Οι μάσκες της Commedia dell Arte

Commedia, πίνακας του Jean Antoine Vatteau

Της ηθοποιού Μαριάννας Καστανία

Μη φανταστείτε πως οι μάσκες χρωστάνε τη δημιουργία τους στις απαιτήσεις της σκηνής ή ακριβέστερα, στην απεραντοσύνη των αρχαίων θεάτρων, ελληνικών ή ρωμαϊκών. Πραγματικά, όλοι σχεδόν οι λαοί, ακόμα και οι αρχαιότεροι, συνέλαβαν και δημιούργησαν μάσκες, ενώ δεν είχαν κτίσει όχι μόνον τεράστιες σκηνές, αλλά ούτε καν θέατρα.

Ίσως η μάσκα να γεννήθηκε από την ιδέα να δώσει ο άνθρωπος στον εαυτό του μια θεϊκή ομοιότητα, ιδιαίτερα όταν λατρεύονταν ιερά ζώα για διάφορους λόγους ή άλλες κτηνώδεις και τρομοκρατικές θεότητες. Γεννήθηκε ακόμα από την επιθυμία του ανθρώπου να τρομοκρατήσει, να εξουσιάσει ή να εκπλήξει τους ομοίους του, για αυτό κι έχουμε μάσκες πολεμιστών, αρχηγών, ιερέων, ή μάγων.

Η μάσκα γεννήθηκε ακόμα από την επιθυμία που δοκιμάζουν οι άνθρωποι όλων των φυλών πολύ περισσότερο κι από τα φίδια «να αλλάξουν πετσί» κι ιδιαίτερα το πετσί του προσώπου τους. Όλα τα παιδιά εφευρίσκουν μάσκες και το Καρναβάλι, που δεν πεθαίνει, ανταποκρίνεται στην επιθυμία αλλαγής προσωπικότητας τουλάχιστον μια φορά το χρόνο.

φιγούρες Αρλεκίνων

Οι άνθρωποι όμως, τουλάχιστον αυτοί που δεν διαθέτουν εξαιρετική μόρφωση ή φαντασία, έχουν λιγότερο το πάθος να γνωρίζουν και περισσότερο το πάθος να αναγνωρίζουν. Έτσι στο θέατρο, το πλήθος προτιμούσε να αναγνωρίσει τον αγαπημένο του ηθοποιό και μετά την εξαφάνισή του, ή να αναγνωρίσει τον τύπο που ‘χε ενσαρκώσει, παρά να προσκρούει σ΄ ένα καινούριο πρόσωπο.

Η μάσκα είναι ταυτόχρονα, το πιο απλό και το πιο σίγουρο μέσο για να δοθεί η ψευδαίσθηση της διάρκειας, για την διαιώνιση ενός χαρακτήρα ή για την αποτύπωση μιας μορφής κάτω από το πρίσμα της αιωνιότητας (γι αυτό και οι νεκρικές μάσκες).

Οι παραδοσιακές μάσκες της Ιταλικής Κωμωδίας, αξιοθαύμαστες «στυλιζαρισμένες», δημιουργήθηκαν αναμφισβήτητα, με αυτό το πνεύμα. Το οποιοδήποτε κτήνος, βάζοντας τη μαύρη μάσκα του Αρλεκίνου, χάνει στη στιγμή τη χυδαιότητά του και γίνεται ο ίδιος ο Αρλεκίνος. Οι μάσκες της Κομμέντια δεν είναι απλά επικαλύμματα ενός προσώπου, είναι το ακριβές ένδυμα ενός χαρακτήρα. Κι εδώ που τα λέμε η ίδια ψυχή-με την έννοια της λατινικής λέξης ακίνητης- δε διαμορφώνει με το πέρασμα του χρόνου τα χαρακτηριστικά του προσώπου, όπως ο αντίχειρας δίνει μορφή σ΄ένα σβόλο από πηλό!!!

Για να παίξει κάποιος με τη μάσκα πρέπει να κατέχει την παντομίμα. Όταν το πετύχει αυτό, όλοι οι μυώνες του κορμιού συμβάλλουν στην έκφραση και αντικαθιστούν τους μυς του προσώπου. Οι μάσκες της Κομμέντια ντελ άρτε είναι από λεπτό κι ελαφρό δέρμα που άλλοτε «ντουμπλάρεται» από πανί κι άλλοτε όχι. Ο ηθοποιός που παίζει κάτω από τη μάσκα παίρνει από αυτό το χαρτονένιο αντικείμενο την πραγματικότητα του προσώπου του. Διευθύνεται από τη μάσκα. Μόλις τη φορέσει, νιώθει να διαχέεται μέσα του μια ύπαρξη που ούτε καν υποπτευόταν.

Δε μεταβάλλεται μόνο το πρόσωπό του, μα όλο το άτομό του, ο ίδιος ο χαρακτήρας των αντανακλαστικών του, όπου ήδη προσχηματίζονταν συναισθήματα. Οι μάσκες της Κομμέντια ντελ άρτε δεν γελάνε, δεν κλαίνε, δεν εκφράζουν κανένα συγκεκριμένο συναίσθημα, σε αντίθεση με τις περισσότερες αρχαϊκές μάσκες, τις Κινέζικες, τις Γιαπωνέζικες ή της μάσκες της Ιάβας. Έχουν μία ακαθόριστη έκφραση.

Οι ηθοποιοί παίζουν με τη μάσκα. Άλλωστε η μάσκα προϋποθέτει ένα αδιάκοπο παίξιμο του κορμιού, μελετημένο, τέλειο. Πρέπει να γίνει το κορμί ένα νέο πρόσωπο. Καθώς έλεγε κι ο Έλληνας ποιητής Νόννος, από την Πανόπολη για τους μίμους. Οι χειρονομίες έχουν γλώσσα, τα χέρια έχουν στόμα, τα δάχτυλα έχουν φωνή.