Η Γέννηση του Χριστού στην Ορθόδοξη Ρωσική τέχνη

του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Το παρόν αφιέρωμα στις ρωσικές εικόνες με θέμα την Γέννηση του Χριστού, αποτελεί ένα δείγμα ανά τους αιώνες, της ευσεβούς σε έκφραση και πλούσιας σε καλλιτεχνική αξία ρωσικής ζωγραφικής παράδοσης. Μιας παράδοσης της οποίας πρώτοι δάσκαλοι ήταν οι Έλληνες βυζαντινοί καλλιτέχνες, που έζησαν και εργάστηκαν στην Ρωσία, θέτοντας στην ουσία τις βάσεις για την ανάπτυξη της. Η Ορθόδοξη Ρωσική τέχνη μετράει ήδη μια ολόκληρη χιλιετία καλλιτεχνικής παραγωγής θρησκευτικών έργων διάφορων μορφών τέχνης. Αν και σε γενικές γραμμές το καλλιτεχνικό ύφος της θρησκευτικής ζωγραφικής στη Ρωσία κινείται μέσα στη σφαίρα της αρχικής βυζαντινής επίδρασης, ωστόσο μπόρεσε με τη συνεισφορά των πιο δυναμικών εκπροσώπων της, να αναπτύξει τη δική της ιδιομορφία και ιδιαιτερότητα, που την καθιστά διακριτή και λάμπουσα με το δικό της φως στο στερέωμα της Ορθόδοξης τέχνης.

Εικόνες λιτές, φωτισμένες από ένα υπερβατικό φως, διάχυτο από μια μυστική πνευματικότητα. Γραμμές ρυθμικές και απλουστευμένες σχηματοποιήσεις της φόρμας, εκφράζουν την απλή ρωσική ψυχή που θερμαίνεται από την κυριαρχία των θερμών χρωμάτων, κυρίως του κόκκινου. Πολλές από τις εικόνες αυτές επαναλαμβάνουν βυζαντινά πρότυπα Γεννήσεων, ενώ άλλες έχουν μια δική τους πρωτοτυπία και πολύ ενδιαφέρον στη σύνθεση. Ειδικά αυτές που παρουσιάζουν τις διαφορετικές σκηνές των γεγονότων της ιστορίας της Γέννησης πάνω στην ίδια εικόνα, συνδέοντας με αυτόν τον τρόπο μεταξύ τους τις φάσεις του χρόνου και αποδίδοντας το συνολικό νόημα της αφήγησης με οπτικές παραθέσεις. Οπωσδήποτε, μια γενική γνώση της ιστορικής εξέλιξης της ρωσικής θρησκευτικής ζωγραφικής, είναι αναγκαία, ώστε να αποκτήσει κάποιος ολοκληρωμένη αντίληψη επί του θέματος. Παραθέτω, λοιπόν, στη συνέχεια μια συνοπτική ιστορική αναδρομή, που ίσως φανεί χρήσιμη στους αναγνώστες.

Ρουμπλιόφ : “Η Γέννηση του Χριστού’, 1405

στον καθεδρικό ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στη Μόσχα

Ανάμεσα στα πρώιμα έργα του Ρουμπλιόφ είναι "Η Γέννηση του Χριστού', στον καθεδρικό ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στη Μόσχα. Λάτρης του ζωντανού χρώματος μέσα σε μια φωτισμένη ατμόσφαιρα, ο δημιουργός του έργου "Η Γέννηση του Χριστού" δεν βλέπει τις μορφές και τις σιλουέτες ως επίπεδες κηλίδες, αλλά μάλλον, ως φωτεινή παρουσία από το μέλλον, σε αχανή χώρο. Τα πάντα φαίνεται πως είναι περιβεβλημένα με σημασία, αλλά και μεγάλη ελευθερία, τόσο χωρική όσο και πνευματική.

=========================

Με τον εκχριστιανισμό των Ρώσων το 988-989 και την ένταξή τους στην άμεση σφαίρα βυζαντινής επιρροής, αρχίζει η πραγματική ιστορία της τέχνης της Ρωσίας. Στην ίδια γεωγραφική περιοχή από παλαιότερα είχαν αναπτυχθεί οι διακοσμητικές τέχνες και η ταφική αρχιτεκτονική αλλά μνημειακή τέχνη με την ουσιαστική έννοια του όρου δημιουργείται μόνον από την εποχή ένταξης της Ρωσίας στη Βυζαντινή πολιτιστική παράδοση.

Στο Παλαιό (Μέγα) Χρονικό, που αποδίδεται στον μοναχό Νέστορα έχουν αποθησαυρισθεί οι σχετικές με τη δημιουργία των πρώτων ανεξάρτητων ηγεμονιών και τον εκχριστιανισμό των Ρώσων, παραδόσεις, που μερικές χάνονται στο θρύλο.

Με τις προϋποθέσεις αυτές η Ρωσία περιήλθε στη θρησκευτική και πολιτιστική επίδραση του Βυζαντίου και άρχισε να αφομοιώνει δημιουργικά τις καλλιτεχνικές του παραδόσεις. Από αρχειακές πηγές βεβαιώνεται η παρουσία Ελλήνων ζωγράφων στη Ρωσία και στην καλλιτεχνική τους δραστηριότητα οφείλεται η παραγωγή ενός μεγάλου αριθμού μωσαϊκών και τοιχογραφιών σε καθαρά βυζαντινή τεχνοτροπία. Εξ άλλου, η αποστολή φορητών εικόνων από την Κωνσταντινούπολη στη νεοϊδρυμένη ρωσική εκκλησία, μαρτυρείται από τις ίδιες ρωσικές πηγές, όπως ενδεικτικά οι περιφημότερες θαυματουργικές εικόνες της Θεομήτορος της Μονής Ρetserskaia του Κιέβου της Παναγίας Οδηγήτριας του Smolensk, της Θεοτόκου του Vladimir κ.ά.

 

Εικόνα της Γέννησης του Χριστού-Σχολή Νόβγκοροντ, Γκαλερί Τετριάκωφ, περ. 15ος αι.

Την έρευνα της ιστορίας της θρησκευτικής ζωγραφικής στη Ρωσία απασχόλησε ο βαθμός εξάρτησης από τα βυζαντινά πρότυπα, ακόμα και στην προ-μογγολική περίοδο της ιστορίας της. Η τάση παλαιότερα ήταν να τονιστεί η πρωτοτυπία και ο καθαρά εθνικός χαρακτήρας της. Στις πιο σύγχρονες όμως, έρευνες η μεσαιωνική ρωσική ζωγραφική της πρώτης περιόδου εντάσσεται στη βυζαντινή παράδοση, προϊόν της καλλιτεχνικής δραστηριότητας Βυζαντινών ζωγράφων στη Ρωσία. Η βυζαντινή ζωγραφική θα επικρατήσει και θα είναι η μόνη τέχνη της ρωσικής Ορθοδοξίας στην προ-μογγολική περίοδο της ιστορίας της, όπως βεβαιώνει σειρά μνημείων έως και το τέλος του 12ου αιώνα.

Τα τμήματα μωσαϊκών από τη Μονή του Αγίου Μιχαήλ της Χρυσής Στέγης κοντά στο Κίεβο (Πινακοθήκη Τretiakov) του 1108. αντιπροσωπεύουν την πρώιμη Κομνήνεια τέχνη, ενώ οι τοιχογραφίες του καθεδρικού ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου του 1189 και του καθεδρικού ναού του Αγίου Δημητρίου του 1195 στο Κίεβο, έργα Κωνσταντινουπολιτών ζωγράφων αντιπροσωπεύουν τις μανιεριστικές τάσεις της τελευταίας περιόδου της Κομνήνειας ζωγραφικής. Για την κάλυψη, εξ άλλου, των λατρευτικών αναγκών των ναών και των μονών της Ρωσίας εισάγονται φορητές εικόνες από την Κωνσταντινούπολη όπως η περίφημη εικόνα της Παναγίας Ελεούσας. γνωστής ως Θεοτόκος του Vladimir.

 

Εικόνα της Γέννησης του Χριστού-  15ος αι.

Ο κατακερματισμός της βυζαντινής αυτοκρατορίας, το 1204, συντείνει στην προσωρινή αποδυνάμωση των σχέσεων με τη Ρωσία. Κατά την περίοδο αυτή των τεράστιων καταστροφών και της εξαθλίωσης αναφαίνονται οι πρώτες τεχνοτροπικές τάσεις τοπικού χαρακτήρα, φαινόμενο που θα μπορούσε να ερμηνευθεί από την αναγκαστική απομόνωση της Ρωσίας από τον βυζαντινό κόσμο. Σε εικόνες από το Νονgorod, το Ρskον, το Iaroslav και το Rostov και παρά τις τεχνοτροπικές διαφοροποιήσεις τους, εμφανίζονται τα ιδιαίτερα εκείνα ρωσικά χαρακτηριστικά, που προκαθορίζουν τις εξελίξεις της μεταγενέστερης ρωσικής ζωγραφικής. Στις εικόνες αυτές η αναζήτηση της κλασικής ομορφιάς και η ευγένεια της έκφρασης της βυζαντινής παράδοσης έχουν υποχωρήσει και επικρατεί μια απλοποιημένη καλλιτεχνική έκφραση, με απλές γραμμές, καθαρή χρωματική κλίμακα και στοιχειώδες πλάσιμο. Στις πρώιμες εικόνες του Νovgorod οι μορφές είναι ογκώδεις, με αυστηρή έκφραση και ζωηρό χρώματα σε πλατιές μαλακές πινελιές και με το κόκκινο της κιννάβαρης να επικρατεί στη χρωματική κλίμακα. Στις εικόνες του Rostov και του Iaroslav όμως, οι μορφές είναι πιο βαριές, τα χρώματα βαθύτερα και η σύνθεση πιο ρυθμική και εκφράζουν ένα έντονα ηρωικό πνεύμα.

 

Εικόνα της Γέννησης του Χριστού-  15ος αι.

Εμφανίζεται μια ουσιώδης ομοιογένεια, που απηχεί την πνευματικότητα της Ρωσικής Ορθοδοξίας όπως αυτή διαμορφώθηκε από τον άγιο Σέργιο του Radonezh και τους μαθητές του. Οι εικόνες αυτές με τις σχεδόν στατικές ψηλόλιγνες μορφές με τη γραμμική απλοποιημένη σχεδίαση, την πολύ μαλακή μετάβαση των τόνων στο σχεδόν επίπεδο πλάσιμο και την αρμονική σύνθεση, θεωρούνται ότι αποτελούν την αξιολογότερη ρωσική συμβολή στην ορθόδοξη τέχνη. Τα τεχνοτροπικά τους γνωρίσματα τις διαφοροποιούν από την Παλαιολόγεια ζωγραφική, στην οποία οι αισθητικές αξίες της κλασικής παράδοσης είναι παρούσες στην αρμονική δόμηση της σύνθεσης, την αίσθηση της πλαστικής φόρμας και της ζωντανής κίνησης στο χώρο.

Σ’ αυτό το καλλιτεχνικό και πνευματικό περιβάλλον εμφανίζεται η μεγάλη μορφή του Αndrei Βυblev, του μεγαλύτερου ζωγράφου της Ρωσίας. Αν και μαθήτευσε κοντά στον Θεοφάνη τον Έλληνα όταν αυτός ζωγράφιζε τον Καθεδρικό ναό του Ευαγγελισμού στο Κρεμλίνο της Μόσχας για το Μεγάλο Πρίγκιπα Βασίλειο, παρέμεινε πιστός στη διαμορφωμένη ήδη ρωσική παράδοση, που με το έργο του έφθασε σε τέτοιο σημείο πληρότητας που δεν ξεπεράστηκε ποτέ.

 

Εικόνα της Γέννησης του Χριστού-  Μονή Αγίου Κυρίλλου, 1497

Η τέχνη του τείνει σε μορφές πιο επίπεδες με ρυθμική τη γραμμική σχεδίαση, που αποδίδονται με λεπτές στρώσεις διάφανων χρωμάτων και θεωρούνται από την κριτική ότι ενσωματώνουν την πρακτική της προσευχής της καρδιάς των Ησυχαστών. Η παράδοση της τέχνης του Rublev κυριαρχεί στη ρωσική ζωγραφική του α΄ μισού του 15^ου αιώνα και ομάδες καλλιτεχνών από τους μοναστικούς συνήθως κύκλους, που μαθήτευσαν κοντά στον μεγάλο δάσκαλο, συγκράτησαν τη σχολή του.

Στη διάρκεια του 16^ου αιώνα, διαπιστώνονται εικονογραφικές επιδράσεις της κρητικής σχολής στις ρωσικές εικόνες και μέσω των Κρητικών εικόνων οι Ρώσοι ήλθαν σε επαφή με την ιταλική τέχνη.

Οι Ρώσοι καλλιτέχνες προσπαθούν να ανακινήσουν φωτεινά, χαρούμενα συναισθήματα στον θεατή. Είναι αισθητή η ιδιαίτερη σλαβική απαλότητα

Εικόνα της Γέννησης του Χριστού-Σχολή Μόσχας

Εικόνα της Γέννησης του Χριστού-Σχολή Νόβγκοροντ, περ. 16ος αι.

Εικόνα της Γέννησης του Χριστού-Σχολή Στρογκάνωφ, περ. 16ος αι.

Εικόνα της Γέννησης του Χριστού- τελ. 17ου αι.

Σκηνές της Γέννησης του Χριστού-Σχολή Μόσχας, 17ος αι.

Εικόνα της Γέννησης του Χριστού με Αγίους- Μουσείο Αγίας Πετρούπολης

Εικόνα της Γέννησης του Χριστού- 19ος αι.

http://www.diakonima.gr/2011/12/07/%CF%81%CF%89%CF%83%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CF%84%CE%AD%CF%87%CE%BD%CE%B7-%CE%B5%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AF%CE%B1/

 http://gr.rbth.com/multimedia/pictures/2013/11/02/eikonografia_toy_antrei_roympliof_26177