Θεοφάνης ο Έλληνας

Θεοφάνης ο 'Ελληνας-Παρθένος & Βρέφος [1380] (1)
Πινακοθήκη Τρετιάκοφ-Μόσχα

Γράφει και επιμελείται

Ο δάσκαλος Κων/νος Κρεκούζος        

Ο Ελληνισμός της Ρωσίας έχει μεγάλη και ένδοξη ιστορία. Οι ρίζες του προχωρούν ως τα έγκατα της αχανούς χώρας κι είναι αδύνατο να τις παρακολουθήσει κανείς χωρίς τη βοήθεια του μύθου. Ιδιαίτερα η ιστορία της αρχαίας (Βυζαντινής) Ρωσίας είναι ιστορία του Ελληνισμού της. Μία μεγάλη και επιβλητική τοιχογραφία συνθέτουν οι προπάτορές μας εκείνοι, που όσο κι αν προσπαθούν να την καλύψουν τα επιχρίσματα του χρόνου, στα οποία «χείρες ασεβείς» προσθέτουν με το δικό τους «βέβηλο τύπο», έκπληκτοι παρακολουθούμε την επική και μεγαλειώδη πορεία τους στις αχανείς και άξενες στέπες της άγνωστης και βάρβαρης τότε χώρας των Ρως. Οι ιθαγενείς λαοί απ’ αυτούς θα οδηγηθούν στο προσκήνιο της ιστορίας και θα γευθούν τα αγαθά  του πολιτισμού.

Οι Έλληνες έμποροι, αναζητώντας νέες αγορές, ακολουθούν τους υδατόστρωτους δρόμους, τις ποτάμιες λεωφόρους, που τους φέρνουν ως την καρδιά των ρωσικών χωρών κι ακόμα πιο πάνω, για να διασταυρωθούν με τους συναδέλφους τους της δυτικής και βόρειας Ευρώπης. Η Μεσαιωνική Ελληνική Αυτοκρατορία, από την οποία προέρχονται, είναι φυσικό να προκαλεί ακατανίκητη έλξη και δύναμη στους ιθαγενείς, που για πρώτη φορά αισθάνονται να αναρριπίζει τα μέτωπά τους η ζωογόνος αύρα του Νότου. Έτσι, μαζί με τις πραμάτειες τους, οι πρόγονοί μας εκείνοι διοχέτευσαν και άλλα αγαθά, που τα αποτελέσματά τους είναι δύσκολο να αντιληφθούν. Όταν όμως οι ομογενείς τους ιεραπόστολοι θα γίνουν μόνιμοι συνοδοιπόροι τους για τα μέρη, που έχουν τώρα στρέψει τα οικονομικά τους συμφέροντα μαζί με τους ορίζοντες τους εκπολιτιστικούς και πνευματικούς, θα διευρυνθούν και τα ενδιαφέροντά τους.

Ο πρώτος σπόρος έχει πέσει. Για να βλαστήσει θα χρειαστούν αδιάκοποι και σκληροί αγώνες. Οι Θεσσαλονικείς αδελφοί Κύριλλος και Μεθόδιος, στα μέσα του Θ’ αιώνα, θα γίνουν οι μεγάλοι εκπολιτιστές της πολυάνθρωπης σλαβικής ομοεθνίας. Πίσω τους στέκει πάντα η γιγάντια και επιβλητική μορφή του Φωτίου.

Ο Θεοφάνης ο Έλληνας, τον ΙΔ’ αιώνα, με την πρωτοποριακή του τέχνη και την ανυπέρβλητη καλλιτεχνική του προσωπικότητα, υψώνεται στο μεγαλύτερο ανακαινιστή και ουσιαστικά δημιουργό της ρωσικής ζωγραφικής, που της χαρίζει μία πρώτη θέση στην παγκόσμια πινακοθήκη. Ο Μάξιμος ο Γραικός, στον ΙΣΤ’ αιώνα, συμπληρώνει το έργο του Μεθοδίου και του Κυρίλλου και γίνεται ο κοινωνικός και θρησκευτικός αναμορφωτής «πασών των Ρωσιών».

Οι τρεις αυτοί σταθμοί που αγκαλιάζουν οκτώ αιώνες, δεν είναι μόνο βασικοί, θεμελιακοί και καθοριστικοί για την ιστορία της Ρωσίας, αλλά συνθέτουν ταυτόχρονα και ένα σπουδαίο κεφάλαιο της παγκόσμιας ιστορίας του πολιτισμού. Ανάμεσά τους αλλά και μετά το Μάξιμο, ως το 1821, κι ακόμα ως την μπολσεβίκικη επανάσταση, κινείται και μεγαλουργεί ένας ολόκληρος κόσμος. Λόγιοι, κληρικοί όλων των βαθμών, έμποροι, δάσκαλοι, αξιωματούχοι, γράφουν μία νέα εποποιία του Ελληνισμού της Ανατολής. Κέντρο της η Κωνσταντινούπολη και το Οικουμενικό Πατριαρχείο.

Θεοφάνης ο Έλληνας-Η Παρθένος
1392

Ο Θεοφάνης ο Έλληνας, ο οποίος θα μας απασχολήσει στη συνέχεια, ανήκει στους πνευματικούς μας εκείνους προπάτορες, στους οποίους οι λαοί της Ανατολής οφείλουν ότι καλό και ωραίο έχουν να επιδείξουν από τη στιγμή που εμφανίστηκαν στην Ιστορία ως της μέρες μας. Και δεν είναι λίγοι οι μεγάλοι εκείνοι άγνωστοι που περιμένουν να τους ανασύρουμε από την αφάνεια και τη σιωπή και να τους υψώσουμε στη συνείδηση του γένους. Έτσι θα δικαιώσουμε τους θείους οραματισμούς τους και θα υλοποιήσουμε το πνευματικό τους αίτημα. Όχι γιατί έχουν ανάγκη από ετούτη τη μάταιη δόξα, αλλά γιατί αποτελεί βαθύτατο πόθο και λαχτάρα του λαού μας.

           

Το 1922, χρονολογία που αποτελεί σταθμό για το Θεοφάνη, κυκλοφόρησε η πρώτη μελέτη για το Θεοφάνη, του Ιγκόρ Γκραμπάρ. Τίτλος της :

«Θεοφάνης ο Έλληνας. Δοκίμια από την ιστορία της αρχαίας Ρωσικής ζωγραφικής». 

Η μελέτη του Ιγκόρ Γκραμπάρ θα σημάνει ουσιαστικά την αρχή της γνωριμίας του μεγάλου Έλληνα καλλιτέχνη με το σύγχρονο κόσμο. Η μελέτη αυτή κυκλοφόρησε μόλις σε 200 αντίτυπα και σήμερα είναι σπανιότατη. Η αξία της οφείλεται στο γεγονός ότι περιέχει τα πορίσματα της έρευνας για την αποκάλυψη έργων του Θεοφάνη. Ο Γκραμπάρ στάθηκε κι ένας αγωνιστής της επιστήμης. Κι άλλοι πολλοί επιστήμονες, ο καθένας στον τομέα του, προσέφεραν πολύτιμες υπηρεσίες για τη λύση του αινίγματος που αποτελούσε ως τότε ο μεγάλος Έλληνας καλλιτέχνης. Το κείμενο που έχει μοναδική για την προσωπικότητα του Θεοφάνη αξία, είναι η επιστολή του Ρώσου μοναχού Επιφανίου χωρίς την οποία η προσωπικότητα του μεγάλου Έλληνα ζωγράφου θα παρέμενε σκοτεινή, μεγάλο πρόβλημα για την επιστήμη.

Στη Δύση ο Θεοφάνης τοποθετήθηκε δίπλα στον ανεπανάληπτο Θεοτοκόπουλο κι εδώ καταξιώνεται στους κύκλους των ειδικών του δυτικού κόσμου. Η ιστορία της αρχαίας Ρωσίας είναι ιστορία του Ελληνισμού της. Αυτή είναι η πραγματικότητα. Γιατί η είσοδος των Ρώσων στην ιστορία του πολιτισμού γίνεται από τους Έλληνες. Οι Έλληνες των μέσων χρόνων είναι οι πνευματικοί πρόγονοι «πασών των Ρωσιών» και όλων των άλλων σλαβικών λαών. Ο εκχριστιανισμός τους αποτελεί το σημαντικότερο εκπολιτιστικό γεγονός της Μεσαιωνικής Ελληνικής Αυτοκρατορίας και αναμφισβήτητα ένα από τα μεγαλύτερα της παγκόσμιας ιστορίας του πολιτισμού, που έπαιξε θεμελιακό και καθοριστικό ρόλο για το μέλλον της πολυάνθρωπης αυτής ομοεθνίας.

Θεοφάνης: Ο Άγιος Μακάριος της Αιγύπτου

Σύμφωνα με τα στοιχεία του Γκραμπάρ, ο Θεοφάνης γεννήθηκε το 1325-1330 και πέθανε σε ηλικία 85 ετών το 1410. Οι πραγματικά μεγάλοι δεν αναζητούν ποτέ το Θεό, γιατί τον έχουν μέσα τους, είναι προϋπόθεση της μεγαλοσύνης τους. Υπάρχει πάντα σ’ αυτούς ένα ύψιστο ιδανικό, όπως στο Σολωμό η ελευθερία, στον Καβάφη η «Ιθάκη», στο Δάντη ο τεράστιος κώνος της τελείωσης, κλπ. Ο Θεοφάνης είναι η σύνθεση όλων αυτών. Η  ικανότητα του Θεοφάνη στο είδος αυτό της Βυζαντινής ζωγραφικής ήταν φαίνεται ανεπανάληπτη. Αυτό βγαίνει από την επιστολή του Επιφανίου ο οποίος γράφει ότι φιλοτέχνησε την Αγία Σοφία σε μία σύντομη διακοπή της εργασίας του στο ναό της Μόσχας.

Στην «Ιστορία της Ανθρωπότητας» της UNESCO (τόμος στ’, εκδ. ελληνική 1970, σελ. 2932), γράφονται τα εξής: «Μετά τον ενδέκατο αιώνα η Βυζαντινή παράδοση της ζωγραφικής φορητών εικόνων επέζησε στις εκκλησίες της Ρωσίας – τόσο έντονα ώστε η λέξη εικών με την έννοια της παραστάσεως ενός θρησκευτικού θέματος, επάνω σε ξύλο, έχασε σε μεγάλη έκταση την αρχική ελληνική της ιθαγένεια και ταυτίστηκε στενά με τη ρωσική τέχνη».

Αυτά τα απαράδεκτα διαβάζουμε στην «Ιστορία της Ανθρωπότητας» της UNESCO, ο δε Θεοφάνης ο Έλληνας απλώς μνημονεύεται, χωρίς να αναφέρεται η συμβολή του στη δημιουργία της λεγόμενης ρωσικής εικόνας και αγιογραφίας γενικότερα. Η Ελληνική συμβολή παραμερίζεται (σκόπιμα φυσικά) τόσο, που στη συνέχεια τονίζεται: «ως το τέλος του δεκάτου εβδόμου αιώνος, οπότε τα δυτικά πρότυπα άρχισαν να επηρεάζουν τη ρωσική τέχνη καταφανώς, ο Ρώσος καλλιτέχνης πολύ λίγα γνώριζε για την παλαιά Ελληνιστική παράδοση».  Η προπαγάνδα επιστρατεύτηκε για να χτυπηθεί και πάλι ο Ελληνισμός, πράγμα που συμβαίνει, άλλωστε και σήμερα, χωρίς,  δυστυχώς,  καμία δική μας αντίδραση.

Για την UNESCO λοιπόν, η ρωσική ζωγραφική είναι αυτοφυές λουλούδι της στέπας. Αυτά για να γνωρίζουμε….Γιατί δεν αξίζει τον κόπο να ασχοληθούμε….

(Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό πολιτιστική ΕΝΝΕΑΔΑ, τ. 10ο, 2002

Πηγές : «Θεοφάνης ο Έλληνας»

του ΚΩΣΤΑ ΣΑΡΔΕΛΗ

Φεβρουάριος 1978, Περιστέρι