Η Θρησκευτική αντίληψη των Ρωμαίων

Ο Θεός των Ρωμαίων Ιανός

Του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Η θρησκεία των Ρωμαίων όπως παραδόθηκε στην φιλολογία της κλασικής και της μετέπειτα εποχής, εμφανίστηκε ως αντιγραφή της ελληνικής θρησκευτικής παράδοσης. Πίσω όμως από αυτή τη μορφή βρίσκεται μια εθνική θρησκεία τελείως διαφορετικής φύσεως, η οποία γίνεται γνωστή, εν μέρει από τα έθιμα της λατρείας και εν μέρει, από έγγραφα και επιγραφικές μαρτυρίες της αρχαιότερης εποχής, Ρωμαίων γραμματικών και εκκλησιαστικών συγγραφέων, όπως ο Αυγουστίνος. Το θρησκευτικό αυτό σύστημα φαίνεται ανάλογο προς τις θρησκευτικές αντιλήψεις των συγγενών ιταλικών λαών. Όπως γίνεται φανερό από την παλιά ιερατική τάξη και από το παλιό ρωμαϊκό εορτολόγιο, στην αρχή, στην κορυφή των θεοτήτων της Ρώμης προϊσταντο οι θεοί, που στα λατινικά είχαν τα ονόματα Janus^[1], Juppiter,^[2] Mars, Quirinus και Vesta.

Ένας οικογενειακός ναϊσκος αφιερωμένος στους προγόνους

Ο Janus ήταν ο θεός κάθε αρχής και έτσι ήταν αρχικά ο πρώτος των θεών, αλλά βαθμιαία υποχώρησε μπροστά στον θεό του Ουρανού Juppiter δίπλα στον οποίο παρίσταται η ουράνια θεά Juno. Η Vesta, που ήταν η προσωποποίηση του φυσικού πρότυπου-στοιχείου του πυρός και η θεά της ακοίμητης Ιερής Φωτιάς, όπως και στους Έλληνες η Εστία, άναβε στην οικία και προστάτευε τα μέλη της οικογένειας. Επίσης είχε τη μορφή του ιερού πυρός που βρισκόταν σε ναό στη μέση της πολιτείας, προστατεύοντας τους πολίτες και την ευημερία της πόλης. Σε δεύτερη γραμμή ακολουθούσαν οι θεότητες της σποράς και της σοδειάς Saturnus και Consus, των ανθέων και των καρπών Flora και Pomona, των αγρών και δασών Faunus και Silvanus, αλλά και πλήθος άλλων θεοτήτων που αντιπροσώπευαν τη μεγάλη Μητέρα Γη και την ευλογία της. Υπήρχαν επίσης και οι γενικές δυνάμεις που ετιμώντο στα πλαίσια της οικίας και της πολιτείας, όπως οι Penates, οι Lares προστάτες των οικογενειών και της πόλης και οι Genii (αγαθοδαίμονες) που προστάτευαν προσωπικά κάθε άνθρωπο.

Ο ναός της Θεάς Εστίας

Οι νεκροί, για τους Ρωμαίους, είχαν την ίδια ξεχωριστή θέση στη λατρεία ως Manes (χθόνιοι). Διαμέσω της λατρείας αυτών των θεών, εκφράζονταν οι γενικότερες σχέσεις του ανθρώπου προς τη φύση και τον εαυτό του. Ακόμη λατρευόταν ένα ευρύ σύνολο άλλων υποδεέστερων θεοτήτων, που συνέχεια διευρυνόταν. Αποτελείτο, όχι μόνο από ανθρωπόμορφα όντα, αλλά και από προσωποποιημένες αφηρημένες έννοιες κάθε φυσικής και ηθικής δύναμης, που ταίριαζαν στη ζωή ενός γεωργικού λαού. Κατά την παλιά ανιμιστική αντίληψη των προϊστορικών θρησκειών υπήρχαν θεοί των φυσικών φαινομένων, της σποράς και των καρπών. Πνεύματα για καθένα από τα στάδια της ανάπτυξής τους, της ευτυχίας, της κακοδαιμονίας, της υγείας, της ασθένειας, της γέννησης, του θανάτου και για κάθε στάδιο της ανάπτυξης, του φόβου, της χαράς και μια ατέλειωτη σειρά άλλων θεοτήτων. Αρχικά τους λάτρευαν δεισιδαιμονικά υπό τη μορφή συμβόλου, δηλαδή λίθων, λογχών, ζώων κ.λ.π., αλλά κάτω από την επηροή των Ελλήνων της Σικελίας και της Κάτω Ιταλίας και των Τυρρηνών οι ιταλικοί λαοί έδωσαν πλαστική μορφή στους θεούς τους. Για τη λατρεία όλων αυτών των θεών, οι Ρωμαίοι φρόντιζαν να αποδίδονται οι πρέπουσες τιμές με μεγάλη ευσυνειδησία, ακόμη και στις λεπτομέρειες. Δημιουργήθηκαν πολυάριθμα ιερατεία, που κέντρο τους είχαν τους Ποντίφικες^[3] (Pontifex) οι οποίοι μεριμνούσαν για όλα ό,σα αφορούσαν τη θρησκευτική λατρεία. Οι Ποντίφηκες ήταν ιερείς όλων συγχρόνως των θεών. Ιδρύονταν ακόμη και θρησκευτικοί σύλλογοι οι οποίοι υπηρετούσαν ο καθένας συγκεκριμένες θεότητες. Αξίζει να σημειωθεί πως, αν δεν υπήρχαν καλοί οιωνοί τίποτα δεν γινόταν στη Ρώμη.

Πολύ νωρίς, ήδη από την εποχή του βασιλιά Ταρκυνίου, που ήταν Τυρρηνός, η ρωμαϊκή θρησκεία άρχισε να υφίσταται πολλές αλλοιώσεις και αλλαγές, που οφείλονταν σε εξωτερικές θρησκευτικές επιδράσεις. Ο Juppiter και ο Ζευς, η Juno και η 'Ηρα, η Minerva και η Αθηνά, ο Mars και ο Άρης, o Volcanus και ο Ήφαιστος, ο Neptunus και ο Ποσειδώνας, η Diana και η Άρτεμις, η Venus και η Αφροδίτη, ο Amor και ο Έρωτας, η Εστία και η Vesta ταυτοποιούνται. Από τους Ρωμαίους εισάγονται οι εικόνες των ελληνικών θεών για τους αντίστοιχους ιταλικούς θεούς. Άλλοι από τους θεούς εισήχθησαν, λίγο ή περισσότερο εκλατινισμένοι, και άλλοι με το δικό τους όνομα όπως ο Απόλλων σαν Apollo, ο Ασκληπιός σαν Aesculapius, ο Ηρακλής σαν Hercules κ.λπ. Ανάμεσα στις γιορτές ήταν τα «Λουπερκάλια»^[4], γιορτές προς τιμήν του Πάνα, ενώ τα «Σατουρνάλια»^[5]συδέονταν με την αλλαγή του χειμερινού ηλιοστασίου και με τις παλαιότερες γιορτές για την αύξηση της φυσικής βλάστησης και την ηλιακή λατρεία των προϊστορικών θρησκειών. Ήταν οι γιορτές του τέλους της σποράς, προς τιμήν του Σατούρνου=Κρόνου, που ήταν θεός προστάτης της γεωργίας. Αυτές οι γιορτές έμοιαζαν με τις σημερινές Απόκριες. Από τα Σατουρνάλια, σύμφωνα με μελετητές, οι χριστιανοί όρισαν τις γιορτές των Χριστουγέννων, αλλάζοντας τον χαρακτήρα της ειδωλολατρικής γιορτής. Πάντως, αν στις 25 Δεκεμβρίου εορταζόταν στη Ρώμη και ο ίδιος ο θεός-Ήλιος στα «Ήλεια», τότε η μετάβαση προς «τον νοητό Ήλιο Χριστό» του Χριστιανισμού, ήταν μια φυσική εξέλιξη προς μια ανώτερης μορφής θρησκευτική αντίληψη, για τον απλό λόγο ότι αντικατέστησε το φυσικό πρότυπο του ήλιου με εκείνο του τέλειου πνευματικά ανθρώπου.

Οι εξωτερικές θρησκευτικές επιδράσεις ήταν έντονες κυρίως τον 2ο και 1ο π.Χ αι., όταν άρχισαν να εισάγονται οι ελληνικοί θεοί και πολλά από τα ρωμαϊκά πράγματα, συμπεριλαμβανομένης και της τέχνης, υπέκυψαν στην ελληνική επηροή. Ακόμη και η επίσημη πρακτική λατρεία υιοθέτησε μαζί με όλες τις αρχαίες λατρείες, πολλές τέτοιες ελληνικές και ανατολικής προέλευσης τελετές. Αρκούσε οι λατρείες αυτές να μη φαίνονταν επικίνδυνες στα ήθη και στην πολιτεία. Έτσι εισήχθησαν πολλές ξένες λατρείες, ιδίως της Κυβέλης της Μεγάλης Μητέρας για την οποία χτίστηκε ναός στον λόφο του Παλατίνου (περ. 204-191 π.Χ), της Ίσιδος, του Άττεως και του Μίθρα. Εξαιτίας όλων αυτών των εξωτερικών επιδράσεων η ρωμαϊκή θρησκεία, όπως φαίνεται από τις πολλές διάσπαρτες επιγραφές εκείνων των χρόνων, αποτέλεσε στους αυτοκρατορικούς χρόνους ένα συγκεχυμένο μείγμα όλων των θεών και λατρειών του πολυθεϊσμού.

Πλήθος ιστορικών πληροφοριών^[6] μας παραδίδουν την τάση θεοποίησης που εκδήλωνε ο όχλος απέναντι στους επιφανούς μονάρχες, όπως ο Αλέξανδρος, ο Ιούλιος Καίσαρας (100-44 π.Χ), ο Αύγουστος και ο Καλιγούλας (37-41 μ.Χ) που λατρευόταν ως θεός από τους Έλληνες. Ο Αύγουστος, τίτλος που σήμαινε «ιερός», άξιος λατρείας ή σεβαστός, δόθηκε στον  Gaius Iulius Caesar Octavianus (63 π.Χ-14 μ.Χ) από την Ρωμαϊκή σύγκλητο μετά την επιστροφή του από την Αίγυπτο, το 29 π.Χ. Στα κατώτερα στρώματα και σε πολλές ιταλικές πόλεις λατρευόταν ως θεός και μάλιστα στην Ανατολή, ως θεός Σωτήρ, ενώ στη Ρώμη η λατρεία του περιορίστηκε στο πρόσωπο της Dea Roma ή στο πνεύμα του Αυγούστου «Genius Augusti». Τάφηκε στο μαυσωλείο που ο ίδιος είχε χτίσει στο Πεδίο του Άρεως και η σύγκλητος με ψήφισμά της τον κατέταξε μεταξύ των θεών^[7]. Στην αρχαία Ρώμη Αυγουστέλιοι (Augustales) ονομάζονταν ακόμη οι ιερείς των Λαρητών των οποίων η λατρεία εισήχθη από τον Αύγουστο και σ΄αυτήν προστέθηκε και η λατρεία του πνεύματος του Αυγούστου, μετά κυρίως από το θάνατό του.

Ο Αύγουστος Καίσαρας
ως Pontifex Maximus

Ο μεταρρυθμιστικός ζήλος του Αυγούστου, εντοπίζεται μεταξύ άλλων και στον τομέα της θρησκείας. Ιδιαίτερα όταν από το 12 π.Χ, χήρεψε η θέση του Αρχιερέα (Pontifex Maximus) και ανέλαβε ο ίδιος. Παρόμοια ο Ηλιογάβαλος, Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος (218-222,) ήταν ιερέας του ανίκητου θεού Ήλιου Ελαγάβαλου. Ο Αύγουστος προχώρησε στην επαναφορά παλαιών και ξεχασμένων τελετών και τελετουργιών, όπως και στην αποκατάσταση της παλιάς αίγλης της λατρείας της Εστίας. Το νέο πνεύμα φαίνεται προπάντων στις εκατονταέτηρες γιορτές^[8] (ludi saeculares) του 17 π.Χ, που από λατρεία των θεοτήτων του Κάτω κόσμου, μετατράπηκαν σε λατρεία του θεού του φωτός Απόλλωνα και της αδελφής του Άρτεμης. Ο Αύγουστος προσπάθησε στα πλαίσια των μεταρρυθμίσεων να διατηρήσει τα χαρακτηριστικά εθνικά στοιχεία στη λατρεία, αλλά απέτυχε, εξαιτίας της ακράτητης ορμής που προερχόταν από την ανάμειξη των λαών της αχανούς αυτοκρατορίας. Ο Σουητώνιος^[9] έγραψε πως: «Ο Αύγουστος έδειξε μεγάλο σεβασμό προς όλες τις αρχαίες και από παλιά καθιερωμένες τελετουργίες των ξένων χωρών, ενώ περιφρονούσε τις νεότερες». Αργότερα δε ακόμα περισσότερο εξαφανίστηκε το αρχαϊκό περιεχόμενο της θρησκείας στην πρακτική άσκηση της λατρείας, δια μέσω της επικράτησης των ανατολικών θρησκειών, κυρίως της Ίσιδος, της μεγάλης μητέρας των θεών, και του Μίθρα με τις μυστηριακές υποσχέσεις περί της άλλης ζωής και των μυστικών εξιλαστήριων τελετών, που εμφάνιζαν μεγάλη συγγένεια προς τον Χριστιανισμό. Όλα αυτά αποτέλεσαν για τους Ρωμαίους και για λίγους αιώνες, το θρησκευτικό μωσαϊκό ενός πολυθεϊστικού πανθέου, το οποίο κατελύθη οριστικά τον 4ο μ.Χ αι., μετά από την επικράτηση της νέας θρησκείας του Χριστιανισμού.

Το κείμενο αποτελεί μέρος της μελέτης μου: «ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΘΡΗΣΚΕΙΑ-Μια επισκόπηση της ανάπτυξης του πολιτισμού», Β΄ Μέρος: ΑΡΧΑΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ,  Κεφ. 4. Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΟ ΝΕΟ ΦΥΣΙΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ-Η κατάκτηση του μέτρου-Ο ελληνιστικός και ρωμαϊκός κόσμος, παρ. 4.6.  Η Θρησκευτική αντίληψη των Ρωμαίων

---

[1] Πρώτος «μυθικός» βασιλεύς της Ιταλίας ήταν ο Ιανός, υιός του Απόλλωνος και της Κρεούσης, κόρης του Ερεχθέως. Αργότερα οι Ρωμαίοι τον έκαναν θεό και πολιούχο της πόλης τους.

[2] Από το «Ζευς Πάτερ».

[3] Ο τίτλος έχει το ίδιο νόημα που είχε και τότε, είναι ο Αρχιερέας. Διατηρήθηκε και στη νέα θρησκεία του Χριστιανισμού όπου ο Αρχιεπίσκοπος Ρώμης, ο Πάπας, αποκαλείται και Ποντίφηκας.

[4] Τα «Λουπερκάλια» γιορτάζονταν την 15η μέρα πριν από τις Καλένδες του Μαρτίου.

[5] Τα «Σατουρνάλια» γιορτάζονταν από τις 17-19 Δεκεμβρίου ή κατά άλλους από τις 15-17 Δεκεμβρίου.

[6] GAIUS SUETONIUS TRANQUILLUS: «Η ζωή των Καισάρων», Βιβλίο 1ο- Ιούλιος Καίσαρ -Εκδ. Παρασκήνιο. Αθήνα 1990. (κεφ. 76, 84, 85, 88) Ο Ρωμαίος ιστορικός Γάϊος Σουητώνιος έγραφε: «Δέχτηκε να του αποδοθούν τιμές, πέρα από εκείνες που επιτρέπονται σε θνητούς: ναοί, βωμοί και αγάλματα δίπλα σε εκείνα των θεών, ιερή κλίνη, ο τίτλος του στεφανηφόρου ιερέα και του Λουπέρκου και τέλος το όνομά του σε έναν από τους μήνες (…)Στο βάθρο της στήλης αυτής συνέχισαν για πολύ καιρό να θυσιάζουν, να κάνουν ευχές και να επιλύουν τις διαφορές τους με όρκο στο όνομα του Καίσαρα».

[7] Λ.Μ. ΤΡΟΜΑΡΑΣ: Από την εισαγωγή στη «Ζωή των Καισάρων» του Γάϊου Σουητώνιου-Βιβλίο 2ο-Αύγουστος. Εκδ. Παρασκήνιο. Αθήνα 1990.

[8] Ο εορτασμός ήταν τριήμερος και η τελετή έγινε μπροστά στο ναό του Απόλλωνα στο Παλατίνο, όπου χορός νέων και νεανίδων έψαλε το εκατονταέτηρο άσμα (carmen saeculare), που συνέθεσε ο ποιητής Οράτιος.

[9] GAIUS SUETONIUS TRANQUILLUS: «Η ζωή των Καισάρων», Βιβλίο 2ο- Αύγουστος-(κεφ. 99). Εκδ. Παρασκήνιο. Αθήνα 1990.