Ο Κ. Καβάφης για τα μάρμαρα του Παρθενώνα και η «Κατάρα της Αθηνάς» του Μπάϊρον

Γράφει και επιμελείται

ο Γεράσιμος Γ. Γερολυμάτος

Στις δίκαιες απαιτήσεις μας και την σχεδόν ομόφωνη αξίωση της παγκόσμιας κοινής γνώμης γιά την επιστροφή στην Ελλάδα των λαμπρών γλυπτών, που άρπαξε ο στυγνός λόρδος Θωμάς Έλγιν, από την Ακρόπολη και τους άλλους αρχαιολογικούς  μας χώρους στην αρχή του περασμένου αιώνα, έχουν γραφεί πολλά. Mε πρώτο και σημαντικότερο το περίφημο ποίημα του Λόρδου Βύρωνα. «Η κατάρα της Αθηνάς», γραμμένο τον ίδιο εκείνο καιρό της αρπαγής από τον συμπατριώτη του αρχαιοκάπηλο.  Αξίζει να το ξαναφέρουμε στη μνήμη του κόσμου .

  

ΒΥΡΩΝΑ

«Η  ΚΑΤΑΡΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ»

(απόσπασμα )

Μπρος στης Παλλάδας το ναό στέκομαι και τις ομορφιές κοιτάω της γής, της θάλασσας κι αναπολεί η ψυχή μου,  της χώρας το τρισένδοξο το πλάσμα το μαγευτικό που, ξεχασμένο, τώρα ζει μονάχα στα τραγούδια .

Δάκρυα θεϊκά τα γαλανά μάτια θολώνουν της θεάς κι η κουκουβάγια αναφτουρά απαλά στο κράνος γύρω, το συντριμμένο και θρηνεί πικρολαλούσα, τον καϋμό της Αθηνάς που με κοιτά και λέει, η γλυκιά Παρθένα :

«Ξένε, το χρώμα απλώνεται στο πρόσωπό σου, της ντροπής, ω Βρεταννέ, θρέμμα λαού που κάποτε ήταν πρώτος, στη γνώση και στη δύναμη και στους θεσμούς της λευτεριάς, κι έχασε πιά το σεβασμό της γής και το δικό μου.

Θέλεις την καταφρόνια μου να μάθεις τι την οδηγάει;

Κοίτα τριγύρω μου. Άντεξα στον πόλεμο και στη φωτιά, όταν τυράννων κύματα διαβαίνανε μπροστά μου, Γότθων και Τούρκων, γλύτωσα τον όλεθρο …

Όμως ολουνούς ξεπέρασε ιερόσυλος απ' τον δικό σου τόπο.

Και να, ο ναός μου, τώρα πιά βεβηλωμένος κι αδειανός απ' τα καλά του Περικλή κι απ' τους τρανούς τους χρόνους του Κέκρωπα. Συντρίμματα μονάχα μου απομένουν… …

---------------------------------

Στη «θερμή» αυτή μάχη μπήκαν πολλά διάσημα διεθνή πνεύματα κατά καιρούς, όπως και πολλοί Έλληνες πνευματικοί άνθρωποι. Ανάμεσά τους ήταν κι ο μεγαλόπνοος Αλεξανδρινός ποιητής μας Κωνσταντίνος Καβάφης, που με κείμενό του ζήτησε την απόδοση των καλλιτεχνικών θησαυρών στην Κοιτίδα τους. Στην επικαιρότητα έρχεται ένα άγνωστο άρθρο του, ιδιαίτερα μαχητικό που δημοσίευσε στ' αγγλικά, στις  25 Μαρτίου 1891, στο ιταλικό αρχαιολογικό περιοδικό της Αλεξάνδρειας Rivista  Quindicinale  (25-3-1891, σελ. 60,61). Αποτελεί απάντηση, σε σχόλιο με πολλή δόση εμπάθειας αγγλικού περιοδικού, με τίτλο «ο αστεϊσμός για τα ελγίνεια μάρμαρα». Άρθρου, που ήταν επίσης απάντηση σε άλλο άρθρο Άγγλου λογίου με τίτλο «Δώστε πίσω τα ελγίνεια μάρμαρα». Να τι έγραψε στην παρέμβασή του, ο μεγάλος Καβάφης πρίν έναν περίπου αιώνα :

---------------------------------------

«Οι αναγνώστες της "Rivista'' θα έχουν αναμφίβολα υπόψη τους την πρόσφατη κίνηση στην Αγγλία για ν' αποδοθούν στην Ελλάδα τα μάρμαρα που πρίν από ογδόντα χρόνια αρπάχτηκαν κι αφαιρέθηκαν από την Ακρόπολη από το λόρδο Έλγιν, με την πρόφαση πως αυτός θα τα προφύλαγε καλύτερα .

Ο ευφραδής και λόγιος κ. Φρέντερικ Χάρρισον υποστήριξε την απόδοσή τους στο άρθρο του «Δώστε πίσω τα  Ελγίνεια Μάρμαρα», στο «19ο Αιώνα».  Δε θ' ασχοληθώ με τα χαρίσματα του άρθρου του κ. Χάρισσον, θα παρατηρήσω μόνο πως όλες οι διαπιστώσεις κι η επιχειρηματολογία είναι καλά θεμελιωμένες, εκτός που είναι και γενναιόψυχες, όμως παράξενο πράγμα μερικοί θεωρούν πως η γενναιοψυχία είναι ασυμβίβαστη με τον κοινό νου.

Το άρθρο «Ο Αστεϊσμός για τα Ελγίνεια Μάρμαρα», γράφηκε από το Διευθυντή του «19ου Αιώνα», τον κ. Τζαίημς Νώουλς, σαν  απάντηση στον κ. Χάρρισον. Κατά τον κ. Νώουλς, ο κ. Χάρρισον δε σοβαρολογεί, το άρθρο του είναι μόνο γιά να δοκιμάσει πόσο αισθάνονται το χιούμορ οι συμπατριώτες του, κι ένα δείγμα της τέχνης των μοντέρνων δημαγωγών, που βρίσκουν επιχειρήματα για να υποστηρίξουν οποιαδήποτε θεωρία.

Αυτή είναι η γνώμη του κ. Νώουλς. Φαίνεται να είναι πέρα για πέρα πεισμένος πράγμα όχι ασήμαντο -αφού έτσι είναι σίγουρο πως το δόγμα του έχει τουλάχιστον έναν οπαδό. Ο αμερόληπτος όμως αναγνώστης θα διαφωνήσει, νομίζω, με τον κ. Νώουλς, παρ' όλη τη θέρμη της πίστης, που όπως κοινώς πιστεύεται, είναι κολλητική. Το άρθρο του είναι πέρα γιά πέρα μεσκίνικο και φτωχό σε επιχειρήματα. Το ξερό ύφος και η πληθώρα φτηνού πνεύματος καταντούν το διάβασμά του αγγαρεία, ακόμη και γιά κείνους που η απόδοση των Ελγινείων Μαρμάρων ενδιαφέρει άμεσα, -εννοώ τους αληθινούς φίλους της Ελλάδας και της ενότητας της Ελληνικής παράδοσης.

Κάτω από την επήρρεια της έξαψής του - γιατί δεν αμφιβάλλω πως το άρθρο γράφτηκε σε στιγμή εγκεφαλικού παροξυσμού - ο κ. Νώουλς λέει τα θρασύτερα πράγματα. Εκθειάζει το βανδαλισμό του Έλγιν, και η ευγνωμοσύνη του είναι τόσο μεγάλη, που πρόθυμα θα έδινε στον Έλγιν μιά θέση ανάμεσα στους ευεργέτες της ανθρωπότητας -δίος ανήρ, καλός καγαθός ανήρ. Μυκτηρίζει το Βύρωνα. Σχετίζει την κλοπή των μαρμάρων με τα ένδοξα τρόπαια του Νέλσονα. Φρονεί πως, αν επιστραφούν τα μάρμαρα, πρέπει ν' αποδοθούν επίσης το Γιβραλτάρ, η Μάλτα, η Κύπρος, η Ινδία -ξεχνώντας πως αν αυτές οι κτήσεις είναι αναγκαίες στο βρετανικό εμπόριο και στην αίγλη και ασφάλειά της Βρεταννικής Αυτοκρατορίας, τα Ελγίνεια Μάρμαρα δε χρησιμεύουν σ' άλλο τίποτε παρά να ομορφαίνουν το Βρεταννικό Μουσείο.

 Θεωρεί φτηνό το επιχείρημα του κ. Χάρισσον πως το κλίμα του Μπλούμσμπερυ βλάφτει τα γλυπτά και εκφράζει το φόβο, πως αν δοθούν  στη Ελλάδα, μπορεί να καταστραφούν  «όποια μέρα στην επόμενη μεγάλη ανάφλεξη του Ανατολικού ζητήματος» -ξεχνώντας  πως η φρόνηση επιβάλλει να διορθώσεις τα παρόντα κακά,  πρίν να φυλαχτείς από τα μελλούμενα. Παρατηρεί πως αν ακουγόταν η συμβουλή του κ. Χάρισσον «και αυτά που μας έλαχε να φυλάγουμε επιστρέφονταν στην Ελλάδα, ποιός ξέρει αν κάποια από τις ολιγόβιες Κυβερνήσεις της δεν θα ενέδιδε στην προσφορά ενός εκατομμυρίου στερλινών από το Βερολίνο, ή δύο εκατομμυρίων στερλινών από τη Νέα Υόρκη -ή δεν θα τα μοίραζε και τα σκόρπιζε σε πολλούς τέτοιους αγοραστές».

Αυτό είναι μιά βαριά κατηγορία εναντίον του ήθους των Ελλήνων πολιτικών και δε στηρίζεται πάνω σε γεγονότα. Όσο μπορώ να γνωρίζω, οι «ολιγόβιες» ή άλλες Κυβερνήσεις της Ελλάδας κατέβαλλαν τις μεγαλύτερες φροντίδες που μπορούσαν γιά τ' αρχαία μνημεία, έκαναν νόμους που απαγορεύουν το παράνομο εμπόριο των Ελληνικών αρχαιοτήτων και ίδρυσαν κάμποσα καλά πλουτισμένα και καλά διευθυνόμενα Μουσεία. Φαίνεται ν' αμφισβητεί τα δικαιώματα που έχει πάνω στα μάρμαρα «ο αναμεμιγμένος μικρός πληθυσμός που κατοικεί τώρα πάνω στα ερείπια της αρχαίας Ελλάδας» - βαδίζοντας έτσι πάνω σ' ολισθηρό έδαφος, καθώς είναι αμφίβολο, αν και δεν ξέρω τίποτα για τις ικανότητες του κ. Νώουλς, στην κριτική της ιστορίας,  να μπορέσει ν' αποδείξει τη θεωρία που πασχίζει να στηρίξει, όταν ακόμη κι ο ξακουστός Φαλλμεράγιερ, δεν μπόρεσε. Ο κ. Νώουλς αναφέρει και τη χρηματική άποψη του ζητήματος. Λέει, ότι ο Λόρδος Έλγιν, ξόδεψε εν όλω Λ. Στ. 74.000, και πως η καθαρή αξία σε μετρητά των μαρμάρων υπολογίζεται αυτή τη στιγμή σ' εκατομμύρια. Μια πολύ αβανταδόρικη σπέκουλα - και τόσα εκατομμύρια χαμένα για την Ελλάδα ''.

Μορφή υπέρτατη του πολιτισμού, η φωτισμένη συνείδηση. Το άρθρο του Κωνσταντίνου Καβάφη, είναι ένα από τα ενδεικτικότερα πνευματικά της φαινόμενα. Ας την δείξουν, έστω και αργά οι φίλοι της -που τόσο συχνά την επικαλούνται -σύμμαχοί μας Άγγλοι, επιστρέφοντας τα γλυπτά στην αρχαία Κοιτίδα τους, γιά να τοποθετηθούν ξανά στη θέση τους ή στό νέο μεγαλόπρεπο Μουσείο της Ακρόπολης της Αθήνας.