Μαρτυρίες από την Αρχαιότητα για τον Κηφισό ποταμό

Ο θεός Κηφισός αγκαλιάζει τον Ιλισό.
(Ανάγλυφο, Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών). 

Γράφει η Δρ. Ζωή Καβόγλη-Δ/ντρια 
και η Περιβαλλοντική Ομάδα του 1^ου Γυμν. Αιγάλεω

Στη μετάφραση του Κορδάτου, να πως ο Πλάτωνας περιγράφει αυτή την περιοχή:

«Και το κάρπημα τούτου του τόπου έλεγαν πως ξεπερνούσε κάθε άλλο μέρος, επειδή όμως έγιναν πολλοί και μεγάλοι κατακλυσμοί μέσα στα εννιά χιλιάδες χρόνια, το χώμα που μέσα στα χρόνια αυτά και στο διάστημα αυτών των συμβάντων δεν εμαζεύονταν πάνω στο έδαφος, όπως γινόταν σ' άλλα μέρη, μα κάθε φορά μπόλικο απ' αυτό τραβιότανε προς τα παραθαλάσσια, χάνονταν μέσα στα βαθιά νερά της θάλασσας και αυτός ο πετρότοπος που σήμερα τονε λένε φελλέα, τότε ήταν γεμάτος από παχιά χώματα και τα βουνά ήταν γεμάτα από πολλά δάση όπου ακόμα υπάρχουν φανερά σημάδια... Υπάρχουν δε και πολλά άλλα ήμερα και μεγάλα δέντρα και πολλά βοσκοτόπια για τα κοπάδια». 

Τα δέντρα κόβονται για τις ανάγκες του ανθρώπου και ο Πλάτωνας μας πληροφορεί και πάλι, ότι αρχίζουν να καλλιεργούνται πρώτα τα ριζοβούνια και κατόπιν τα κατώτερα σημεία του πεδίου. Το πεδίο στο δυτικό του όριο, διασχίζεται από τα γάργαρα νερά του Κηφισού ποταμού. Εκεί συναντάμε το μεγάλο Ελαιώνα που εκτείνεται κατά μήκος του Κηφισού. Ο ποταμός Κηφισός είναι πηγή ζωής για την εύφορη πεδιάδα. Να πως την περιγράφει ο Στράβωνας στα τέλη του 1^ου π.Χ. αιώνα:

 «Ποταμοί δ' εισίν, ο μέν Κηφισσός, εκ Τρινεμιών τάς αρχάς έχων, ρέων δέ διά του πεδίου, εφ' ου και η Γέφυρα κι οι Γεφυρισμοί δια δέ των σκελών των από του άστεως εις τον Πειραιά καθηκόντων, εκδίδωσιν εις το Φαληρικόν, χειμαρώδεις τό πλέον, θέροις δέ μειούται τελείως».

Που σημαίνει:«Υπάρχουν ποτάμια και το ένα είναι ο Κηφισός που ξεκινάει από την περιοχή των Τριμενιών, κυλάει στην πεδιάδα, γι αυτό υπάρχουν γεφύρια και γεφυρισμοί, χωρίζεται σε σκέλη, φτάνει μέχρι τον Πειραιά, χύνεται στο Φαληρικό, είναι χειμαρρώδης και το θέρος μειώνεται τελείως».

Τα γάργαρα νερά του Κηφισού υμνούνται και στη Μήδεια του Ευριπίδη:

«Κι εκεί το λεν, η Κυπρίδα παίρνοντας απ' τα γάργαρα του Κηφισού νερά με τις γλυκόπνοες αύρες των ανάλαφρων ανέμων κάμπους και βουνά δροσαίνει»

-----------------------------

(*) Τμήμα από την εργασία που υποβλήθηκε στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου επειδή το Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης του σχολείου με τίτλο «Κηφισός Ποταμός θεός ή κατάρα» χρηματοδοτήθηκε κατά τη σχολική χρονιά 2003 – 2004)

Ο ΚΗΦΙΣΟΣ

Ο Κηφισός που διαρρέει την περιοχή μας είναι ο πιο σημαντικός ποταμός της Αττικής, «το Ποτάμι», όπως συνήθως αποκαλείται. Σχηματίζεται από τα ρέοντα προς το Λεκανοπέδιο των Αθηνών ύδατα του Πεντελικού, της Πάρνηθας και του Αιγάλεω. Παρά ταύτα τα ύδατα του Κηφισού, όπως επίσης και του Ιλισού, δεν ήσαν άφθονα ούτε κατά την αρχαιότητα. Ο Πλάτων ονομάζει το ρεύμα του Ιλισού «υδάτιον». Ο Στράβων (66 π.Χ.-24 μ.Χ.) Παρατηρεί για τον Κηφισό ότι ήταν «χειμαρρώδης το πλέον, θέρους δε μειούται τελείως». Η μαρτυρία αυτή φαίνεται να έρχεται σε αντίθεση προς την ποιητική περιγραφή του γηραιού Σοφοκλέους στον Οιδίποδα επί Κολονώ, όπου ο χορός λέγει: «...ουδ΄ άυπνοι κρήναι μινύθουσιν Κηφισού νομάδες ρεέθρων, άλλ΄ αιέν επ΄ήματι ωκυτόκος πεδίων επινίσεται ακηράτω συν όμβρω στερνούχου χθονός».

Προφανώς ο Στράβων, όταν αποφαίνεται ότι το καλοκαίρι στερεύει τελείως ο Κηφισός, δεν λαμβάνει υπ΄ όψιν του την θερινή άρδευση των περιβολιών. Φαίνεται, όμως, ότι το ποτάμι είχε πάντοτε συνεχή ροή παρά την γενική μείωση των υδάτων λόγω της αποψιλώσεως του εδάφους και την εκμετάλλευση των πηγών του, ήδη από του Αδριανείου Υδραγωγείου, για την ύδρευση της πόλεως των Αθηνών. Ακόμη και σε περιόδους ανομβρίας διατηρούσε αρκετό νερό, ώστε να μπορεί να βαπτίζεται σ΄ αυτό ο παράδοξος βροχοποιός για τον οποίον μας ομιλεί ο «Εθνικός Τύπος» τον Μάρτιο του 1854: «Ο ευσεβής Σωτηράκης Καρρόρης εθαυματούργησε και φέτος εις την γενομένην χθες ραγδαίαν βροχήν, ως άλλος προφήτης Ηλίας, με την διαφοράν ότι ο μεν Προφήτης εδέετο του Θεού να μη βρέξη και δεν έβρεχε, ο δε Σωτηράκης πίπτει ενδεδυμένος με τα ρούχα του εις τον ποταμόν της Κολοκυνθούς και βρέχει αμέσως. Έπεσεν πέρισυν ο ευσεβής ούτος άνθρωπος εις τον ειρημένον ποταμόν και αμέσως έβρεξεν, έπεσεν ομοίως προχθές εις τον αυτόν με τα ρούχα και αμέσως έβρεξε χθές ραγδαίαν βροχήν». Το ίδιο επέτυχε ο Σωτηράκης Καρρόρης προσευχόμενος και πέφτοντας στον Κηφισό με τα ρούχα, ενώπιον πολλών περιέργων στην ανομβρία του 1838.

Είχε λοιπόν ο Κηφισός νερά και σε εποχές ανομβρίας. Και σήμερα, αφού τα νερά του Κηφισού είναι πλέον ακατάλληλα για ύδρευση και άρδευση, λόγω των λυμάτων που διοχετεύονται στην κοίτη του, ο ποταμός έχει μια συνεχή περιορισμένη ροή. Κατά την αρχαιότητα, όμως, ο Κηφισός δεν ήταν οχετός, αλλά θεός και πρόπαππος του Κέκροπος, βασιλέως των Αθηνών! Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο διασώζεται ανάγλυφο με τις μορφές του Κηφισού και Ιλισού και μεταξύ των Ελγινείων μαρμάρων του Βρετανικού Μουσείου, υπάρχει άγαλμα του θεού προερχόμενο από το δυτικό αέτωμα του Παρθενώνος.

Δυτικώς του Βοτανικού Κήπου η Ιερά Οδός διέρχεται από τρεις βραχίονες, ποτιστικές διακλαδώσεις του ποταμού, που έχουν πλέον καλυφθεί. Απ΄ αυτούς ποτίζονταν ο ελαιώνας, τα περιβόλια και οι αγροί. Σε κάποια από τις γέφυρες αυτές ακούγονταν από τους πανηγυριστές των Ελευσινίων οι περιβόητοι «γεφυρισμοί», δηλαδή τολμηρά πειράγματα και ύβρεις σε αυτοσχέδιους στίχους που εξετόξευαν. Και μάλιστα, κατ΄ εξαίρεση στην περίπτωση αυτή οι γυναίκες, εις βάρος αυτών που συναντούσαν πάνω στη γέφυρα. Αυτό συνηθιζόταν προς τιμήν της Ιάμβης, δούλης της συζύγου του Κελεού Μετανείρας, η οποία κατώρθωσε να διασκεδάσει με τους αστεϊσμούς της την Δήμητρα, όταν πενθούσε για την αρπαγή της Περσεφόνης. Και επειδή τα σκώμματα αυτά ελέγοντο, καθώς οι πανηγυριστές μετέβαιναν στην Ελευσίνα ή επέστρεφαν απ΄ αυτήν πάνω σε άμαξες, έφθασε μέχρι τις ημέρες μας η φράση «άκουσα τα εξ αμάξης». Ο Αριστοφάνης προλογίζει παρόμοιους τολμηρούς χλευασμούς με μια προσευχή στην Δήμητρα: «Δήμητερ αγνών οργίων άνασσα συμπαραστάτει, και σώζε τον σαυτής χορόν και μ΄ ασφαλώς πανήμερον παίσαί τε και χορεύσαι και πολλά μεν γέλοιά μ΄ ειπείν, πολλά δε σπουδαία, και της σης εορτής αξίως παίσαντα και σκώψαντα νικήσαντα ταινιούσθαι».

Στην περιοχή μας, καθώς λέγουν ο Πλούταρχος (1ος μ.Χ. αι.) και ο Παυσανίας (2ος μ.Χ. αι.) εκαθάρθη από τους φόνους των ληστών ο Θησεύς πριν εισέλθει στην πόλη των Αθηνών: «Προϊόντι δ΄αυτώ και γενομένω κατά τον Κηφισόν άνδρες εκ του Φυτανιδών γένους απαντήσαντες ησπάσαντο πρώτοι, και δεομένου καθαρθήναι τοις νενομισμένοις αγνίσαντες και μειλίχια θύσαντες ειστίασαν οίκοι». Είχε δε ο Κηφισός ακόμη και μέχρι τον τελευταίο πόλεμο και έως τουλάχιστον των Σεπολίων, λιμνούλες και νερόμυλους και πλατάνια και ήταν τόπος εκδρομών. Το νερό του ποταμού τους θερινούς μήνες το χρησιμοποιούσαν οι ιδιοκτήτες των κήπων των Σεπολίων και κατά το χειμώνα οι ιδιοκτήτες των ελαιοδένδρων.

(Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό ΕΝΝΕΑΔΑ, τ. 19, 2005)