Ο επαναστάτης μοναχός, Girolamo Savonarola (1452-1498)

του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Καθώς είναι φυσικό, δε συμμερίζονταν όλοι αυτή τη νέα «ειδωλολατρική» κατεύθυνση της τέχνης στα τέλη του 15^ου αι. Στη Φλωρεντία που υπήρξε επίκεντρο της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας της εποχής, υπήρξαν αντιδράσεις από πολλούς που αποδοκίμαζαν τις αλληγορικές και χωρίς χριστιανικό θρησκευτικό περιεχόμενο εορτές, όπως και πολλά από τα έργα ζωγραφικής και γλυπτικής και τις αμφιέσεις που τις συνόδευαν. Όλα αυτά ήταν πολύ παγανιστικά για μεγάλη μερίδα του απλού λαού. Οι ιεροκήρυκες σε δημόσιες συγκεντρώσεις κατακεραύνωναν την Αναγέννηση, τις γυμνότητες και τις παραστάσεις νυμφών και ειδωλολατρικών θεών. Ηγέτης αυτής της αντίδρασης ήταν ο μοναχός Girolamo Savonarola (1452-1498). 

Οι φλωρεντινοί, παρακινούμενοι απ΄αυτόν, το 1497, μάζεψαν σε μια πυραμίδα αντικείμενα και έργα τέχνης-που ο Σαβοναρόλα τα ονόμαζε «ματαιότητες»- και τα έκαψαν σε δημόσιο χώρο. Καταστράφηκαν έτσι αριστουργήματα ζωγραφικής και γλυπτικής, καθώς και περούκες, ψιμύθια, καθρέφτες, κοσμήματα, έπιπλα και κεντήματα. Όπως λέει η El. Munro: «Βαθύτερη πρόθεση ήταν ο εξοβελισμός της νέας αντιλήψεως για τον άνθρωπο σα γνώμονα και επίκεντρο του κόσμου»(σ.138). Μερικούς μήνες αργότερα, ο Σαβοναρόλα κάηκε ο ίδιος στην πυρά. Όμως ο φοβερός απόηχος της φωνής του συνέχισε για χρόνια να αντιλαλεί μεσ΄τις ψυχές των ανθρώπων.

Η εκτέλεση του Σαβοναρόλα και προπάντων οι καταγγελίες του ενάντια στο θρησκευτικό και πολιτικό κατεστημένο, δηλαδή του πάπα με το περιβάλλον του και της αυλής των Μεδίκων, άφησε μια σκιά βεβαιότητας για την παρακμή του πρώτου και τον εκφυλισμό της δεύτερης από το γνήσιο πνεύμα της χριστιανικής παράδοσης. Σύμφωνα με τον Giorgio Vasari, η «αδιαντροπιά» και η «κακοδιοίκηση» του Πέτρου των Μεδίκων ήταν τόσο μεγάλη, που ο Μιχαήλ Άγγελος αναγκάστηκε να απομακρυνθεί από την πόλη και τους Μεδίκους, από φόβο να μη συνδεθεί το όνομά του με αυτούς, όταν οι φήμες της επικείμενης πτώσης τους άρχισαν να απλώνονται.

Η αντίδραση, λοιπόν, του πύρινου μοναχού ήταν συνειδητά θρησκευτική και πολιτική. Ήταν μια επανάσταση που σκοπό είχε την θρησκευτική αναμόρφωση και την πολιτική εξυγίανση. Γι΄αυτό και εγκατέστησε μικτή πολιτική διακυβέρνηση. Η τέχνη που βρέθηκε ανάμεσα στις δύο εξουσίες είχε γίνει πλέον, όπως πίστευαν ο Σαβοναρόλα και οι οπαδοί του, μια επίσημη τέχνη που υπηρετούσε την φιλαρέσκεια των ανώτερων κληρικών, την φιληδονία των πλούσιων ηγεμόνων και αστών εμπόρων, τέλος τη ματαιοδοξία και των δύο. Για αυτό και βρέθηκαν στο στόχαστρο τα «ματαιόδοξα» έργα τέχνης και όχι η τέχνη η ίδια, αν κι αυτό δεν μπορεί να δικαιολογήσει την πράξη. Είναι όμως μια ομολογία ότι αναγνωρίζει στην τέχνη έναν εν δυνάμει  ιδεολογικό αντίπαλο και τη δύναμη της να επιδρά στη ψυχή του ανθρώπου. Μοιάζει με τη νύχτα του 1938 στο Μόναχο, όταν οι ναζί έκαψαν ένα σωρό την «εκφυλισμένη τέχνη», μια πράξη με πολιτικό κριτήριο, η άλλη όψη του νομίσματος. Ο Σαβοναρόλα ήταν ένας νοσταλγός της αυστηρής μεσαιωνικής θρησκευτικότητας, ενός θεοκεντρικού κόσμου. Προσπάθησε να επαναφέρει την παραπαίουσα πίστη στην παλαιά της τάξη, στο επίκεντρο της ζωής, όπως ακριβώς και ο Ιουλιανός είχε αγωνιστεί τον 4^ο αι., ανέλπιδα, για την επανόρθωση της παλαιάς του θρησκείας. Όμως, ο άνεμος της ιστορικής εξέλιξης παρέσυρε μέσ΄την ορμή του και τους δύο σαν φύλλα.

«Ο Σαβοναρόλα, σύμφωνα με μαρτυρίες συγχρόνων του υπήρξε μια πολύ δυναμική προσωπικότητα, που για οκτώ χρόνια, κατάφερε με τον πύρινο και ρητορικό του λόγο να ασκήσει μεγάλη επιρροή, όχι μόνο στα πλήθη, αλλά και σε λογίους, πολιτικούς και καλλιτέχνες. Λέγεται ότι είχε το προφητικό χάρισμα και μάλιστα, όταν τρεις από τις προρρήσεις που εξάγγειλε από τον άμβωνα επαληθεύτηκαν, δηλαδή τον προσεχή θάνατο του Λορέντζου των Μεδίκων και του πάπα Ιννοκεντίου Η΄, όπως και την εισβολή των Γάλλων στην Ιταλία, κατέστη όχι μόνο πνευματικός δικτάτορας αλλά και πολιτικός.

Όταν ο βασιλιάς της Γαλλίας Κάρολος Η΄ έφτασε προ των τειχών της πόλης, οι κάτοικοι έδιωξαν τον Πέτρο των Μεδίκων και εξέλεξαν αρχηγό τους τον Σαβοναρόλα, ο οποίος αφού διαπραγματεύθηκε με τον Γάλλο Βασιλιά κατόρθωσε να πετύχει μια έντιμη ειρήνη. Επωφελούμενος από την παντοδυναμία του εγκατέστησε στη συνέχεια ένα παράξενο πολίτευμα, κατά το ήμισυ δημοκρατικό και κατά το άλλο ήμισυ θεοκρατικό. Με διατάγματα επέβαλε ασκητική ζωή, επιτιθέμενος προς την αγάπη των φλωρεντινών προς την ωραιότητα και προς τα έργα τέχνης. Έτσι, σύντομα η πόλη χωρίστηκε σε δύο κόμματα: στους «Ολοφυρόμενους» (Piagnoni) τους οπαδούς του, και στους «Λυσσώδεις» (Arrabiati) τους αντιπάλους του. Ο Σαβοναρόλα συνέχισε τον αγώνα του εναντίον της διαφθοράς με μεγάλη δριμύτητα, καταγγέλoντας ιδιαίτερα τα όργια της παπικής αυλής και πολεμώντας την παντοδυναμία του πάπα. Ο πάπας τον αναθεμάτισε και οι εχθροί του, ο Οίκος των Μεδίκων και οι Φραγκισκανοί μοναχοί, συνωμότησαν εναντίον του με αποτέλεσμα να συλληφθεί και να καταδικαστεί σε θάνατο. Στις 23 Μαΐου 1498, ο Σαβοναρόλα απαγχονίστηκε και ρίχτηκε στην πυρά στην κεντρική πλατεία της Φλωρεντίας, στην Piazza della Signoria».

Την επίδραση του Σαβοναρόλα στους σύγχρονους του φλωρεντινούς, περιγράφει ο Maurice Antonie* βασισμένος σε μαρτυρίες του Βασάρι, στο βιβλίο του «Οι Μεγάλοι καλλιτέχνες».

«Το 1490 άρχισαν οι προφητείες του μοναχού Σαβοναρόλα, φλογισμένες από την αποκάλυψη. Ήταν 37 ετών. Ο Μιχαήλ Άγγελος ήταν τότε 15. Είδε το μικρόσωμο και αδύνατο προφήτη, που φλογιζόταν από το θείο Πνεύμα. Πάγωσε με την τρομερή φωνή του, που από τον άμβωνα της εκκλησίας, εκσφενδόνιζε τους κεραυνούς του κατά του Πάπα και προμηνούσε την εκδίκηση του Θεού πάνω σ΄ολόκληρη την Ιταλία. Η Φλωρεντία έτρεμε. Οι άνθρωποι έτρεχαν στους δρόμους κλαίγοντας και φωνάζοντας σαν τους τρελούς. Πολλοί από τους σοφούς, τους πολιτικούς και τους ισχυρούς προσχώρησαν στη διδασκαλία του και ο ίδιος ο Μιχαήλ Άγγελος δεν ξέφυγε από τη μεταδοτική αυτή τρέλα. Τρόμος τον κατέλαβε…Αυτές οι προαισθήσεις συχνά θα τον καταδιώκουν στη ζωή του» (σ.64). Η φλωρεντινή Αναγέννηση είχε τελειώσει. Από τον 16^ο αι., άρχιζε για την τέχνη και τη σκέψη νέα εποχή.

Η φωνή του Σαβοναρόλα, αν και δεν είχε άμεσο αποτέλεσμα, αφού για αρκετές δεκαετίες ακόμη συνέχισαν να ανεβαίνουν στον παπικό θρόνο φιλόδοξοι και αμφιβόλου ηθικού φρονήματος άνθρωποι, προανείγγειλε το δρόμο προς τη Μεταρρύθμιση. Νέο θρησκευτικό κέντρο δημιουργήθηκε από το Λούθηρο, που έπειτα από 19 χρόνια, αμφισβήτησε, με επιτυχία εκείνος, την παντοδυναμία του παπικού δόγματος και του «ειδωλολατρικού» χριστιανισμού, όπως θα δούμε σε άλλο κεφάλαιο.

(Το κείμενο αποτελεί μέρος της μελέτης μου με τον τίτλο «Τα Φυσικά πρότυπα στην Τέχνη και την Θρησκεία. Μια επισκόπηση της ανάπτυξης του πολιτισμού»)