Ο απελευθερωτικός χαρακτήρας του Κινηματογράφου

Αθήνα-Το "ΑΤΤΙΚΟΝ" στην Κατοχή

Γράφει ο σκηνοθέτης και συγγραφέας

Νίκος Θεοδοσίου

Οι πρώτες εικόνες που έστειλαν στον κόσμο τα διεθνή ειδησεογραφικά πρακτορεία μετά την φυγή των Ταλιμπάν από την Καμπούλ, ως δείγμα της απελευθέρωσης των ανθρώπων από ένα καταπιεστικό καθεστώς αλλά και επιστροφής στην ειρηνική ζωή  μετά από δεκαετίες πολέμου, ήταν αυτές της επαναλειτουργίας ενός κινηματογράφου της πόλης. Η μαζική προσέλευση χιλιάδων ανδρών στην πρώτες προβολές ξεπερνούσε κατά πολύ τη συνηθισμένη κοσμοπλημμύρα που παρατηρείται σε άλλες χώρες σε ταινίες με μεγάλη επιτυχία. Η χαρά στα πρόσωπα αυτών των θεατών δεν ήταν απλώς προφανής, είχε πάθος και ένταση.

Οι εικόνες αυτές ξενίζουν, αν αναλογιστεί κανείς ότι ακόμα οι μάχες στα περίχωρα της πόλης μαίνονταν κι οπωσδήποτε οι εκτεταμένες καταστροφές από τους βομβαρδισμούς που προηγήθηκαν, οι άταφοι νεκροί κι η ικανοποίηση στοιχειωδών αναγκών για την επιβίωση θα έθεταν άλλες προτεραιότητες σε αυτούς τους ανθρώπους.

Οπωσδήποτε η γεύση ενός απαγορευμένου για χρόνια καρπού ήταν ένα ισχυρό κίνητρο για αποσπάσει τους ανθρώπους από τα «εγκόσμια», αλλά δεν μπορεί να είναι μόνο αυτό. Βλέποντας το στρίμωγμα των ανθρώπων μέσα στην αίθουσα του κινηματογράφου αντιλαμβάνεσαι ότι είναι αδύνατο να δουν ταινία κάτω από αυτές τις συνθήκες. Οι λόγοι που τους έφεραν εκεί είναι βαθύτεροι. Οπωσδήποτε ζητούσαν να βρεθούν όλοι μαζί κάτω από διαφορετικές συνθήκες, αναζητούσαν τη χαμένη κοινωνικότητα που είναι άλλωστε και η ουσία του κινηματογραφικού θεάματος.

Αθήνα-"ΟΡΦΕΥΣ", το 1935

Μήπως όμως είναι και κάτι άλλο; Η σκέψη αυτή μας έφερε στην αναζήτηση των συμπεριφορών των ανθρώπων στην Ελλάδα σε δύο μεγάλες πολεμικές περιπέτειες της χώρας: στον πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο του οποίου προηγήθηκαν οι Βαλκανικοί πόλεμοι και τον δεύτερο που συνοδεύτηκε από  τον Εμφύλιο. Και διαπιστώσαμε,  τηρουμένων των αναλογιών, ταυτότητες που οπωσδήποτε δίνουν άλλη διάσταση στο κινηματογραφικό θέαμα από κοινωνιολογική άποψη.

Ας παρακολουθήσουμε την κινηματογραφική συμπεριφορά των Αθηναίων όπως μας έρχεται μέσα από τα δημοσιεύματα του τύπου της εποχής. Το Γενάρη του 1914, παραμονές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου κι ενώ έχουν προηγηθεί οι δύο Βαλκανικοί πόλεμοι, η Αθήνα συνεχίζει να ζει σε ένα φρενιτιώδη κινηματογραφικό ρυθμό. Στην στήλη «Ο Κινηματογράφος» (μια στήλη για τα μικρά γεγονότα της καθημερινής ζωής) η εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ δίνει μια εκπληκτική εικόνα της Αθήνας:

«5 Ιανουαρίου. Οι κινηματογράφοι εξακολουθούν να συγκεντρώνουν πολύν κόσμον. Τα εκπληκτικά και τα παράδοξα, τα οποία εκτυλίσσονται επί της οθόνης, συγκινούν πολύ τους Αθηναίους.

7 Ιανουαρίου. Η κινηματογραφίτις των Αθηναίων έφθασε μέχρι του σημείου να περιμένουν όλοι ολοκλήρους ώρας έξω από το ταμείον. Και ενώ χθές δεν εχωρούσε ούτε μυίγα πλέον εις το Αττικόν, όλοι επέμενον να μπουν.»

Αθήνα- "ΠΑΝΘΕΟΝ"

Το 1915, νέοι κινηματογράφοι προστίθενται και οι παλιοί  ανακαινίζονται. Το 1916 είναι μια ακόμα πιο δύσκολη χρονιά: η χώρα βρίσκεται σε πόλεμο, υπάρχει έλλειψη τροφίμων, η ακρίβεια τσακίζει τα εισοδήματα αλλά… οι κινηματογραφικές αίθουσες πληθαίνουν! Τον Οκτώβρη κάνει έναρξη το «Ροζικλαίρ» στην Πατησίων, το Νοέμβρη το θέατρο «Ολύμπια» μετατρέπεται σε κινηματογράφο και αργότερα ανοίγει ανακαινισμένο το «Απόλλων». 

«Η πλημμύρα των κινηματογραφικών αιθουσών, που παρουσιάζει εφέτος η Ελληνική πρωτεύουσα είναι πρωτοφανής και εκπληκτική» σχολιάζει η Εικονογραφημένη.

Το Νοέμβρη γίνεται το κίνημα του Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη, η χώρα χωρίζεται στα δύο, η ΕΝΤΕΝΤΕ επιβάλλει αποκλεισμό του Πειραιά, γεγονότα όμως που δεν εμποδίζουν τους Αθηναίους να συχνάζουν στους κινηματογράφους παρ ότι προβάλλουν, ελλείψει νέων, παλιά φιλμ.

«Τι φριχτή αγωνία που μας έσφιγγε αυτήν την εβδομάδα», γράφει χαρακτηριστικά πάλι η Εικονογραφημένη. «Και όμως αυτό δεν ημπόδισε τους Αθηναίους να κατακλύζουν αμέριμνοι τα κέντρα και τας αιθούσας των κινηματογράφων»

Και ερχόμαστε στον επόμενο πόλεμο που είχε σαν συνέπεια την τετράχρονη Γερμανική Κατοχή. Ας σημειωθεί ότι οι Ναζί δεν απαγόρευσαν τη λειτουργία των κινηματογράφων στην κατοχή παρ ότι το σκοτάδι τους προσφέρονταν για κάθε είδους «παράνομες» πράξεις από τη μεριά της Αντίστασης.

Αθήνα-"ΑΠΟΛΛΩΝ"

Οι κινηματογραφικές συμπεριφορές δεν αλλάζουν παρά την πείνα, τις παντοειδείς στερήσεις και την καταπίεση των Ναζί. Στο Θεατή της 21 Ιουνίου 1941 διαβάζουμε: «Ο κινηματογράφος λοιπόν ευρίσκεται στις δόξες του. Μικροί και μεγάλοι εκεί θα περάσουμε τις βραδυές μας».

Δυο μέρες αργότερα, στις 23 Ιουνίου, από τη στήλη «Αθηναϊκή ζωή» της Βραδυνής πληροφορούμαστε ότι, μεσούντος του θέρους, οι χειμερινοί κινηματογράφοι «έκαμαν χρυσές δουλειές» και «εγνώρισαν παληές δόξες» εξ αιτίας μιας δυνατής βροχής. 

Την περίεργη συμπεριφορά των κατοίκων της πρωτεύουσας μέσα στην καρδιά της πιο σκληρής κατοχής περιγράφει πολύ παραστατικά ο Γιώργος Θεοτοκάς σε κάποιες σελίδες του ημερολογίου του:

«Το βράδι της 28 τρ. (Αύγουστος 1941) έγινε μια από τις μεγαλύτερες αεροπορικές επιδρομές αυτού του πολέμου στην Ελλάδα... Ήμουν στον υπαίθριο κινηματογράφο του Σταδίου, στην Αθήνα, όταν άρχισε η επιδρομή κατά τις 9.30 μ.μ. Η παράσταση άρχισε κανονικά με συνοδεία όλων των θορύβων της Κολάσεως και συνεχίστηκε ως τις 10.30΄, οπότε δηλώθηκε ότι έπρεπε να φύγουν οι θεατές. Σ΄ αυτό το διάστημα ο κόσμος κρατούσε εξαιρετική ψυχραιμία και παρακολουθούσε την ταινία, χωρίς να πολυσκοτίζεται για τους θορύβους και τις λάμψεις της αερομαχίας και τον ενδεχόμενο κίνδυνο από πτώση θραυσμάτων.

Θεσσαλονίκη-"ΙΛΙΣΣΙΑ"

Με το τέλος της Γερμανικής Κατοχής παρατηρείται μια εντυπωσιακή προσέλευση στους κινηματογράφους, αλλά είναι μια περίοδος που δεν έχουν λήξει οι πολεμικές περιπέτειες στην Ελλάδα. Η χώρα βρίσκεται στη δίνη της πιο μεγάλης κρίσης σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο. Το 1946, μια χρονιά που η κρίση εντείνεται και είναι κάθε άλλο παρά ευνοϊκή για την τέχνη, αναγγέλλεται η κατασκευή ενός ακόμα μεγάλου κινηματογράφου στην Αθήνα, του ΣΤΑΡ στην οδό Αγίου Κωνσταντίνου, 1100 θέσεων.

Το φαινόμενο της μαζικής προσέλευση του κόσμου στους κινηματογράφους είναι εντυπωσιακή, αποτελεί γεγονός και επισημαίνεται σε διάφορα δημοσιεύματα. Ο Ασημάκης Γιαλαμάς σχολιάζει το γεγονός στο χρονογράφημά του στην εφημερίδα «EΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ» (όργανο του ΕΑΜ):

«Ουρά έξω από τους κινηματογράφους, όπου γίνεται διανομή... ονείρων! Και τι πληρώνεις; Λίγα χιλιάρικα για να μεταφερθείς στη Χονολουλού, στη Νέα Υόρκη, σ όλους τους μαγευτικούς τόπους της γης».

Τι κυρίως μαζεύει τον κοσμάκη στις σκοτεινές αίθουσες; Ασφαλώς  η ζωηρή επιθυμία της φυγής από τη σύγχρονη... Τσαλδαρική πραγματικότητα.

- Ας μπούμε να περάσουμε δύο ώρες ξενοιασιάς! λέμε.

Και ζητάμε λίγη ξενοιασιά στον μαγικό κόσμο των σκιών»

Ίδια ατμόσφαιρα στην πρωτεύουσα και το καλοκαίρι του 1948. Ο Γιώργος Λαζαρίδης, που γράφει στο Εμπρός επισημαίνει ότι 100 και πλέον θερινοί κινηματογράφοι λειτουργούν στην Αθήνα. «Κάθε τετράγωνο και «τόπος χλοερός», περιτριγυρισμένος από ασβεστωμένο μαντρότοιχο, με άσπρο πανί και κάποια μηχανή που άλλοτε μιλάει Γαλλικά και ακούς… κινέζικα, ή και το πιθανότερων δεν ακούς τίποτα απολύτως!»

Καμίνια-"ΛΟΥΞ"

Στις γειτονιές και τις επαρχιακές το ίδιο. Ο Δημήτρης Πανταβός, ένας ράφτης από το Περιστέρι, περιγράφοντας το «μένος» μικρών και μεγάλων για τον κινηματογράφο, τα χρόνια εκείνα, λέει:

«Μεγάλη τρέλα το σινεμά τότε τα παιδιά. Όλος ο κόσμος είχε ξεμυαλιστεί. Μετά τον πόλεμο κι αυτά που τράβηξαν με τον εμφύλιο, ήθελε ο άνθρωπος να διασκεδάσει και κοίταγε πώς να πάει σινεμά, οτιδήποτε, να ξεσκάσει, είχε δίψα ο άνθρωπος για σινεμά.»

Οι περίεργες φαινομενικά συμπεριφορές των ανθρώπων στις κρίσιμες κοινωνικά περιόδους αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη σχέση που αναπτύσσει ο κινηματογράφος με τους θεατές του. Μια σχέση που δεν έχει να κάνει ούτε με το χρόνο ούτε τις διαφορετικές κουλτούρες αλλά ούτε και με την ποιότητα του κινηματογραφικού θεάματος.

Ήδη ο Riccioto Canudo στο περίφημο δοκίμιό του, στο οποίο για πρώτη φορά θεμελιωνόταν ως τέχνη, έθετε την ξεχωριστή κοινωνική διάσταση του κινηματογράφου γράφοντας:

«Αλλά εκείνο που είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό είναι η ομοιόμορφος θέληση των θεατών σε οποιαδήποτε τάξη και αν αυτοί ανήκουν, από τους πιο άξεστους μέχρι τους πιο μορφωμένους. Είναι η επιθυμία για μια νέα Γιορτή, μια νέα χαρούμενη ομοφωνία πραγματοποιημένη σε μια παράσταση, σε ένα χώρο όπου όλοι οι άνθρωποι ευρίσκονται μαζί, προσπαθώντας να ξεχάσουν την απομονωμένη τους προσωπικότητα».

Κι αν η θέληση των θεατών για τη «νέα χαρούμενη ομοφωνία» είναι συστατικό στοιχείο του κινηματογραφικού θεάματος τις ομαλές περιόδους, αποχτά μια διαφορετική διάσταση τις περιόδους που οι κοινωνικές αντιφάσεις οξύνονται. Εκεί αναδεικνύεται ο απελευθερωτικός χαρακτήρας του κινηματογράφου. Η αναζήτηση από τους ανθρώπους, στη σκοτεινή αίθουσα με τη φωτισμένη οθόνη, αυτής της ομοφωνίας που θα τους απελευθερώσει από τα δεσμά, λογικά ή παράλογα, που άλλοι έχουν υφάνει γύρω τους.

(Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό πολιτιστική «ΕΝΝΕΑΔΑ»)