Οι
φιλόσοφοι των «Φώτων» το δυσφήμησαν
[Πρόλογος του Συλβαίν
Γκουγκεχάιμ στο κεφάλαιο «Βυζαντινή αυτοκρατορία» του νέου του βιβλίου Les
Empires médiévaux (2019)]
Ο Ιερός ναός της του
Θεού Σοφίας, το θαύμα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής: Η σημαντικότερη αιτία της
μεγαλύτερης γεωπολιτικής μεταβολής στην Ιστορία – του εκχριστιανισμού των Ρώσων
– ήταν η παρακολούθηση μιας Θείας Λειτουργίας στην Αγιά Σοφιά.
Σπάνια μια αυτοκρατορία
προκάλεσε τόσες πολλές φαντασιώσεις, ζήλια και περιφρόνηση, αλλά και επίμονες
προκαταλήψεις όσο η Βυζαντινή Αυτοκρατορία – από τους μεσαιωνικούς χρόνους
μέχρι τα πιο πρόσφατα χρόνια. Διασφαλίζοντας την ανθεκτικότητα του ρωμαϊκού
κράτους για περισσότερο από 1.000 χρόνια κατά τον Μεσαίωνα και μεταδίδοντας στη
νεωτερικότητα τον αρχαιοελληνικό πνευματικό πολιτισμό, το Βυζάντιο μπορεί να
θεωρηθεί ως ένα μέγιστο κράτος και μέγιστος πολιτισμός για την επιβεβαίωση της
Ευρωπαϊκής και, γενικότερα, της “Δυτικής” κουλτούρας.
Πρέπει να αναγνωρίσουμε,
ωστόσο, ότι παραγνωρίζεται από τους συγχρόνους μας, ενώ έχει, είναι αλήθεια,
ένα φωτοστέφανο στη φαντασία μας. Από αυτό το προφανές παράδοξο θα αρχίσει αυτό
το κεφάλαιο, υπενθυμίζοντάς μας ότι η ιστορία και ο μύθος συχνά διατηρούν
εκλεκτικές συγγένειες. Να θυμίσουμε, αρχικά, ότι ο μύθος του Βυζαντίου καθιστά
σίγουρα δυνατή την παρατήρηση ότι η αυτοκρατορία και ο πολιτισμός στους οποίους
αποδίδουμε αυτό το όνομα – τόσο άστοχα – έχουν, κατά κάποιο τρόπο, διαρκέσει
πολύ πέρα όχι μόνο από τον Μεσαίωνα αλλά και την τελική πτώση του κράτους του
το 1453.
Μετά το 1453, αυτό που
ξέρει συνήθως ο απλός πολίτης για την Αυτοκρατορία συνδέεται κυρίως με το
δίπολο της σαγήνης και της περιφρόνησης που ασκούσε – και ακόμα μπορεί – να
προκαλεί. Στα συλλογικά μας ασυνείδητα, η ίδια η λέξη «Βυζάντιο» παραπέμπει σε
χλιδή και σίγουρα πολυτέλεια, όπως υπενθυμίζει η γνωστή γαλλική έκφραση «Αυτό
είναι Βυζάντιο!», όπου στη γλώσσα μας, πάντοτε το επίθετο “Βυζαντινός”
αναφέρεται σε κούφιες ή κενές περιεχομένου πνευματικές αναζητήσεις, ταυτόσημες
με εκείνες που εξακολουθούν να του αποδίδουν μερικά σημαντικά μυαλά, διενέξεις
για το φύλο των αγγέλων ενώ η αυτοκρατορία επρόκειτο να καταρρεύσει.
Μοντεσκιέ,
Βολταίρος, Χέγκελ…
Περισσότερο εξυψωμένη
στη Δυτική Ευρώπη τον 16ο και 17ο αιώνα, η εικόνα του Βυζαντίου χάνει μεγάλο
μέρος της ανωτερότητάς της την Εποχή του Διαφωτισμού, τα γραπτά του οποίου
θεωρούνται από τα θεμελιακά στοιχεία της νεωτερικότητάς μας. «Κατασκεύασμα
εξεγέρσεων, στάσεων, αισχροτήτων» για έναν Moντεσκιέ, αυτή η «Ελληνική
Αυτοκρατορία» θεωρείται και από τον Βολταίρο «όνειδος της γης». Στην ίδια
γραμμή και ο φιλόσοφος Χέγκελ, για τον οποίο στη χιλιετή αυτοκρατορία
“κυριαρχούσαν εγκλήματα, μετριότητες, αισχρότητες”. Κατηγορούμενη στη συνέχεια,
για αδιέξοδη ανάμειξη της πολιτικής και της θρησκείας, θεωρήθηκε υπεύθυνη για
μια ατελείωτη ιστορία προστυχιάς και βίας.
Για πολύ καιρό, στη
Δυτική Ευρώπη, η εικόνα αυτή επιβλήθηκε, προτού το Βυζάντιο γίνει και πάλι
αντικείμενο άξιο ενδιαφέροντος, που προκαλεί την περιέργεια και ξαναβρίσκει μια
πιο αξιοζήλευτη θέση στις διανοητικές ενασχολήσεις. Ο Γκυ ντε Mωπασάν, θυμίζοντας την πόλη που
βρίσκεται στο Βόσπορο και που, κατ ‘επέκταση, έδωσε το όνομά της στην
αυτοκρατορία, φτάνει να την ορίσει “εκλεπτυσμένη, διεφθαρμένη, βάρβαρη και
θρησκόληπτη” περιβαλλόμενη με ένα “μυστήριο”. Αυτό είναι ένα άλλο
χαρακτηριστικό που αποδίδουμε συνήθως στην ίδια τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Γενικότερα, η γαλλική
λογοτεχνία του τέλους του 19ου αιώνα αποκατέστησε το όνομά της, πριν η
αναγεννώμενη επιστημονική ιστορία της κόψει την ορμή. Έναν αιώνα αργότερα, όταν δεν την ξεχνά, η
εποχή μας της δίνει μάλιστα μια θέση μοναδική αλλά θολή, πιθανότατα επειδή το
Βυζάντιο διαφεύγει από τις διανοητικές μας κατηγοριοποιήσεις: δεν είναι ούτε
Δύση ούτε εξολοκλήρου Ανατολή, είναι τόσο Ευρώπη όσο και Ασία, θέτει υπό
αμφισβήτηση ότι υπήρξε ασυνέχεια ανάμεσα σε μια Αρχαιότητα που καταδυνάστευε
σώμα και ψυχή μέχρι το 476* και έναν Μεσαίωνα που θα άρχιζε τότε, κλπ.
*Ετος κατάλυσης του
Δυτικού Ρωμαϊκού κράτους και η αρχή του δυτικοευρωπαϊκού Μεσαίωνα.
Μετάφραση:
Ευάγγελος Δ. Νιάνιος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου