Τα Βότανα των Βικογιατρών της Ηπείρου

Πολλά από τα βότανα που χρησιμοποιούσαν οι βικογιατροί έχουν πράγματι θεραπευτικές ιδιότητες. «Στουμπίσου τα φύλλα του κορακόχορτου και πάρε τον ζουμόν και ήπιε τον και η καρδιά σου θε να γιάνει», αναφέρει ο λαϊκός ποιητής. Θεράπευαν επίσης με άνθη, φύλλα και κοτσάνια από βότανα, που μάζευαν κατά προτίμηση από το φαράγγι του Βίκου. Από εκεί το δεύτερο όνομά τους: Βίκος + γιατρός = Βικογιατρός.

ΤΟ ΚΟΡΑΚΟΧΟΡΤΟ (Digitalis grandiflora)

Το κορακόχορτο είναι ένα από τα τρία είδη (τα άλλα δύο είναι η Digitalis lavata και η Digitalis laevicata) του δηλητηριώδους φυτού Digitalis, που φυτρώνουν στο φαράγγι του Βίκου. Με το φυτό αυτό οι βικογιατροί θεράπευαν τις αρρώστιες της καρδιάς. Το φυτό αυτό περιέχει 63 γλυκοσίδια, όπως η διγιταλίνη, η διγιτοξίνη και η γιτοξίνη, καθώς επίσης σαπωνίνες και το ένζυμο διγιταλονιδάση. Το ένζυμο αυτό με το όνομα «Δακτυλίτης» χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα στην φαρμακευτική βιομηχανία, αφού σκόνη από ξεραμένα φύλλα του κυκλοφορεί σε χάπια, υπόθετα κλπ. για τη θεραπεία καρδιακών νοσημάτων. Οι καρδιοτονωτικές του ιδιότητες περιγράφηκαν πρώτη φορά το 1775.

ΤΟ ΣΚΟΡΠΙΔΙ (Ceterach officinarum)

Το σκορπίδι ή χρυσόχορτο των βικογιατρών είναι μια ποώδης πολυετής φτέρη που χρησιμοποιούσαν για να «ρίχνουν» τις πέτρες των νεφρών. Η τανίνη και τα οργανικά οξέα που περιέχει βοηθούσαν σε αυτό. Το σιρόπι του χρησιμοποιείται από τη φαρμακοποιία μέχρι σήμερα σαν αποχρεμπτικό για την καταπολέμηση πνευμονικών παθήσεων. Στην Κεντρική Ευρώπη είναι προστατευόμενο φυτό.

ΤΟ ΑΓΡΙΟΤΡΙΦΥΛΛΙ (Psoralea bituminosa)

Σε κάποιες συνταγές οι βικογιατροί συνιστούν το αγριοτριφύλλι για την καταπολέμηση της ψωρίασης, της λεύκης και της φαλάκρας. Το φυτό περιέχει φουκομαρίνες και στην Κίνα οι ουσίες αυτές, όπως οι psoralen, χρησιμοποιούνται σήμερα με επιτυχία για τη θεραπεία της φαλάκρας και της λεύκης, ενώ υπάρχουν σύγχρονα φάρμακα, που περιέχουν φουκομαρίνες, χρησιμοποιούνται από τις φαρμακοβιομηχανίες για τη συμπτωματική θεραπεία της ψωρίασης.

ΤΟ ΚΟΥΤΣΟΥΛΟΧΟΡΤΟ (Nigela damascena)

Ένα από τα πιο σημαντικά βοτάνια των βικογιατρών ήταν και το κουτσουλόχορτο ή μαυροκούκι. Το έδιναν στις λεχώνες για να κατεβάσουν γάλα και στους υπερτασικούς. Το φυτό χρησιμοποιήθηκε σε πολλά ιατρικά πειράματα. Περιέχει σαπωνίνη, ένα αιθέριο έλαιο και ένα αλκαλοειδές, τη δαμασκελίνη, η οποία επειδή προκαλεί χαλάρωση του μυϊκού τοιχώματος των αγγείων, ρίχνει την πίεση. Τα τελευταία χρόνια δύο ουσίες που περιέχει το φυτό, η θμοκινόνη και η νιγγελόνη, αποδείχθηκε ότι έχουν πολλαπλές θεραπευτικές ιδιότητες, ακόμα και αντικαρκινικές.

ΤΟ ΣΠΑΘΟΧΟΡΤΟ (Hypericum perforatum)

Το βότανο που χρησιμοποιούσαν πιο πολύ από κάθε άλλο οι βικογιατροί ήταν το σπαθόχορτο ή βαλσαμόχορτο, με το οποίο επούλωναν τις πληγές. Λογικά, το σπαθόχορτο πρέπει να είναι το «Χερώνειον πάνακες» του Διοσκουρίδη, το υποείδος του Hypericum olympicum, με το οποίο θεράπευε τα δαγκώματα των φιδιών. Ακόμα και σήμερα σε όλη την Ελλάδα το χρησιμοποιούν σαν λάδι για την επούλωση των τραυμάτων. Το φυτό περιέχει ένα αιθέριο έλαιο, ένα γλυκοσίδιο, την υπερικίνη, που είναι κόκκινη χρωστική και ένα φλαβονικό, πολυφαινολικό παράγωγο την υπεροσίδη.

ΤΟ ΠΟΛΥΚΟΜΠΙ (Equisetum telmateia)

Το πολυκόμπι είναι ένα ποώδες φυτό που παράγει στείρα και γόνιμα στελέχη. Οι βικογιατροί το χρησιμοποιούσαν για να καταπολεμήσουν τις φλεγμονές του ουροποιητικού συστήματος, τη φυματίωση και τις έντονες έμμηνες αιμορραγίες. Το φυτό χρησιμοποιείται σαν φαρμακευτικό από τον 16ο αιώνα. Επειδή είναι πλούσιο σε πυρίτιο και κάλιο χρησιμοποιήθηκε σαν πηγή αλάτων για τον οργανισμό. Περιέχει τα γλυκοσίδια λουτεονίνη και καιμπφερόλη, καθώς και το σαπωνοσίδιο ισοκερσιτρίνη. Οι θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού ήταν γνωστές και στους Αιγύπτιους. Το είδος περιέχει ένζυμα που είναι πολύ επικίνδυνα, αν καταναλωθούν.

ΤΟ «ΜΕΓΑ ΚΕΝΤΑΥΡΙΟ» (Centaurea cyanus)

Για να καταπολεμήσουν τη δυσπεψία οι βικογιατροί χρησιμοποιούσαν τη χερώνεια. Αυτό το φυτό πιθανόν να είναι το «μέγα κενταύριο» του Χείρωνα, δασκάλου του Ασκληπιού, για τις ιδιότητες των φαρμακευτικών φυτών και παιδαγωγού του Αχιλλέα. Σύμφωνα με τη μυθολογία, με το βότανο αυτό ο Χείρων προσπάθησε να θεραπεύσει μια πληγή στο πόδι του Ηρακλή. Επειδή όμως η πληγή δεν έκλεινε, ο Χείρων αναγκάστηκε να παραιτηθεί από την αθανασία, σε όφελος του Προμηθέα και να δώσει έτσι τέλος στους πόνους του. Το φυτό περιέχει μια πικρή ουσία, την κενταυρίνη ή κνικίνη, και τα άνθη του περιέχουν ένα γλυκοσίδιο, την κυανιδίνη. Οι χημικές αυτές ουσίες, εκτός του ότι χρησιμοποιούνται σαν φυσικά χρωστικά σε μερικά αναψυκτικά, αυξάνουν και την παραγωγή γαστρικών υγρών και σάλιου, βοηθώντας έτσι την πέψη.

Ο ΑΜΑΡΑΝΤΟΣ (Sedum hispanicum ή Sedum acze)

Για να διακόψουν τις ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες, οι βικογιατροί χρησιμοποιούσαν τον αμάραντο. Το φυτό αυτό περιέχει μια πολύ τοξική ουσία, που ακόμα δεν έχει μελετηθεί, ένα αλκαλοειδές, τη σεμαδίνη, ένα γλυκοσίδιο, τη ρουτίνη, τανίνη και πολλά οργανικά οξέα. Είναι τόσο ερεθιστικό που όταν έρθει σε επαφή με το δέρμα δημιουργεί φλύκταινες. Άλλα βότανα που χρησιμοποιούσαν είναι και τα εξής:

Ο ΛΥΚΟΣ ΤΗΣ ΛΑΔΑΝΙΑΣ (Cutinus hypocistis)

Τον «λύκο της λαδανιάς» τον χρησιμοποιούσε ο Διοσκουρίδης για να θεραπεύει τις στομαχικές παθήσεις, ενώ οι Ιπποκράτειοι τον χρησιμοποιούσαν στη λοχεία. Οι βικογιατροί έστυβαν τον χυμό του και τον έδιναν σε όσους είχαν δυσεντερία.

Η ΔΗΛΗΤΗΡΙΩΔΗΣ ΚΟΛΟΜΠΙΝΑ (Aquilegia vulgaris)

Είναι ένα από τα πιο όμορφα και σπάνια αγριολούλουδα της Ελλάδας που φυτρώνει και στο φαράγγι του Βίκου. Οι βικογιατροί του χρησιμοποιούσαν σε καταπλάσματα με τα οποία θεράπευαν τις κακοφορμισμένες πληγές. Οι ουσίες που περιέχει, σύμφωνα με κάποιες πρόσφατες χημικές αναλύσεις, «δικαιώνουν» τους κομπογιαννίτες. Τη συναντάμε με το κοινό όνομα «κολομπίνα».

ΤΑ ΜΗΛΑ ΤΗΣ ΦΑΣΚΟΜΗΛΙΑΣ (Salvia pomifera)

Όταν την επισκεφθεί ένα έντομο, η φασκομηλιά παράγει ένα εξόγκωμα που μοιάζει με μικροσκοπικό μήλο. Τα μικρά αυτά μήλα μάζευαν οι βικογιατροί και τα χρησιμοποιούσαν σε αφυδατωμένους, από διάρροιες, αρρώστους.

Ο ΚΡΙΝΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ (Lilium candicum)

Ο κρίνος αυτός περιέχει ένα αιθέριο έλαιο με το οποίο οι βικογιατροί θεράπευαν, σε συνδυασμό με σπαθόχορτο, τα εγκαύματα. Επίσης, αφήνοντας τα λουλούδια του κρίνου σε νερό για κάποιες μέρες, τα χρησιμοποιούσαν μετά για να θεραπεύσουν το κριθαράκι και το χαλαζία των ματιών.

ΤΟ ΕΛΕΝΙΟ

Το ελένιο ίσως είναι το «πάνακες χειρώνιο» του Θεόφραστου, ένα από τα αγαπημένα βότανα του Χείρωνα. Οι βικογιατροί χρησιμοποιούσαν τις ρίζες του για να θεραπεύουν τη βρογχίτιδα, τις πυελονεφρίτιδες και άλλες παθήσεις. Το φυτό χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα στη φαρμακευτική βιομηχανία.

Ο ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΚΡΙΝΟΣ (Lilium martagon)

Έχει παρατηρηθεί ότι οι ελαφίνες για να έρθουν σε οίστρο τρώνε τα φύλλα του κόκκινου κρίνου. Οι βικογιατροί που γνώριζαν τις διεγερτικές του ιδιότητες το χρησιμοποιούσαν σε ανάλογες περιπτώσεις, όταν βέβαια το έβρισκαν, γιατί το πανέμορφο αυτό φυτό είναι πολύ σπάνιο.

Η ΔΡΑΚΟΝΤΙΑ (Dracunculus vulgaris)

Τον χυμό της δρακοντιάς σε συνδυασμό με αυτόν του κοχυλόχορτου (Sedum acrel), δηλαδή ένα κοκτέιλ από τα δύο πιο δηλητηριώδη φυτά της Ελλάδας χρησιμοποιούσαν οι βικογιατροί για να προκαλέσουν αποβολή σε ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες.

Η ΙΡΙΔΑ (Iris unguicularis)

Η αγγελιαφόρος των θεών, Ίρις, που συνόδευε τις ψυχές στους τόπους της αιώνιας ειρήνης μέσα από το ουράνιο τόξο (σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία), έδωσε το όνομά της στο φυτό αυτό. Οι αρχαίοι αρωμάτιζαν το κρασί με τη ρίζα της και με το αιθέριο έλαιό της καταπολεμούσαν την κακοσμία του στόματος. Οι βικογιατροί έδιναν στα παιδιά ένα ξερό κομμάτι ρίζας που μασώντας το διευκόλυνε την οδοντοφυΐα. Επίσης έφτιαχναν με αυτό μαλακτικά για το στήθος. Στις ρίζες, εκτός από άμυλο και βλεννώδεις ουσίες, περιέχεται και ένα αιθέριο έλαιο με έντονη μυρωδιά μενεξέ.

ΤΟ ΣΤΡΟΓΓΥΛΟΦΥΛΛΟ (Smyrnium rotundifolium)

Οι ρίζες και οι καρποί του φυτού χρησίμευαν για τη θεραπεία του άσθματος και του σκορβούτου.

ΤΟ ΑΡΣΕΝΙΚΟΒΟΤΑΝΟ (Dactylorhiza sambucina)

Είναι η πιο κοινή ορχιδέα των βουνών γύρω από το φαράγγι του Βίκου. Ιδιαίτερα οι πλαγιές κοντά στο χωριό Βραδέτο την άνοιξη γεμίζουν από τα πανέμορφο αυτό φυτό. Αποξηραμένοι, οι κόνδυλοί του έδιναν ένα μαλακτικό ρόφημα (σαλέπι), που μαλάκωνε τον λαιμό και καταπολεμούσε τη βραχνάδα.

«ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΑΠΟΡΡΟΦΑΕΙ ΤΟ ΑΙΜΑ» (Poterium verrucosum)

Οι ρίζες του φυτού μαζί με ρίγανη βρασμένες έδιναν ένα πικρό ποτό, με το οποίο οι βικογιατροί σταματούσαν τη διάρροια και την απώλεια του αίματος από το έντερο. Το καινούργιο επιστημονικό όνομα του φυτού, sanquisorba (που στα λατινικά σημαίνει «αυτό που απορροφάει το αίμα»), συνηγορεί με τις ιδιότητες που του προσέδιδαν οι κομπογιαννίτες. Το φυτό πάντως είναι φαγώσιμο και πολλοί το προσθέτουν στις σαλάτες.

ΤΟ ΣΦΟΝΔΥΛΙ (Heracleum sphondulium)

Το σφονδύλι των βικογιατρών είναι πολυετές ποώδες φυτό που ανήκει στα Σκιαδανθή. Το χρησιμοποιούσαν σαν τονωτικό στους βαριά αρρώστους, που ο οργανισμός τους είχε καταπέσει. Οι θεραπευτικές του ιδιότητες οφείλονται σ’ ένα αιθέριο έλαιο. Όταν όμως έρθει σε επαφή με το δέρμα μπορεί να προκαλέσει έντονο ερεθισμό. Σε κάποιες χώρες της ανατολικής Ευρώπης φτιάχνουν και ένα είδος μπίρας από τα φύλλα του.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Αρ. Κουρτίδης, «Ο πυρπολητής», περιοδικό «Εστία» (1885).

 http://historypages.blogspot.gr/search/label/%CE%92%CE%BF%CF%84%CE%AC%CE%BD%CE%B9%CE%B1%20%CE%BA%CE%B1%CE%B9%20%CE%BA%CE%BF%CE%BC%CF%80%CE%BF%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%BD%CE%AF%CF%84%CE%B5%CF%82