«Η αληθινή απολογία του Σωκράτη» (1931) του ποιητή Κώστα Βάρναλη

Γράφει για το «Περί Τέχνης ο Λόγος»

ο Καθηγητής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών,

μέλος του Ε.Ε.Π. του Ιδρύματος

Γρηγόριος Ι. Σ. Καρυδάς

Στο έργο αυτό, όπως το ξεδιπλώνει ο μαέστρος της σκέψης και της γραφής Κ. Βάρναλης, γίνεται ολοφάνερο πως αυτοί που οδήγησαν στο θάνατο το Σωκράτη[1] δε φοβήθηκαν τόσο τον ίδιο και τα κηρύγματά του, όσο όλους τους άλλους που επηρέαζε με τα λόγια και τα έργα του, ο σπουδαίος αυτός, εξ Αθηνών ορμώμενος, πρόδρομος της Διαλεκτικής[2], ερευνητής εννοιών και ηθικών προβλημάτων, ο φιλόσοφος, όπως προαναφέραμε, Σωκράτης. Η αυστηρή ποινή που του επέβαλλαν είχε ένα και μοναδικό σκοπό, τον εκφοβισμό όλων των οπαδών της σκέψης του νυν και μελλοντικών. Αν και υπηρέτησε σε διάφορα δημόσια αξιώματα επί εποχής Δημοκρατικών, καθώς και επί εποχής των Τριάκοντα Τυράννων, κατηγορήθηκε εντελώς παράδοξα από τους πρώτους ως άθεος και ως διαφθορέας της νεολαίας του καιρού του.

Ο ίδιος δεν ανήκε ουσιαστικά σε καμία παράταξη και εξουσία. Με μέγιστη αγάπη στη Δικαιοσύνη και σεβασμό στη συνείδηση αντιμετωπίζει το θάνατο με ένα καταλάγαρο πικρόγελο που μόνο ένας «ύψιστος νους» μπορούσε να κατέχει. Επί Εράσμου (1469-1516)[3] η σημαντικότητά του έφθασε στα ύψη αφού «Sancte Socrates ora pro nobis»[4]. Το «ουδέν οίδα» ο διάλογος και η συζήτηση, γνωρίσματα της σκέψης του Ήρωα μας εντυπωσιάζουν ακόμα και τους διώκτες του που, φευ, ήταν μοχθηροί άνθρωποι της εξουσίας και φυσικά δεν επιθυμούσαν ούτε κατ΄ ελάχιστον κοινωνικές αλλαγές και ανεπιθύμητες ανατροπές. Οι διώκτες του εκπροσωπούσαν το απεχθές και ανελεύθερο πρόσωπο της κάθε εξουσίας, ενώ ο Σωκράτης αν και εύπορος δεν επιθυμούσε τη συντηρητική χειραγώγηση του αγνού Λαού προς «ίδιον όφελος», αλλά αντίθετα πάσχιζε για την ελευθερία των απλών ανθρώπων. Εξάλλου κατά την γνώμη και τα πιστεύω του «ουδείς εκών κακός»[5].

Ο ήρωας μας στο έργο αυτό αποδέχεται την αδικία χωρίς όμως να την πράττει ποτέ ο ίδιος και οι θιασώτες των θεωριών του. Οι ηθικο-πολιτικές πεποιθήσεις του ενόχλησαν καθώς ήταν φυσικό τους εξουσιαστές, που τον θεωρούσαν ξεσηκωτή του Λαού και πέτρα σκανδάλου των Αθηναίων. Ότι γνωρίζουμε για τον Σωκράτη μας μεταφέρεται από τον Πλάτωνα, τον Ξενοφώντα και τον Αριστοτέλη. Από την ανάγνωση του έργου αυτού εξάγεται το συμπέρασμα πως μόνο οι κοινωνικά «ριγμένοι» επιθυμούν διακαώς, όχι μόνο στα νόμιμα αλλά και στα παράνομα καθεστώτα, τις κοινωνικές ανακατατάξεις. Με πλήθος αναχρονισμών[6] και έξυπνων εκφράσεων διακωμωδεί ο Βάρναλης τα αδύνατα σημεία της Αρχαίας Ελληνικής κοινωνίας σε σχέση πάντα με τα τραγικά πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα της εποχής του. Έκανε με το έργο αυτό με απλά λόγια κριτική στα χάλια της τότε ελληνικής κοινωνίας μεταφέροντας το χθες λαμπρά στο σήμερα. Με μέγιστη αρχαιογνωσία και φιλοσοφική συγκρότηση αιτιολογεί ο Κ. Βάρναλης μέσω του Σωκράτη τις απόψεις του. Με σαρκασμό και φιλοπαίγνιο πνεύμα στηλιτεύει τη χειραγώγηση των Λαών από τους ισχυρούς, που μόνο σκοπό έχουν την παντελή υποταγή ατόμων και συνειδήσεων.

«Σωκράτης» πιθανόν έργο του Λύσιππου (β΄  μισό του 4^ου π.Χ αι.)

Οι ισχυροί και οι δυνάστες με τρόπο αριστοτεχνικό σερβίρουν ψεύδη με σκοπό να τρομοκρατήσουν τα πλήθη, γι΄αυτό και ο δημιουργός διακωμωδεί ανελέητα τους θεσμούς που ευτελίζουν όχι μόνο την αρχαία αλλά και τη σύγχρονη κοινωνία. Ο Βάρναλης, γεννημένος επαναστάτης και υλιστής[7], στο διαλογικό αυτό έργο στέκει πάνω από το θάνατο μέσα από τον ήρωα του. Το Λούμπεν[8] κοινό παρουσιάζεται εδώ συνειδητοποιημένο με πλήρη λογική. Ο Σωκράτης όπως τον παρουσιάζει ο Κ. Βάρναλης είναι ένα πρόσωπο που διαθέτει γνώση. Και μόνο για το γεγονός αυτό πρέπει οπωσδήποτε να τιμωρηθεί σύμφωνα με τους κρατούντες, όχι μόνο επειδή σπέρνει καινά δαιμόνια, αλλά κυρίως επειδή έρχεται σε αντιπαράθεση με το κατεστημένο. Έργο διαμαρτυρίας θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς το σπουδαιότατο αυτό ποίημα, που καυτηριάζει την επαίσχυντη περίοδο 1931-32, μια περίοδο που ήταν προάγγελος της δικτατορίας της 4^ης Αυγούστου. Ήταν χρόνια μιας «δήθεν Δημοκρατίας» με τα ιδιώνυμα[9] της και μια ασύλληπτη ανηθικότητα σε πλήρη δόξα και εξέλιξη. Ο Σωκράτης αναγνωρίζοντας τα πρότερα λάθη του στέκει ενάντια στη Δημοκρατία της δουλοκτησίας και έτσι γίνεται κήρυκας και σύμβολο της πανανθρώπινης ελευθερίας.

Η Δημοτική γλώσσα και η αρχαιογνωσία του μεγάλου δημιουργού χορεύουν  αντάμα στο σατιρικό αυτό έργο καρσιλαμά. Αυτή η δαιμονική αυτοψυχογραφία χαρακτηρίζεται ως άκρως επαναστατική. Το έργο αυτό αποτελεί τον καίριο κορμό της επαναστατικής τέχνης. Και πως να μην είναι έργο μεγάλο, αφού κάπου δηλώνει ο ήρωας «Γλεντάω και ΄φραίνομαι να σας δαγκώνω», εννοώντας προφανώς τους καταπιεστές του ανθρώπινου γένους. Αυτή είναι και η πεμπτουσία του έργου. Γίνεται προφανές εδώ, ότι όλοι όσοι ανήκουν στην επαναστατική τέχνη οφείλουν να εκφράζονται με σάτιρα, να ανήκουν δηλαδή ολόψυχα σ΄ αυτήν, όπως π.χ., ο B. Brecht. Το έργο αυτό αποτελεί ισχυρό μαστίγιο για την αστική τάξη που την ταρακουνά συθέμελα. Ανακαλύπτοντας το αληθινό νόημα της ζωής ο μεγάλος άνδρας λίγο πριν το χαμό του κερδίζει την άφεση από το ολιγαρχικό παρελθόν του. Το έργο ετούτο είναι διαλογικό αφού οδηγεί αβίαστα σε συνομιλία σκηνής και πλατείας. Στην «Απολογία» δεν υπάρχει κανένα ίχνος άρνησης της ζωής, το αντίθετο θα΄ λεγε κανείς, πρυτανεύει η παραδοχή της και η σωστή τοποθέτηση ενός εκάστου στην πρέπουσα ηθική θέση. Όταν όμως κάποιος ανακαλύψει το σωστό νόημα της ζωής, τότε πρέπει σύμφωνα με το σύστημα και να θανατωθεί.

  «Ο Σωκράτης παίρνει το Κώνειο», Zacques Louis David -1787

Ο Κ. Βάρναλης χρησιμοποιεί την τέχνη του σαν όπλο δικαίωσης των ταπεινών όταν λέγει: «Δε δίνω λέξεις παρηγόρια δίνω μαχαίρι σ΄ ολουνούς, καθώς το μπήγω μεσ΄ στο χώμα γίνεται Φως, γίνεται Νους». Αυτό σημαίνει ότι οι μάζες πρέπει να συσπειρωθούν κατά του «συμφέροντος του κρείττονος». Ιδιότυπη θεατρικότητα και επικούρεια διάθεση κοσμούνε πλούσια το έργο. Οι αγαλματένιες μορφές γραφής και η πειθαρχία όλου του κειμένου υπηρετούν και καθρεφτίζουν τα πιστεύω του Κ. Βάρναλη και βασίζονται στον διαλεκτικό υλισμό[10]. Όλα τα στοιχεία αυτά μάχονται την παρακμή και τον κόσμο των Αρχόντων. Επίσης βάλλει και κατά των διανοουμένων εκείνων που υπηρετούν την κοινωνική σήψη. Και ο Λαός βέβαια κατηγορείται εδώ για αδράνεια, μοιρολατρία και ολιγωρία. Τους διακατέχει η νοοτροπία του κοπαδιού γιατί η Άρχουσα Τάξη τους τυφλώνει και δε μπορούν να κατανοήσουν και να δουν την πικρή αλήθεια της κατάντιας τους. Ο άνθρωπος καθώς τονίζεται συχνά πυκνά πρέπει να αγαπά μεν την αρετή, αλλά να φοβάται και τη Δημοκρατία. Οι Νόμοι από την άλλη μεριά και η δικαιοσύνη στα παρασιτικά καθεστώτα δεν είναι τίποτα άλλο παρά μονάχα ένα όπλο στα χέρια των δικαστών που εκφράζουν τη θέληση των  καταπιεστών, χωρίς να δικάζουν όσους ραγιάδικα προσκυνούν και ακόμα δολοφονούν, είναι δηλαδή ο ρόλος τους ταξικός. Οι αδύναμοι, χαμένοι όπως πάντα, παραγκωνίζονται. Η πάλη των τάξεων βρίσκεται διαρκώς στο ζενίθ.

Όσοι έχουν τη δύναμη διατυμπανίζουν ότι κατέχουν την ελευθερία επειδή οι πολλοί θεωρούνται και είναι σκλάβοι τους, δηλ. ο θάνατός τους η ζωή των δυνατών εστί. Ο κάθε ταγός οφείλει να στέκεται στο πλευρό των αδικημένων για κοινωνική απελευθέρωση και πνευματική εξύψωση όλων των ανθρώπων. Το ίδιο το Θέατρο είναι ο καλύτερος μεσολαβητής διάδοσης των προβλημάτων. Μέσα από την «απολογία» επιχειρείται η ηθική αποκατάσταση του Σωκράτη. Μια μάζα από χαραμοφάηδες και εκμεταλλευτές από τη μια και από δουλευτάδες και προκομμένους αλλά εκμεταλλευόμενους από την άλλη. Αυτοί είναι οι δύο κεντρικοί πόλοι του έργου. Οι πλούσιοι, οι Λεύτεροι τσεπώνουν τα λεπτά και τους μισθούς υψώνοντας ναούς έχοντας μεγαλεία, γιατί βέβαια αμείβουν με ψίχουλα το Λαό για να χαμοσέρνεται. Οι φτωχοί από την άλλη επιχορηγούν τις βλακείες και τα δεινά που τους σερβίρουν.

Το έργο η «Απολογία» γεμάτο κυνισμό, κέφι, γλύκα και λύσσα, είναι ένα κράμα Λυρισμού και Σαρκασμού. Είναι ένα έργο με ποικίλα καλολογικά στοιχεία, όπως στοχασμοί, μεταφορές[11], παραβολές[12] και κυρίως αχαλίνωτη αθυροστομία, γεμάτο όμως και από επαναστατική διάθεση. Είναι ένα έργο ρωμαλέο μια ποιητική σύνθεση με ιδιοπρόσωπο τόνο.

«Ο Σωκράτης υπερασπίζεται τον εαυτό του μπροστά στο Δικαστήριο», 

Canova-τέλος 18^ου αι.

Οι διαλογισμοί[13] του έργου αυτού των Σωκράτη και Βάρναλη έχουν ως και μοναδικό σκοπό, να γίνουν κατάκτηση των Λαών για παραπέρα προκοπή κι Ελευθερία. Η κατάντια του σημερινού πολιτισμού, η τυραννία του Ψεύδους η μάταια προσμονή ενός καλύτερου Μέλλοντος καταγγέλλονται ανοικτά εδώ μια και το έργο θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ζωντανό Μανιφέστο μιας αφόρητης κατάστασης. Οι καταπιεζόμενοι, οι φτωχοί, οι μειονότητες, οι εκτός αστικού περιβάλλοντος, οι ανένταχτοι πρέπει να απαλλαγούν από την ακαθαρσία της ψευτιάς και της ανηθικότητας, πρέπει να αναπνεύσουν κι αυτοί αγνό αέρα και να απολαύσουν ένα τόσο δα κομματάκι ελπίδας. Οι ακάθαρτοι, οι ψεύτες, οι αστοί, οι εκμεταλλευτές πρέπει να φτάσουν σε τέτοιο σημείο, απεγνωσμένης απόγνωσης ώστε να σιχαθούν τον εαυτό τους και τα τεχνάσματα επικράτησής τους. Για να μη συγχωνευθεί ένας τίμιος άνθρωπος μέσα στο χωνευτήρι, μεσ΄ στον εσμό των παλιανθρώπων πρέπει να έχει γερή μύτη, για να δει τι συμβαίνει γύρω του, αλλά για να γίνει κανείς Σοφός πρέπει να μελετήσει τις δυνατότητες όσφρησης της μύτης του, να δει δηλ. καλά εμπρός του τους παρατρεχάμενους της άρχουσας τάξης να τους ξεμπροστιάσει και να τους κάνει τελικά ρεζίλι των σκυλιών.

Ο Σωκράτης αποδεχόμενος τα σφάλματά του γίνεται αυτόματα ξεσηκωτής των ταπεινών και των Δούλων, ένας μαιευτήρας με γεμάτη τη φαρέτρα του με βέλη. Οι γνώσεις λαϊκής τέχνης του δημιουργού καθώς και ο διαλεκτικός ματεριαλισμός του φέγγει παντού ως ανέσπερος ήλιος. Η προλεταριακή επανάσταση αναδύεται παντού και πάντοτε νικήτρια. Η Σάτιρα του Βάρναλη αποτελεί χωρίς καμιά αμφιβολία καθρέφτη του νοσηρού πολιτικού κλίματος της εποχής. Και όταν σατιρίζει ξεγράφει αυτόματα αυτούς που ορρωδεί, δηλ. τους τσανακογλείφτες, τους λακέδες, τους βαλτούς κι όσους αποτελούν τον περίγυρο των Μεγαλοαστών. Ο Σωκράτης αν και ολιγαρχικός ανένηψε τελικά. Υπήρξε μάλιστα για ένα διάστημα δάσκαλος των τυχοδιωκτών Αλκιβιάδη και Κριτία. Στο έργο εξαίρεται η αξία της αληθινής Δικαιοσύνης και όχι η κωδικοποιημένη ηθική, πολιτική και κοινωνική, που έχει σκοπό να αδικεί τους αδυνάτους. Ο πολίτης οφείλει να παίρνει θέση σε όλα τα προβλήματα που αφορούν το περιβάλλον του. Αν δεν αντέχει να έρθει  αντιμέτωπος με τα στραβά της κοινωνίας, τότε υποτάσσεται και αναγκάζεται να κάνει εκπτώσεις στις τίμιες και ηθικές αρχές του. Η ψυχική ανανδρία, η κούραση του μυαλού, το λάκτισμα του χαρακτήρα οδηγούν συχνά τους αδύναμους ανθρώπους σ΄ έναν ολέθριο, κοινωνικό συμβιβασμό, σε μια χωρίς γυρισμό υποταγή. Χρέος λοιπόν του μαχόμενου πολίτη οφείλει να είναι η κατάκτηση της αληθινής ελευθερίας για όλους μέσα σε ένα κλίμα δικαιοσύνης και ισοτιμίας.

Ξεσκεπάζοντας λοιπόν ο Βάρναλης, τα περασμένα χάλια των αρχαίων κοινωνιών με μεγάλη μαεστρία εκθέτει στο Λαό τα σκεπασμένα, τα υποδόρια τωρινά και τον ωθεί με την πένα του σε νέους Αγώνες που κατά τον B. Brecht: «Das Leben ist ein Kampf, sieh dass du Sieger bleibst»[14]. Τα διδακτικά του έργα πολεμούν την εξαχρείωση των Αρχόντων όπου Γης και την εξαθλίωση των Αρχομένων. Τα από σκηνής παρουσιασμένα έργα που χαρακτηρίζονται διδακτικά, δηλ. Lehrstucke, και απευθύνονται στη μεγάλη του Αγάπη που είναι ο ταπεινωμένος και βασανισμένος Ελληνικός Λαός.

Εν κατακλείδι: Ο Σωκράτης ως κεντρική φυσιογνωμία της Ιστορίας της σκέψης αποτελεί το ιδεώδες Σοφίας και κριτικού πνεύματος που η ανθρώπινη συνείδηση πάντοτε αναζητά.

(Η «Απολογία» ανέβηκε στο Εθνικό Θέατρο το 1987, στο Θέατρο Τέχνης το 1977, στο ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Καλαμάτας το 1984, στον Θ.Ο.Κ. το 1978 και στο ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Πάτρας το 1996).

Βιβλιογραφία:

1.        Μήτσος Λυγίζος, «Το Νεοελληνικό πλάι στο Παγκόσμιο Θέατρο», Εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1980.

2.        Ν. Δομή, εκδ. Δομή, σ. 32, Αθήνα 1996.

3.        «Η Ελληνική Ποίηση», εκδ. Παρθενών, Αθήνα 1977.

4.        «Βιογραφίες Λογοτεχνών», εκδ. Πέλλα, Αθήνα α.ε

5.        «Παγκόσμιο Λεξικό των έργων», εκδ. Spiritus mundi, τομ. 1^ος, Αθήνα 1964.

6.        «Δικτάτορες», εκδ. Κέδρος, 1956.

7.        Εφημ. Ριζοσπάστης, αφ. Κ. Βάρναλης, Αθήνα, Δεκ. 1998.

8.        Ελληνικό Λεξικό -Τεγόπουλος –Φυτράκης, 1993.

Άλλα έργα του: Ο Λαός των Μουνούχων 1923, Κηρύθρες 1905, Σκλάβοι πολιορκημένοι 1927, Διχτάτορες, ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική, η Μάνα του Χριστού, Οργή Λαού, η Θάλασσα, οι Μοιραίοι κ.α.

---

[1] 470-399 π.Χ. Φιλόσοφος, μελετητής ηθικών προβλημάτων και εννοιών μέσω διαλεκτικής.

[2] Μέθοδος αναζήτησης της αλήθειας με ερωτήσεις και αποκρίσεις, επιστήμη της Λογικής.

[3] 1469-1536. Ολλανδός ουμανιστής που εισηγήθηκε την Ερασμιακή προφορά ανάγνωσης των Ελληνικών.

[4]  «Άγιε Σωκράτη, πρέσβευε υπέρ ημών».

[5]  «Ουδείς κακός με τη θέλησή του».

[6] Λάθος χρονική τοποθέτηση ενός γεγονότος.

[7] Η Ύλη είναι η πρώτη αρχή και ουσία των όντων. Άρνηση Θεού, ιδεών πνεύματος και όλων των υπεραισθητών δυνάμεων.

[8] Οι μη έχοντες πόρους ζωής ούτε πολιτική συνείδηση.

[9] Αδίκημα που αποχωρίζεται από το γενικό κατηγορητήριο και τιμωρείται με ιδιαίτερες ποινές.

[10] Δες Νο 7.

[11] Έννοια που εκφράζεται με παρομοίωση και παραβολή.

[12] Αλληγορική διήγηση με ηθικό δίδαγμα, σύγκριση, αντιπαραβολή. (αλληγορία: Η έκφραση, με λόγο ή εικόνα, ιδεών που δεν γίνονται όμως άμεσα αντιληπτές, που υπονοούνται όμως ξεκάθαρα).

[13] Στοχασμός, αυτοσυγκέντρωση, σκέψη, συλλογισμός.

[14] «Das Leben ist ein Kampf, sieh dass du Sieger bleibst». Η ζωή είναι αγώνας, κοίτα εσύ να είσαι ο νικητής.