Καραγκιόζης Καραγκιοζόπουλος

«Όλος ο κόσμος του ένα φτηνιάρικο πανάκι τεντωμένο,

φώτα αχνόφεγγα κι απόκοσμες σκιές»

Γράφει ο Μιχάλης Χατζάκης

Το Θέατρο Σκιών, απόσταγμα λαϊκής θυμοσοφίας και αισθητικής, ακολουθεί τη μοίρα και την πείρα του δημοτικού μας τραγουδιού. Προφορική παράδοση από στόμα σε στόμα, που διυλίζει κι ολοκληρώνεται με τη διαδικασία της ελεύθερης μεταφοράς. Κάθε προικισμένος καραγκιοζοπαίχτης προσθέτει κι αυτός κι από ένα μικρό λιθαράκι στο όλο οικοδόμημα, για να διατηρείται η παλαιότητά του και να συντηρείται η δομική του αντοχή. Αυτός είναι και ο λόγος που ο καραγκιοζοπαίχτης εξακολουθεί να κρατάει ακόμα τα πρωτεία των λαογραφικών αναζητήσεων. Δεν απαρνιέται τίποτα παλιό, απλούστατα δέχεται μέσα του και το καινούργιο. Έτσι δημιουργείται μια συνένωση στοιχείων που εκπροσωπεί τα ήθη και τα έθιμα κάθε γενιάς που πέρασε διαβατάρισσα από τα μαντράκια με τους σκονισμένους πάγκους.

Τύποι κλασικοί και αναλλοίωτοι μαζί με εφήμερα επινοήματα συνθέτουν στη δισδιάστατη σκηνή του μια άλλη εικονιστική αντίληψη που προσεγγίζει και αναζητά τα όρια της φαντασίας. Όλος ο κόσμος του ένα φτηνιάρικο πανάκι τεντωμένο, φώτα αχνόφεγγα κι απόκοσμες σκιές. Κι όμως στην προχειρότητα του υλικού αυτού υπάρχει η πνοή της αλαχάνιαστης δημιουργίας. Κίνηση, λόγος, ευρηματικότητα, παράδοση θεατρική και δεξιοτεχνία. Βέβαια στην εποχή μας, εποχή των παρεξηγήσεων, μια τέχνη τόσο λαϊκή, δεμένη με τη γεύση της κληματαριάς, τη μυρωδιά του δυόσμου, του βασιλικού, ήταν επόμενο να βρεί σφιχτές μορφές κι αλύγιστες γραβάτες που θα κατηγορούσαν την αξία της. Τους ενοχλεί η μορφοποιημένη αλήθεια, το ταπεινό και το απλό, που θωρακίζει και ευαισθητοποιεί την καθημερινότητα, κι ακόμα περισσότερο ο Καραγκιόζης, που με το περίγραμμά του καταγγέλει τις δόλιες προθέσεις του πολιτισμού μας. Η καμπούρα του, λαλίστατη κι αποκαλυπτική, συμβολίζει τα βάρη του λαού, η ασκήμια του τα δακτυλικά αποτυπώματα της κοινωνίας, η αμορφωσιά κι η πείνα του τις πραγματικές προθέσεις των κρατούντων.

Η παρουσία του απάνω στο πανί έχει πολλές διαστάσεις, του κωμικού, του επαναστάτη, του διαμαρτυρόμενου, εκείνη όμως που ενοχλεί απ΄όλες περισσότερο είναι του πατριώτη. Ο Καραγκιόζης βρίσκεται παρών σ΄όλες τις μάχες της πατρίδας του, στα κορφοβούνια της αντίστασης, στα στενορύμια της ανάγκης, στην Αλαμάνα με το Διάκο, στο Χάνι της Γραβιάς με τον Αντρούτσο, στα Δερβενάκια και στην κατοχή, ολόρθος, ανυπότακτος, αλλά και πάντα ξέμακρος από τους πάγκους της συναλλαγής. Γι΄αυτό και ίσως ερεθίζει η αντιφατική του παρουσία. Ενώ καμώνεται τον ψεύτη, τον κατεργάρη κι αρπάζει στην πορεία των γεγονότων, αποδεικνύεται δότης και πατριώτης. Όμως τέτοιου είδους ανατροπές, ακόμα κι αν προέρχονται από τον ίσκιο ενός χαρτονιού, είναι επικίνδυνες. Αλλά ας αφήσουμε τους μίζερους ταγούς ν΄ανακυκλώνουν το φαρμάκι τους. Η ιστορία ευτυχώς γράφεται με μελάνι κι όχι με χολή. Ήρθε ο καιρός να απαλείψουμε ακόμα μια πλάνη που αποπροσανατολίζει αρκετούς στον τόπο μας.

Λένε πολλοί, και εύστοχα εκ πρώτης όψεως, γιατί ο πρωταγωνιστής του λαϊκού μας θεάτρου να σέρνει απάνω του μια τούρκικη ονομασία, γιατί δηλαδή να λέγεται Καραγκιόζης και όχι Πειναλέων για παράδειγμα. Μήπως αυτό αποδεικνύει την Οθωμανική προέλευσή του; Αγνοούν όμως κάτι πολύ σημαντικό: την άγραφη συμφωνία των λαών για ανταλλαγή και επικοινωνία. Οι Τούρκοι πρωτοδανειστήκανε το όνομα από την παράδοση του ελληνισμού που σαν απόηχος πλανιόταν στο πολυεθνικό Βυζάντιο. Από τον 4ο αιώνα π.Χ. ο έχων «μέλαν όμμα» υποδηλώνει στην αττική διάλεκτο τον εμβριθή και καλλιεργημένο, δηλαδή τον έξυπνο και ικανό. Αυτός είναι και ο λόγος που ο πρωταγωνιστής του οθωμανικού Θεάτρου Σκιών ονομάστηκε Karagoz (Μαυρομάτης).

Πού αναπτύχθηκε η Οθωμανική αυτοκρατορία; Από πού άντλησε τις κύριες πολιτισμικές της καταβολές; Ποιά η παιδεία της γύρω από το θέατρο; Το Βυζάντιο με την πτώση του εξέθρεψε πολιτισμικά ολόκληρη την Ευρώπη και δε θα επηρέαζε την οθωμανική αυτοκρατορία που αδράχτηκε σαν τον κισσό απ΄τα ριζοκλώναρά του; Η σχέση επομένως του Κaragoz και Καραγκιόζη βρίσκεται στοιχειοθετημένη στην παράδοση του ελληνισμού και εκεί θα πρέπει να ανατρέχει κάθε έρευνα. Επιγραμματικά θα μπορούσαμε να πούμε τα εξής: Οι Τούρκοι δανειστήκανε το όνομα από τη βυζαντινή παράδοση, η οθωμανική αυτοκρατορία το διατήρησε και η νεότερη Ελλάδα το παρέλαβε σαν κάτι φυσικό και σύμφωνο με τις καταβολές της. Αν οι έλληνες καραγκιοζοπαίχτες δεν αποκαλέσανε τον Καραγκιόζη Μαυρομάτη, που είχαν όλο το ιστορικό δικαίωμα, αυτό περισσότερο τους τιμά παρά τους θίγει. Σεβαστήκανε τους λαϊκούς δεσμούς, την καθημερινότητα που εκτρέφει τη ζωή και παράλληλα την προσήλωσή τους στην ουσία και όχι στα επιδερμικά φαινόμενα.

Και η πλάνη συνεχίζεται. Αφορά την τουρκική παρουσία που συστηματικά παρελαύνει στο πανί του «Καραγκιόζη» (Πασάς, Βεληγκέκας, Ταχήρ, Βεζιροπούλα, Μπέης κ.λ.π.) Όμως τα πρόσωπα αυτά δεν προέρχονται από το οθωμανικό Θέατρο Σκιών. Είναι γεννήματα του νεοελληνικού Θεάτρου Σκιών και εφευρήματα των ελλήνων καραγκιοζοπαιχτών. Τι πιο φυσικό να επιλέγεις το δυνάστη σου από μια εμπειρία τετρακοσίων χρόνων επάρατης σκλαβιάς, το βασανιστή σου από την όψη και την κόψη βάναυσου τσαούση; Τι πιο ώριμο και θεατρικά εύλογο να συμβολίζεις τη διαχρονική μορφή της εξουσίας μέσα από ένα πρόσωπο; Ο πασάς στον «Καραγκιόζη» δεν ενσαρκώνει μόνο την ξένη επιβολή αλλά και την ντόπια υπεροψία. Καθετί τυραννικό, άδικο και παρανοϊκό συμβολίζεται στο πρόσωπο ενός ξένου. Με τον τρόπο αυτό ο «Καραγκιόζης» καταγγέλλει έμμεσα κάθε ελληνική αρχή που καταχράται τη δοτή της εντολή. Την ταυτίζει με τον κατακτητή, που εποφθαλμιά την ύπαρξή μας. Άρα καθένας που αναρριχάται και νέμεται την εξουσία δεν είναι γέννημα αυτού του τόπου, κατ΄ευφημισμόν διατείνεται πως είναι. Η ιδιότητα του Έλληνα προκαθορίζεται από τις αρχές και τη φιλοσοφική του διάσταση. Με το επινόημα αυτό ο ''Καραγκιόζης'' στηλιτεύει και παράλληλα αποκαθαίρει την ελληνική πολιτική από τους τυχόν ανέντιμους.

Έτσι λοιπόν ο πασάς αποτελεί την πάσης φύσεως αυθαίρετη εξουσία, ο Βεληγκέκας τη σιδηρά κατάσταση που την υποστηρίζει, οι τούρκοι αξιωματικοί και όλη η οθωμανική κουστωδία τις μύγες που εμπορεύονται με γάντι και υψηλή διαλεκτική την αδικία. Είναι με λίγα λόγια πρόσωπα διαχρονικά και πολυεθνικά, αν θέλετε. Τώρα, αν το ελληνικό Θέατρο Σκιών καλά και ντε θέλει να τους ονομάζει Οθωμανούς και όχι Άγγλους, Γάλλους, Αμερικανούς, αυτό συμβαίνει, γιατί το επιβάλλει η παράδοση.

Όσοι μπορούν και επικοινωνούν με την ουσία ξέρουν να ταυτίζουνε την τυραννία με τα πραγματικά της πρόσωπα. Στην τέχνη ο συμβολισμός είναι τροφή και όχι τροχοπέδη. Και τι άλλο από τέχνη είναι το Θέατρο Σκιών;