρίζουν στο οικοδόμημα μία εξέχουσα θέση στην ιστορία της βυζαντινής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα.

Ψηφιδωτό της Υπαπαντής 11ου αιώνα

Το οικοδόμημα χαρακτηρίζεται από εξαιρετική ακρίβεια κατασκευής και την παρουσίαση νέων στοιχείων, όπως το τέλειο πλινθοπερίκλειστο σύστημα δόμησης, τις κεραμοπλαστικές διακοσμήσεις, τις οδοντωτές ταινίες, το μεγάλο αψίδωμα με αέτωμα που εξωτερικεύει τις εγκάρσιες καμάρες του κυρίως ναού και βέβαια την κιονοστήρικτη λιτή. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του σύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδή εγγεγραμμένου ναού με τρούλλο, με αυτοδύναμο τριμερές το ιερό, τύπος που χαρακτηρίζει την αρχιτεκτονική σχολή της Κωνσταντινούπολης. Το δάπεδο είναι πολυτελές μαρμαροστρωμένο, ενώ ορθομαρμαρώσεις στολίζουν τις εσωτερικές τοιχοποιίες. Σημαντική θεωρείται η εκλέπτυνση στη διάρθρωση των εξωτερικών επιφανειών και βέβαια ο εξαιρετικός πλούτος στον αρχιτεκτονικό διάκοσμο. Ο σκαλισμένος σε λευκό μάρμαρο γλυπτικός διάκοσμος είναι μοναδικού πλούτου για την Ελλάδα, εμφανίζοντας στυλιστική ωριμότητα και ποικιλία θεμάτων, όπως τα προερχόμενα από την αρχαιοελληνική παράδοση ανθέμια, τα ιωνικά κιονόκρανα του τέμπλου και οι λεοντοκεφαλές - υδρορροές στον τρούλλο. Επίσης εμφανίζονται αραβικά καλλιγραφημένα γράμματα και φυτικά πολύπλοκα θέματα. Τα ισλαμικά μοτίβα μάλιστα πρέπει να θεωρούνται ουσιαστικά ξένα προς τη βυζαντινή αρχιτεκτονική, αλλά παρόλα αυτά έχουμε συχνές συναντήσεις μαζί τους σε ναούς της «ελλαδικής σχολής», κυρίως κατά τον 11ο αιώνα και λίγο αργότερα. Τα αραβικά (κουφικά) γράμματα έχουν κυρίαρχη θέση και στον κεραμοπλαστικό διάκοσμο του ναού. Ως «κουφικά» ορίζονται τα διακοσμητικά μοτίβα που μιμούνται την πρώτη αραβική γραφή, η οποία εμφανίστηκε τον 7ο αιώνα στην Κούφα της Μεσοποταμίας (σημερινό Ιράκ).

Η Πεντηκοστή, Ψηφιδωτό στο Καθολικό

Ο ναός φέρει έναν ιδιαίτερα κομψό τρούλο, με οκτάπλευρο τύμπανο, κιονίσκους στις γωνίες και τοξωτά μαρμάρινα γείσα ως επιστέψεις των πλευρών του. Ο τρούλος αυτός έγινε το υπόδειγμα για πολλούς ναούς σε ελλαδικές εκκλησίες και αποκλήθηκε «αθηναϊκός». Είναι χαρακτηριστικό ότι εκτός από τον ευρύχωρο νάρθηκα, την λιτή του ναού, δεν έχουν χρησιμοποιηθεί «spolia» στην κατασκευή του ναού. Η λιτή του ναού θεωρείται το αρχαιότερο παράδειγμα τέτοιας κατασκευής στην Ελλάδα. Δυτικά του νάρθηκα έχει προστεθεί εξωνάρθηκας, ο οποίος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί τουλάχιστον ως ιδιότυπος, αποτελούμενος από ανοικτό προστώο με δύο κλειστά διαμερίσματα στα άκρα που προεξείχαν από το περίγραμμα του κυρίως ναού. Το νότιο έχει ενσωματωθεί στο νεότερο καθολικό.

Η Ανάστασις. Ψηφιδωτό 11ου αιώνα

Το καθολικό (1011) αποτελεί μία βαριά κατασκευή σε απόλυτη αρμονία με το αρχαίο υλικό που έχει ενσωματωθεί στα κατώτερά του, όπως τονίζει ο Χ. Μπούρας. Είναι μεγαλύτερο από το ναό της Παναγίας, μνημειακού ύφους, αλλά αρμονικό και άριστης κατασκευής. Ο αρχιτεκτονικός του τύπος είναι τελείως νεωτεριστικός και μοναδικής πρωτοτυπίας. Ανήκει στον τύπο των ηπειρωτικών οκταγωνικών ναών και θεωρείται ο πρώτος τέτοιου τύπου ναός που χτίστηκε, αποτελώντας το πρότυπο για τους μεταγενέστερους. Στους οκταγωνικούς ναούς ουσιαστικά μόνο η στήριξη του θόλου είναι οκταγωνική, με τον κεντρικό κάτωθεν χώρο να παραμένει τετράγωνος, αποτελώντας μία παραλλαγή του σταυροειδούς εγγεγραμμένου. Ο τρούλος του ναού έχει διάμετρο 9 μέτρα και λόγω της κατασκευής του, φαίνεται να αιωρείται πάνω από τον αντίστοιχα διευρυμένο χώρο κάτω από αυτόν. Ο διευρυμένος αυτός χώρος αποτελεί πλεονέκτημα που προσφέρει ο ιδιαίτερος αυτός τύπος, σε αντίθεση με τους απλούς σταυροειδείς εγγεγραμμένους. Οκτώ ογκώδεις πεσσοί, κάποιοι ενσωματωμένοι στις τοιχοποιίες που γεφυρώνονται σε μεγάλο ύψος από τέσσερα τόξα, ανάμεσα σε τέσσερα ημιχώνια, φέρουν το βάρος του τρούλλου του καθολικού. Παρεκκλήσια πλαισιώνουν τον τετράγωνο πυρήνα.

Η ψηλάφηση του Θωμά. Ψηφιδωτό 11ου αιώνα

Η συσχέτιση του μνημείου με το ναό της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη πιθανώς οφείλεται στη διαρρύθμιση του εσωτερικού χώρου με τον μεγάλο τρούλλο και τις διαβαθμίσεις του φυσικού φωτός. Οι καλλιτεχνικές αναζητήσεις δεν λείπουν και από αυτό το ναό, όπως ο πλούσιος γλυπτικός διάκοσμος και το μεγάλο, σύνθετης κατασκευής, άνοιγμα στον άξονα της νότιας όψης. Εσωτερικά, χρωματιστά μάρμαρα καλύπτουν το δάπεδο, αλλά και τις κατακόρυφες επιφάνειες των τοίχων (ορθομαρμαρώσεις). Τα ψηφιδωτά που κοσμούν τις ανώτερες επιφάνειες του ναού είναι τα σημαντικότερα ψηφιδωτά σύνολα της μεσοβυζαντινής τέχνης, χρονολογημένα στη δεύτερη και τρίτη δεκαετία του 11ου αιώνα, άρα πρωιμότερα από αυτά της Νέας Μονής Χίου και της Μονής Δαφνίου, που συμπληρώνουν την τριάδα των μεγάλων ψηφιδωτών συνόλων του ελλαδικού χώρου.

Παντοκράτορας

Σύμφωνα με το βιβλίο «Μονή Οσίου Λουκά», η διάταξη των ψηφιδωτών του Οσίου Λουκά υπακούει σε ένα, οριστικά πια διαμορφωμένο εικονογραφικό πρότυπο, που εκφράζει τον συμβολισμό που έχει για την ορθόδοξη παράδοση ο ναός. Αυτός ο ναός αποτελεί μια συμπυκνωμένη μικρογραφική αναπαράσταση του σύμπαντος. Η οροφή εικονίζει τον ουρανό, ενώ το δάπεδο –όπου βρίσκονται οι πιστοί- τη γη.

Λεπτομέρεια του Χριστού Παντοκράτορα

Ο νάρθηκας κοσμείται με τα αρτιότερα και καλύτερα διατηρημένα ψηφιδωτά του μνημείου. Κυριαρχεί η απεικόνιση της «Δέησης», η μορφή του Χριστού Παντοκράτορα που κρατά το ευαγγέλιο και ευλογεί… Στις δύο κόγχες ο καλλιτέχνης τοποθετεί τον Νιπτήρα και την ψηλάφηση του Θωμά. Οι μορφές είναι ιδιαίτερα εκφραστικές, υπάρχει ισορροπία στη διάταξη και προσεκτικοί χρωματικοί συνδυασμοί στα ενδύματα. Κάτω από τον τρούλλο, στις τέσσερις γωνιακές κόγχες, τον χώρο καταλαμβάνουν οι παραστάσεις της γέννησης, της Υπαπαντής, της Βάπτισης και του Ευαγγελισμού, η οποία έχει καταστραφεί.

Τοιχογραφία του Ιησού του Ναυή, 12ος με 13ος αι.

Τα ψηφιδωτά της Μονής του Οσίου Λουκά μαρτυρούν ότι είναι έργα καλλιτεχνών μεγάλου εργαστηρίου. Πολλοί διαπρεπείς βυζαντινολόγοι και Ιστορικοί Τέχνης –από τον Κάρολο Ντηλ μέχρι τον Σωτηρίου, τον Ορλάνδο, τον Ξυγγόπουλο και τον Προκοπίου- έγραψαν πραγματείες που αναλύουν και ερμηνεύουν την εικονογράφηση του ναού.

Συγχρόνως με το καθολικό χτίστηκε η Κρύπτη, κάτω από αυτό, όπου στεγάζεται ο αρχικός τάφος του Οσίου Λουκά. Η κρύπτη έχει σχήμα τετρακιόνιου σταυροειδούς ναού.

Ο περιβάλλων χώρος του κτηριακού συνόλου είναι ιδιαίτερα προσεγμένος, κάτι που αναδεικνύει το σπάνιο αυτό βυζαντινό μνημείο.