Τα Φυσικά Πρότυπα στην Τέχνη και στη Θρησκεία

Ο Ιησούς Χριστός από ψηφιδωτό της Ραβένα

«Μια επισκόπηση της ανάπτυξης του Πολιτισμού»

του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Το κείμενο που παραθέτω, είναι ο πρόλογος της ομώνυμης με τον τίτλο της ανάρτησης, μελέτης μου, που αριθμεί 250 σχεδόν σελίδες και η οποία πραγματεύεται τη διαλεκτική σχέση και την ιστορική αλληλεπίδραση των δύο αυτών πολύ σημαντικών πνευματικών παραγόντων, στην εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού.

Πρόλογος

Κάθε έρευνα γύρω από τα ζητήματα της ιστορίας της τέχνης και της θρησκείας απαιτεί μια πολύπλευρη διερεύνηση του ανθρώπινου παρελθόντος. Αυτή η διερεύνηση για να παράξει όσο το δυνατόν πιο ασφαλή συμπεράσματα, θα πρέπει να λάβει υπόψιν τους βασικούς παράγοντες, που συντελούν στη διαμόρφωση της ανθρώπινης ζωής. Τέτοιοι παράγοντες, για τους οποίους ο λόγος θα περιοριστεί στο αναγκαίο, είναι οι φυσικές, κλιματολογικές, παραγωγικές και πολιτισμικές συνθήκες. Το ενδιαφέρον αυτής της εργασίας, θα στραφεί κυρίως στις κοινωνικές μορφές, μέσα από τις οποίες, η θρησκευτικότητα και η καλλιτεχνική δημιουργία συγκρότησαν τους αρχικούς τους πυρήνες, θεμελιώνοντας μια σχέση πανάρχαια.

Η προϊστορική "Venus του Willedorf"

Βεβαίως, γνωρίζουμε, ότι οι γνώσεις μας για την ιστορία, σχηματίζουν ένα ελλιπές χαρτογράφημα του παρελθόντος, που διακόπτεται από χρονικά κενά, από διαστήματα σιωπής και έλλειψη στοιχείων. Ακόμη το γεγονός, πως οι σύγχρονες, αλλά και οι παλαιότερες θεωρίες αντικρούονται μεταξύ τους σε τέτοιο βαθμό που, εκτός λίγων σημείων συμφωνίας, επιτείνουν την ασάφεια που περιβάλλει το, έτσι κι αλλιώς, θολό τοπίο της προϊστορίας. Όλα αυτά τα κενά της ιστορικής γνώσης συμπληρώνονται πολύ συχνά με υποθέσεις και εκτιμήσεις που, άλλοτε μεν συνθέτουν με ασφάλεια μια πλήρη εικόνα, άλλοτε δε μια παραπλανητική εκδοχή της. Σε κάθε αρχαιολογική ανασκαφή και σε κάθε νέα έρευνα, καινούργια στοιχεία έρχονται συνεχώς στο φως, ενώ άλλα καταρρίπτονται, έτσι που δεν είναι εύκολο να μιλήσει κανείς για δεδομένα, παρά μόνο όταν τεκμηριωθούν αδιάσειστα. Άλλωστε πολύ συχνά η ιστορία της τέχνης επιφυλάσσει εκπλήξεις και είναι απρόβλεπτη. Απίθανες μεταπτώσεις και ακραίες καλλιτεχνικές εκφράσεις μπορούν να είναι, είτε διαδοχικές, είτε σύγχρονες στη διαμόρφωση της εξέλιξης της ιστορίας, και αυτό, πέρα από την προσδοκώμενη λογική αλληλουχία μιας «φυσιολογικής» εξέλιξης της τέχνης. Γι΄αυτό τον λόγο η έρευνα για τη γνώση του παρελθόντος της τέχνης είναι πολύ σημαντική για την κατανόηση του μέλλοντός της. Αυτή η διαπίστωση κεντρίζει το ενδιαφέρον του σύγχρονου ανθρώπου που ατενίζει από το ύψος της εποχής του, το μακρινό εκείνο σημείο στο βάθος των χιλιετιών από όπου ξεκίνησε κάποτε ο προϊστορικός πρόγονος του.

Ο σουμερικός θεός Ανού

Η ζωή των προϊστορικών ανθρώπων, η θρησκευτική τους πίστη και τα έργα τέχνης τους, περικλείουν με απλότητα τα σπέρματα όλων εκείνων των στοιχείων, που και σήμερα ακόμη, αν και είναι εξελιγμένα, περιέχονται στον πυρήνα της βιωμένης αλήθειας. Μιας αλήθειας που συνδέεται με την διαχρονική ανάγκη του ανθρώπου, να βιώσει τον κόσμο και να εκφράσει τις σχέσεις του με αυτόν. Ήταν αναγκαίο, λοιπόν, να αφιερώσω το πρώτο μέρος της εργασίας στην προϊστορική αρχή, και στην εποχή της γέννησης αυτών των θεμάτων που έχουν πρωταρχική σημασία για τον πανανθρώπινο πολιτισμό. Βασική προϋπόθεση για να κατανοήσει κάποιος την τέχνη, είναι να αντιληφθεί το έργο τέχνης μέσα από την πολυδιάστατη σημασία της μοναδικής ιστορικής του μαρτυρίας. Ειδικότερα το έργο της θρησκευτικής τέχνης, που είναι υλική έκφραση του θρησκευτικού συναισθήματος και ταυτόχρονα ερμηνεία και μαρτυρία του. Για τον σκοπό αυτό, έκανα προσπάθεια να αποδώσω ισόβαρα στο ίδιο το έργο την ιδιαίτερη βαρύτητα που του αξίζει, ως έννοια και ως αισθητική οντότητα, επιχειρώντας μια σύνθετη προσέγγιση του «καλλιτεχνικού αντικείμενου». Σε αυτό με καθοδήγησε μια σειρά έργων τέχνης- αδιάψευστοι μάρτυρες και πρωταγωνιστές των εξελίξεων- επιλεγμένων κατά αρχήν με κριτήρια χρονολογικά και εξεταζομένων ουσιαστικά για όσα αφορούν την αισθητική τους σημαντικότητα και την αντιπροσώπευση της εποχής τους.

Οι αιγυπτιακοί θεοί, Ίσις, Όσιρις και Ώρος

Χωρίς την τέχνη το θρησκευτικό συναίσθημα θα παρέμενε αόριστο και ανερμήνευτο και η θρησκεία, με την έννοια του κατ΄εξοχήν μέσου γνώσης του θείου, θα ήταν ανέφικτη. Από τη στιγμή που για πρώτη φορά το έργο τέχνης έδωσε μορφή στο αόριστο θρησκευτικό συναίσθημα, το καθόρισε με την μορφή αυτή και μέσω της μακρόχρονης επανάληψης το επέβαλλε ως θρησκευτικό σύμβολο. Το τεχνέργο, όμως, δεν είναι μόνο ο αισθητικός φορέας του θρησκευτικού συναισθήματος. Το ίδιο είναι από μόνο του ένα επεξεργασμένο υλικό για την πρόσληψη των αισθήσεων. Μια ανεξάρτητη και αυτόνομη πηγή ερεθισμάτων. Μέσω της επίδρασης που ασκεί στο περιβάλλον του, επιτυγχάνεται η συνεχής μεταβίβαση (ανακύκλωση) του θρησκευτικού συναισθήματος και ανατροφοδοτείται το πνευματικό και μορφικό του περιεχόμενο. Τα Ομηρικά Έπη για παράδειγμα που, αν και δεν αποτελούν αμιγώς θρησκευτικά ποιητικά κείμενα, όπως είναι οι λεγόμενοι ομηρικοί ύμνοι, αλλά περιλαμβάνουν ένα πλήθος βασικών στοιχείων ποικίλου ενδιαφέροντος της ομηρικής εποχής, ωστόσο επέδρασαν καθοριστικά στην διαμόρφωση της θρησκευτικής κοσμοθεωρίας των κλασικών χρόνων. Στην εξέλιξη της ποίησης κατά τον 7^ο και 6^ο π.Χ αιώνα, εμπλούτισαν με μυθικές σκηνές την θεματολογία άπειρων έργων σε όλους τους τομείς της τέχνης, ενώ πρόσφεραν ανεξάντλητο υλικό έμπνευσης και στοχασμού σε αμέτρητους καλλιτέχνες, ποιητές, φιλόλογους και ερευνητές, τρέφοντας τρόπο τινά την τέχνη και την διανόηση ως τις ημέρες μας.

Ο ελληνικός θεός Απόλλων

Η θρησκεία εκφράζει με νοητό τρόπο τις ιερές αρχές της πίστης μέσω της τελετουργίας. Η τέχνη από την άλλη, αξιοποιώντας το πλεονέκτημα που της δίνει η δυνατότητα της ερμηνευτικής μορφοποίησης των εννοιών, πετυχαίνει να αποτυπώσει με άμεσο τρόπο πάνω στις μορφές των έργων και με τα υλικά της μέσα, την ψυχοσύνθεση του δημιουργού, το φιλοσοφικό και αντιληπτικό πνεύμα του πολιτισμού και των ανθρώπων της εποχής στην οποία ανήκει. Η αντιστοιχία, λοιπόν, που υπάρχει σε κάθε εποχή, ανάμεσα στην εννοιολογική σύλληψη του θρησκευτικού συναισθήματος από τη μια, και στην αισθητική του ερμηνεία και την ιστορική του εξέλιξη από την άλλη, φανερώνεται από την σύγκριση των θρησκευτικών έργων τέχνης των μεγάλων αλλά και των μικρών θρησκειών, του προϊστορικού, του ιστορικού και του σύγχρονου κόσμου, από όλα τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη της γης, και με τις ποικίλες μορφές που παρουσιάζουν. Έτσι, η κατά αντιστοιχία εννοιολογική εξέλιξη του θρησκευτικού συναισθήματος και η εξέλιξη της αισθητικής μορφής του, αποτέλεσε μια ακόμη πρόκληση για την παρούσα μελέτη, αφού ήταν υποχρεωμένη να εστιάσει στα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα, μέσα από ένα μεγάλο πλήθος διαφορετικών καλλιτεχνικών μορφών και τοπικών πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων.

Άγαλμα του Βούδα

Ερμηνεύοντας η τέχνη την θρησκευτική πεποίθηση με αισθητικές μορφές, γίνεται ουσιώδες μέρος αυτής της πεποίθησης και φορέας έκφρασής της. Η αισθητική της προβολή και ύπαρξη. Από τα υπάρχοντα στοιχεία, μερικά από τα οποία αναφέρονται στα σχετικά κεφάλαια, φαίνεται πως η τέχνη συνδέθηκε από την αρχή με την θρησκευτική έφεση του ανθρώπου και αποτέλεσε αναπόσπαστο μέρος της θείας λατρείας. Αυτή η διαπίστωση, ενισχύεται περισσότερο από το γεγονός, πως δεν έχει υπάρξει σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας κάποια θρησκεία, που να μην είχε σχέση με την τέχνη, ή να μην άφησε πίσω της κάποια, έστω υποτυπώδη, έργα με θρησκευτική σημασία. Στην ψυχολογική λειτουργία της πίστης το θείο ταυτίζεται στη συνείδηση των πιστών με την αισθητική μορφή και τα χαρακτηριστικά που του αποδίδει ο δημιουργός στο έργο του. Αλλά στην δημιουργία, είναι κατανοητό, ότι παίζει πρωτεύοντα ρόλο η υποκειμενική αντίληψη του δημιουργού. Αυτός ο καθοριστικός, αλλά κατά βάση απρόβλεπτος παράγοντας της τέχνης, δηλαδή ο δημιουργός, υποχρέωσε το ιερατείο της Αιγύπτου, από μια ήδη πρώιμη ιστορικά εποχή, να λάβει περιοριστικά μέτρα κατά των όποιων πιθανών παρεκκλίσεων των καλλιτεχνών, θέτοντας τις θρησκευτικές τέχνες μέσα στα αυστηρά πλαίσια των αποδεκτών μορφών της επίσημης θρησκείας. 

Ο θεός Ήλιος των Αζτέκων

Αυτή η περιοριστική τακτική φανερώνει-πέρα από άλλες σκοπιμότητες-την θέληση του ιερατείου, να διατηρήσει αναλλοίωτες στον χρόνο τις πνευματικές του αλήθειες (δόγματα), ως βασική προϋπόθεση για την διάρκεια της αιώνιας αλήθειας που πρέσβευε. Η διαχρονική ακαμψία του αιγυπτιακού καλλιτεχνικού ύφους, εν προκειμένω, που καθ-ιερώθηκε επί σειρά χιλιετιών, οφείλεται σε αυτούς ακριβώς τους περιορισμούς της τέχνης και των καλλιτεχνών. Οι καλλιτέχνες, ορισμένοι από αυτούς ήταν και ιερείς, επιβίωναν χάρι στην εύνοια του ιερατείου, δημιουργώντας, σχεδόν αποκλειστικά, έργα σχετικά με την λατρεία και με την διακόσμηση των ιερών χώρων, ναών και τάφων, και ήταν απόλυτα εξαρτημένοι από τους εντολείς τους καθώς η τέχνη τελούσε υπό καθεστώς αυστηρής επίβλεψης. Επομένως ο ρόλος των ίδιων των καλλιτεχνών, ως εξαρτημένων ή ελεύθερων λειτουργών της τέχνης, σε αντιδιαστολή με την εξέλιξη της σχέσης τους με το κοινωνικό και θρησκευτικό περιβάλλον κάθε εποχής, αναδεικνύονται σε δυο καθοριστικούς παράγοντες για τις μορφές της εξέλιξης που ακολούθησε η τέχνη μέχρι τις ημέρες μας. Ως εκ τούτου, ο λόγος για την θέση των καλλιτεχνών μέσα στο κοινωνικό και θρησκευτικό γίγνεσθαι της εποχής τους, επανέρχεται συχνά ως σημείο ιδιαίτερης επισήμανσης, καλύπτοντας το διάστημα από τους προϊστορικούς αιώνες έως τους ιστορικούς χρόνους, και από τον μεσαίωνα έως την αναγέννηση και την σύγχρονη εποχή.

Θόλος Ισλαμικού τεμένους με περίτεχνη διακόσμηση

Στη συνέχεια, ανέπτυξα όλα εκείνα τα στοιχεία και τα δεδομένα, με τρόπο που ελπίζω πως θα με βοηθήσουν να τεκμηριώσω επαρκώς την υπόθεση, πως αρχικά η τέχνη, διαχωριζόμενη από τη μεταγενέστερη κοσμική έκφρασή της, υπήρξε δημιούργημα του θρησκευτικού συναισθήματος, το οποίο την προϊστορική ιδίως εποχή, ήταν άμεσα συνδεδεμένο με το συναίσθημα της επιβίωσης και της ανάγκης που απέρρεε από αυτήν. Πως το έργο τέχνης είναι, ό,τι καλύτερο μπορεί να προσφέρει ο άνθρωπος στη θεότητα, και πως η τέχνη είναι το ιδανικό μέσο της συλλογικής συνείδησης, μέσα από το οποίο η θεότητα αποκαλύπτεται στον άνθρωπο και ερμηνεύεται μέσα από τη διαδικασία ενός εσωτερικού διαλόγου με την αισθητική εμπειρία του κάλλους. Πως τελικά η τέχνη, σε οποιαδήποτε μορφή και έκφρασή της, είναι μια ψυχοαισθητική εμπειρία του θείου και ειδικά, πολύ περισσότερο, σε ό,τι αφορά το έργο της θρησκευτικής τέχνης.

Συνοψίζοντας τον λόγο, σε αυτήν τη μελέτη συνοδοιπόρησα με την αντικειμενικότητα που απαιτεί η ιστορική αλήθεια, και βασίστηκα σε έναν, ίσως όχι αρκετά μακρύ κατάλογο, όμως προσεκτικά επιλεγμένων για την εγκυρότητά τους βιβλιογραφικών βοηθημάτων. Χαλκέντεροι επιστήμονες, ιστορικοί, συγγραφείς και ερευνητές διάφορων γνωστικών πεδίων, προσέφεραν τον πολύτιμο θησαυρό γνώσης και πληροφοριών, που συνέλεξαν και επεξεργάστηκαν ως εργατικές μέλισσες, καθώς το εύρος της μελέτης απαιτούσε. Τέλος, πρέπει να ομολογήσω πως, δε στάθηκε δυνατό, να αποφύγω κάποιες προσωπικές υποθέσεις και εκτιμήσεις και τις όποιες, ελπίζω όχι άστοχες, διαπιστώσεις, μιας και το κίνητρο δεν ήταν άλλο, εκτός από την πνευματική χαρά που δίνει το μοίρασμα με άλλους των καρπών μιας μακρόχρονης προσωπικής εργασίας.

Αθήνα

5 Ιουλίου 2006

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΓΕΩΡ. ΓΕΡΟΛΥΜΑΤΟΣ- Ζωγράφος