Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο Κρης (1541-1614)

El Greco, αυτοπροσωπογραφία

γράφει ο Γεράσιμος Γ. Γερολυμάτος

(Παραθέτω αυτούσιο το άρθρο μου, όπως δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στην εφημερίδα «Ευβοϊκός Τύπος» και από τη μόνιμη εβδομαδιαία στήλη μου με τον τίτλο «Περί Τέχνης ο Λόγος», στις 30/9/1995)

Δύο είναι μέχρι στιγμής οι ευτυχείς πρωτοβουλίες της Εθνικής Πινακοθήκης να φέρει σε επαφή το σύγχρονο ελληνικό κοινό με το μυστηριώδη Έλληνα ζωγράφο του 16ου αιώνα Δομήνικο Θεοτοκόπουλο, γεννημένο στον Χάνδακα της Κρήτης, γνωστό ευρύτερα σαν El Greco.

Η πρώτη, δύο χρόνια πριν, με τη διοργάνωση της πανοραμικής έκθεσης, που είχε τον τίτλο «Από τον Θεοτοκόπουλο στον Σεζάν» και την επισκέφθηκαν δεκάδες χιλιάδες φιλότεχνοι. Η δεύτερη, αφορά επίσης μια πολύ ενδιαφέρουσα έκθεση που ονομάζεται «ο Γκρέκο στην Ιταλία και η ιταλική τέχνη» και εγκαινιάστηκε την περασμένη Δευτέρα 18 Σεπτεμβρίου, προβλέπεται δε να διαρκέσει μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου. Οι επισκέπτες θα έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν σχετικά άγνωστα στο ευρύ κοινό έργα του Γκρέκο από την δεκάχρονη παραμονή του στην Ιταλία, όπως επίσης έργα μεγάλων εκπροσώπων της ιταλικής τέχνης του 16ου αιώνα (Τισιάνο, Τιντορέτο, Βερονέζε, Παρμιτζιανίνο, Γιάκοπο και Φραντσέσκο Μπασάνο, Σκιαβόνε και Σαλβιάτι). Εκπρόσωποι του Μανιερισμού της Βενετίας και της Ρώμης, ιδιαίτερα κατά την περίοδο 1540-1580, που οι εντυπώσεις και τα έργα τους επηρέασαν τη διαμόρφωση του ζωγραφικού ύφους του μεγάλου Κρητικού καλλιτέχνη.

Με την αφορμή αυτής της έκθεσης το «Περί Τεχνης ο Λόγος», παραθέτει ένα μικρό αφιέρωμα στο συναρπαστικό πέρασμα του ιδιότυπου Έλληνα ζωγράφου, που κατάφερε να μεσουρανήσει στο στερέωμα της ευρωπαϊκής ζωγραφικής, ανοίγοντας νέους δρόμους προς το μέλλον, επιβάλλοντας τη δική του εσωτερική όραση ενάντια στον αυστηρό και καθιερωμένο κονφορμαλισμό της εποχής του. Αυτός ο Γκρέκο παραμένει ακόμη σύγχρονος.

Χρονολόγιο

Η Ανάσταση

1541. Γεννιέται στο Χάνδακα της Κρήτης (σημερινό Ηράκλειο)

1560. Πιθανό ταξίδι του Γκρέκο στη Βενετία, το μεγαλύτερο καλλιτεχνικό κέντρο της Ιταλίας, την εποχή εκείνη.

1570. Άφιξη στη Ρώμη. Συστατική επιστολή προς τον καρδινάλιο Αλεσάνδρο Φαρνέζιο, αναφέρει τον Γκρέκο ως μαθητή του Τισιανό. Είναι πιθανό ότι μαθήτευσε για δέκα χρόνια στο ατελιέ αυτού του Βενετού δασκάλου.

1572. Γίνεται μέλος της ζωγραφικής Ακαδημίας του Σαιντ Λούκας στη Ρώμη.

1575-76. Πηγαίνει στην Ισπανία προσκεκλημένος από αξιωματούχους του καθεδρικού ναού του Τολέδο. Του παραγγέλνουν τα πρώτα έργα, για τον Σάντο Ντομίνγκο Ελ Αντίκουο.

1577. Μένει για λίγο καιρό στη Μαδρίτη και αργότερα πηγαίνει στο Τολέδο, όπου εγκαθίσταται μόνιμα.

1578. Η γέννηση του Γιώργη- Μανουήλ, γιου του Γκρέκο και της Χερονίμα ντε Κουέβας.

1579. Ολοκληρώνει το έργο «Διαμερισμός των Ιματίων» και άλλα έργα από την παραγγελία του Σάντο Ντομίνγκο.

1580. Ο Φίλιππος Β΄ της Ισπανίας, του παραγγέλλει το έργο, «Το μαρτύριο του αγίου Μαυρικίου», που όμως δεν τον ικανοποίησε εξαιτίας του καινοτόμου ύφους του.

1584. Αναλαμβάνει την παραγγελία για το αριστουργηματικό του έργο «Η ταφή του κόμη Οργκάθ».

1585. Ο καλλιτέχνης νοικιάζει ένα μέρος του παλιού παλατιού του Μαρκησίου ντε Βιλένα στο Τολέδο, όπου φαίνεται ότι ζει με μια σπατάλη ζωή.

1591. Ο αδελφός του Μανούσος φτάνει στο Τολέδο και ζει μαζί του μέχρι το θάνατό του, το 1604.

1603. Ο Γκρέκο και ο γιος του αναλαμβάνουν την φιλοτέχνηση πινάκων για το «Νοσοκομείο ντε λα Καριδάδ» στο Ιλέσκας.

1604-07. Στο διάστημα αυτό φιλοτεχνεί μια σειρά από παραλλαγές θεμάτων που επαναλαμβάνονται συχνά, όπως «Τα δάκρυα του αγίου Πέτρου», «Ο άγιος Φραγκίσκος», «Η μετανοούσα Μαγδαληνή».

1612. Επικυρώνει συμβόλαιο για μια ταφική κρύπτη στην εκκλησία του Σάντο Ντομίνγκο Ελ Αντίκουο. Ολοκληρώνει τον πίνακα της «Ανάληψης» για τον Άγιο Βικέντιο του Τολέδο.

1614. Ο Γκρέκο ορίζει το Γιώργη-Μανουήλ μοναδικό του κληρονόμο και του αναθέτει τη σύνταξη της διαθήκης του. Πεθαίνει στις 7 Απριλίου του ίδιου χρόνου σε ηλικία 73 χρόνων και η ταφή του γίνεται στο ναό του Σάντο Ντομίνγκο Ελ Αντίκουο.

Η Εκδίωξη των Εμπόρων από τον Ναό, 1591

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος μαθήτευσε σε τρία καλλιτεχνικά κέντρα. Την Κρήτη με την έντονη βυζαντινή παράδοση της και έπειτα στη μητροπολιτική Βενετία και στη Ρώμη, όπου το πνεύμα της αναγέννησης ζωντανό ακόμη και οι μνήμες των μεγάλων καλλιτεχνών, όπως ο Μιχαήλ άγγελος και ο Ραφαέλο, νωπές, με χαραγμένες βαθιά στην καλλιτεχνική αντίληψη του κλασικού ιδεώδους και την κυριαρχία της γραμμής. Η Βενετσιάνικη σχολή από την άλλη, προσηλωμένη σταθερά στις επιλογές της και στους βασικούς κανόνες της, που σχετίζονταν κυρίως με τη δύναμη του χρώματος και τη χρήση του. Το γιατί πήγε πρώτα στη Βενετία το 1567, εξηγείται από το γεγονός της μητροπολιτικής σχέσης ανάμεσα στην ενετοκρατούμενη Κρήτη και στο καλλιτεχνικό, διοικητικό κέντρο που υπήρξε εκείνη την εποχή η Βενετία. Έγινε αμέσως δεκτός στο ατελιέ του Τισιάνο, όπου γρήγορα αφομοίωσε τους κανόνες της Βενετσιάνικης σχολής για την κυριαρχία του χρώματος. Στάθηκε αποφασιστική για τη μετέπειτα καλλιτεχνική του εξέλιξη η επίδραση της Βενετσιάνικης ζωγραφικής, αλλά και της ιταλικής τέχνης γενικότερα.

Η δεκάχρονη παραμονή του στην Ιταλία, πρέπει να θεωρείται χρόνος έντονης μελέτης και προετοιμασίας. Ήδη ολοκληρωμένος καλλιτέχνης, δημιούργησε εκείνη την περίοδο έργα που καλύπτουν διαφορετικά θέματα και στα οποία είναι εμφανής η κυριαρχία τυπικών στοιχείων της Βενετσιάνικης σχολής, τόσο στη σύνθεση και την εξαιρετική αρχιτεκτονική του βάθους, όσο και στις πλούσιες χρωματικές κλίμακες. Πίνακες όπως, «Ο διωγμός των εμπόρων από τον ναό», «Ο Ευαγγελισμός», «Το πορτρέτο του Τζούλιο Κλόβιο», κ.ά. Για ένα νέο και φιλόδοξο καλλιτέχνη, όπως ήταν ο Γκρέκο, που είχε συνείδηση της καλλιτεχνικής του αξίας, ο σκληρός ανταγωνισμός της Βενετίας, όπου καθιερωμένοι ζωγράφοι και μεγάλοι δάσκαλοι, Βερονέζε, Τιντορέτο, Ρομπούστι, μονοπωλούσαν την φήμη, τον ώθησε να πάει στη Ρώμη σε αναζήτηση καλύτερης τύχης. Μέσω του Κλόβιο μπαίνει στην υπηρεσία του φιλότεχνου καρδινάλιου Αλεσάντρο Φαρνέζε στον κύκλο του οποίου συναναστρέφεται με εξέχοντες ουμανιστές και διανοούμενους.

Ο Ευαγγελισμός, 1576

Το 1572 αναφέρεται σαν μέλος της ζωγραφικής Ακαδημίας του Σαιντ Λούκας στη Ρώμη. Όμως το καλλιτεχνικό περιβάλλον της Ρώμης είναι ακόμα επηρεασμένο από τη μνήμη του Μιχαήλ Αγγέλου και δείχνει προτίμηση στη ζωγραφική όπου το σχέδιο κυριαρχεί. Οι Βενετσιάνικες επιλογές για το χρώμα, προς τις οποίες έκλινε ο Θεοτοκόπουλος τον έφεραν σε αντίθεση με το κλίμα της Αιώνιας πόλης. Μόνο η υπερχειλίζουσα δύναμη της καλλιτεχνικής του μεγαλοφυΐας και η αυτοπεποίθηση για τις δυνατότητες του, μπορούν να δικαιολογήσουν την «αυθάδικη» άποψη που διατύπωσε μέσα στην ίδια τη Ρώμη για το ζωγραφικό έργο του Μιχαήλ Αγγέλου. «Καλός άνθρωπος, ο Μιχαήλ Άγγελος, αλλά δυστυχώς δεν ξέρει να ζωγραφίζει». Η επαφή του με διαπρεπείς κληρικούς της αρχιεπισκοπής του Τολέδο και η παρότρυνση του Λουία ντε Καστίγια, αξιωματούχου, που το όνομά του συνδέεται με μερικές από τις πρώτες παραγγελίες του Θεοτοκόπουλου στο Τολέδο, τον οδήγησαν στην απόφαση να αναζητήσει για μια ακόμη φορά, καλύτερη τύχη στην Ισπανία.

Στο Τολέδο

Ο Διαμερισμός των Ιματίων, 1579

Έφυγε για την Ισπανία το χειμώνα του 1576 και μετά από ένα διάστημα παραμονής στη Μαδρίτη, εγκαταστάθηκε τελικά στο Τολέδο, πρώην πρωτεύουσα της Ισπανίας και ένα από τα σημαντικότερα οικονομικά και πολιτιστικά κέντρα της Ιβηρικής χερσονήσου. Εκεί, εμβαθύνοντας στις μυστικιστικές τάσεις της Ισπανίας του Φίλιππου Β’, η μοναδική προσωπικότητα και το ανεξάρτητο καλλιτεχνικό του πνεύμα, κάτι ασυνήθιστο στους καλλιτεχνικούς κύκλους της Ισπανίας τον καιρό εκείνο, βρήκε πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθεί. Ένας Έλληνας και μάλιστα Κρητικός, μια ιδιαίτερη παρουσία με φλογισμένη ψυχή και πλούσια πνευματική παράδοση, με μια ζωγραφική που πολλοί θεώρησαν εκκεντρική και αλλόκοτη, με συνήθειες που δεν ήταν αποδεκτές στην Ισπανία της εποχής εκείνης, όπως το ότι άκουγε μουσική όταν γευμάτιζε. Αυτός ο Έλληνας, ο πάντα «ξένος» και μυστηριακός, επέβαλε στην ισπανική τέχνη τη σφραγίδα του προσωπικού του οράματος, ενέπνευσε το κύρος και το θαυμασμό για την πνευματικότητα της ζωγραφικής του. Υπήρξε μια διαρκής πρόκληση, έτσι που δίκαια αξιώθηκε την αιώνια παρακαταθήκη του προσωνυμίου του ως El Greco, ο Έλληνας.

Το Μαρτύριο του Αγίου Σεβαστιανού

Η πρώτη περίοδος του Γκρέκο στο Τολέδο χαρακτηρίζεται από τους απόηχους της ιταλικής ζωγραφικής και ιδιαίτερα από την Βενετσιάνικη τέχνη, τόσο στο χρώμα, όσο και στη σύνθεση. Σε όλα τα επίπεδα της καλλιτεχνικής δημιουργίας, η ελεύθερη και προσωπική ερμηνεία των πραγμάτων που χαρακτήριζε τους Μανιεριστές, ανάμεσα στους οποίους και τον Γκρέκο, είχε αντικατασταθεί από την αυστηρότητα του φορμαλιστικού ορθολογισμού. Ο μεγάλος Κρητικός οδήγησε τη δική του προσωπική ερμηνεία της τέχνης της ζωγραφικής λογική της κατάληξη, απομακρυνόμενος όσο το δυνατόν περισσότερο από την πραγματικότητα και την παρατήρηση των άμεσων φαινομένων. Η τέχνη του προκάλεσε μεγάλη έκπληξη και θαυμασμό με το ριζικό μετασχηματισμό, τόσο των ζωγραφικών παραστάσεων, όσο και το συμβατικό σχεδιασμό των ισπανικών τριπτύχων, που είχαν κυρίως αφηγηματικό χαρακτήρα. Μέσα της συνδυάζονται μνήμες της μεσαιωνικής εικονογραφίας, στοιχεία μανιεριστικά, βυζαντινά και αναγεννησιακά, όλα χρωματικά δοσμένα με τέχνη απαράμιλλη. Η άποψη που θέλει να είναι η βυζαντινή τέχνη, θεμελιακή βάση της ζωγραφικής του Γκρέκο, δικαιολογείται μόνο από το ζέον αίσθημα πατριωτισμού των υποστηρικτών της και όχι από τα δεδομένα ολόκληρης της αλήθειας. Η ζωγραφική του Γκρέκο, παρόλο που διατηρεί πάντα τα στοιχεία της βυζαντινής καταβολής του, έχει ουσιαστικά διαμορφώσει την ωριμότητα της μέσα από την επίδραση της ιταλικής τέχνης, υιοθετώντας τον σκιοφωτισμό, την προσήλωση στην υλιστική απεικόνιση και την προοπτική του χώρου. Το τελευταίο σημαντικό χαρακτηριστικό της περιόδου του Τολέδο, είναι ένα στυλ μόνιμης και αδιαμφισβήτητης ποιότητας στα πορτρέτα του. Μεταξύ αυτών είναι και μερικά από τα ελάχιστα γυναικεία πορτρέτα που ζωγράφισε. Σαν έργα της πρώτης περιόδου χρονολογούνται το, «Ο Άγιος Βενέδικτος», «η Ανάληψη της Θεοτόκου», «Η Ανάσταση», «Ο Διαμερισμός των Ιματίων», «Ο Άγιος Σεβαστιανός» και άλλα.

Τα μεγάλα έργα της δεκαετίας του 1580

Το Μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου
και των συντρίφων του

Εκτός από το ασφυκτικό περιβάλλον της κλασικιστικής αναγέννησης, που είχε δημιουργήσει στη Ρώμη η μνήμη του Μιχαήλ Αγγέλου, ένας δεύτερος λόγος για το ταξίδι στην Ισπανία, ήταν πιθανώς, η ευκαιρία που του δινόταν, με το κτίσιμο των ανακτόρων του Εσκοριάλ, κοντά στη νέα πρωτεύουσα, στη Μαδρίτη, από τον Φίλιππο Β΄. Εκεί εργάζονταν καλλιτέχνες από την Ιταλία και ο Γκρέκο έλπιζε σε μια δυναμική προοπτική για την καλλιτεχνική του σταδιοδρομία. Στα ανάκτορα εργάστηκε λίγο, ανάμεσα στα χρόνια 1579- 1582, ζωγράφισε το λεγόμενο «Όνειρο του Φιλίππου Β», μερικές προσωπογραφίες και το μεγάλο πίνακα που δείχνει «Το μαρτύριο του αγίου Μαυρικίου και των συντρόφων του», αλλά δυστυχώς δεν άρεσε η ζωγραφική του στον βασιλιά Φίλιππο και έτσι ο δρόμος για τους αυλικούς κύκλους έκλεισε για πάντα.

Αν εξετάσει κανείς αυτό το γεγονός μακροπρόθεσμα, θα δει πώς αποβαίνει θετικό για τον ζωγράφο, καθώς τον ώθησε να αναπτύξει τη δική του καλλιτεχνική προσωπικότητα με απόλυτη ελευθερία, χωρίς τους περιορισμούς που θα του έθετε η Αυλή, όπου όλα υπόκεινται στη θέληση του βασιλιά. Στηριζόμενος στα προηγούμενα έργα του, που του έδωσαν κύρος απέναντι στους συγχρόνους του, καθώς και εμπιστοσύνη στις δικές του καλλιτεχνικές αξίες, μπόρεσε να ξεπεράσει αυτή την αναποδιά και να δημιουργήσει μέσα στη δεκαετία του 1580, ένα αριθμό μεγάλων έργων, που είναι ένας λαμπρός πρόλογος στο κεφάλαιο που αποτελεί ο αριστοτεχνικός πίνακας του 1586, αφιερωμένος στην «Ταφή του κόμη Οργκάθ» (στην εκκλησία του αγίου Θωμά στο Τολέδο), που δίκαια θεωρείται σαν το αριστούργημα του Γκρέκο. Στη δεκαετία αυτή εισάγει στη θεματολογία της ζωγραφικής του νέα εικονογραφία σε αρκετές θεματικές ενότητες, μοτίβα που αφού καθιερώθηκαν επαναλαμβάνονται σε αρκετές περιπτώσεις, πράγμα που κάνει δύσκολη την ακριβή χρονολόγηση έργων του. Θέματα όπως «Ο Χριστός που μεταφέρει το σταυρό», «Η μετάνοια του αγίου Πέτρου», «Η μετανοούσα Μαγδαληνή» κ.ά.

Τα έργα της τελευταίας δεκαετίας του 16ου αιώνα

Η Ταφή του Κόμη Οργκάθ, 1586

Σε αυτά τα έργα φαίνεται μια περίοδος έντονης δημιουργικότητας, όπου αποκαλύπτεται η πρόοδος που επιτεύχθηκε, όσον αφορά στη σύνθεση και στην πνευματοποίηση των εικονιζόμενων μορφών με τη χαρακτηριστική επιμήκυνση των σωμάτων, όσο και τον χώρο όπου αυτά τοποθετούνται. Εξέλιξη επίσης παρατηρείται στην ελεύθερη απόδοση του φωτός, που διαποτίζει τους πίνακες με υπερφυσικό μυστήριο. «Η Στέψη της Παρθένου», «Ο Ευαγγελισμός», «Η Βάπτιση», «Η προσκύνηση των Ποιμένων», «Ο Άγιος Μαρτίνος και ο φτωχός».

Σταδιακά το μανιεριστικό ύφος εντείνεται περισσότερο και η τάση επιμήκυνσης και παραμόρφωσης των σωμάτων φθάνει σχεδόν στα όρια αναγνώρισης της ανθρώπινης μορφής, καταλύει τη σωματκότητα της και τη μετατρέπει σε φλόγα πνεύματος που υψώνεται προς τον συχνά, συννεφιασμένο ουρανό. Θα πρέπει κάποτε να αναγνωριστεί στο νευρικό χρωστήρα του Γκρέκο με την πλατιά κινητική πινελιά, και το έντονα εκφραστικό χρώμα, που καταλήγει να ξεπερνά τα αντικείμενα και τις μορφές που χρωματίζει, ο χαρακτήρας του εξπρεσιονιστικού προδρόμου, ειδικά σε πίνακες, όπως αυτός της «Πέμπτης σφραγίδας της Αποκάλυψης».

Η Πέμπτη σφραγίδα της Αποκάλυψης, 1608

Μέσα από ένα σύνολο ποικίλης θεματολογίας, που περιλαμβάνει έξοχα πορτρέτα και μερικά τοπία, κυριαρχούν περισσότερο τα θρησκευτικά θέματα. Ο Γκρέκο συνέχισε να αναπτύσσει την τέχνη της αγιογραφίας. Μερικοί άγιοι του είναι ολόσωμοι, άλλοι είναι ζωγραφισμένοι σε πίνακες μεσαίου μεγέθους, όπου οι ήρωες τους εικονίζονται σταθερά από τη μέση και πάνω. Στα πλαίσια αυτής της εικονογραφίας, υπάρχουν πολλές εκδοχές του αγίου Φραγκίσκου, που κανένας άλλος ζωγράφος πριν από τον Γκρέκο δεν κατάφερε να απεικονίσει τόσο ωραία. Σε αυτή την ομάδα έργων ανήκουν «Ο άγιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής», «ο άγιος Ιερώνυμος», «τα δάκρυα του αγίου Πέτρου», «Οι άγιοι Πέτρος και Παύλος».

Ανυπότακτο πνεύμα, καθώς ήταν, με έκδηλη μυστικιστική διάθεση προς τις βαθύτερες πλευρές της ύπαρξης, παρέμεινε ασυμβίβαστος ως προς την ζωγραφική διατύπωση του προσωπικού θρησκευτικού οράματος. Η στάση του αυτή υπήρξε συχνά αιτία αντιπαράθεσης με τους εκπροσώπους του φανατικού καθολικισμού στην Ισπανία εκείνης της εποχής, μια φορά μάλιστα, βρέθηκε κατηγορούμενος για ασέβεια μπροστά στους δικαστές της Ιεράς Εξέτασης, δίκη που κέρδισε πανηγυρικά χάρη στην ευστροφία του.

Η τελευταία περίοδος στο Τολέδο

Η Προσευχή στον Κήπο

Η τελευταία περίοδος της καλλιτεχνικής του δραστηριότητας διαρκεί περίπου 14 χρόνια, από το 1600 μέχρι το θάνατό του το 1614. Σε αυτά τα χρόνια τοποθετείται ένας σημαντικός αριθμός έργων, ενώ δεν παρατηρείται καμία κάμψη, ούτε στη δημιουργικότητα του καλλιτέχνη, ούτε στην ικανότητα του να ζωγραφίζει αυθεντικούς και εξαιρετικά προσωπικούς πίνακες. Αυτή την εποχή συνεργάζεται στην εκτέλεση μεγάλων παραγγελιών με το γιο του Γιώργη-Μανουήλ που έχει ακολουθήσει με επιτυχία το επάγγελμα του πατέρα του, και μάλιστα η συνεργασία τους αυτή αποτελεί ενδιαφέρον παράδειγμα στα τρίπτυχα του Νοσοκομείου του αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή της Αφουέρα, στο Τολέδο. Επαναλαμβάνει μια σειρά από θεματικές ενότητες, όπου ξεχωρίζουν τα δύο: «Ζεύγη Αποστόλων», «Η Άσπιλη Σύλληψη», «Προσευχή στον κήπο», «Η ανάσταση» κ.α.

προσωπογραφία του Γιώργη-Μανουήλ Θεοτοκόπουλου
1600-1605

Ο Γκρέκο φαίνεται ότι προτιμούσε την απευθείας σχεδίαση των έργων πάνω στην ζωγραφική επιφάνεια, όμως ένας αριθμός προσχεδίων που βρέθηκαν στο ατελιέ του, δείχνουν ότι αυτό δεν συνέβαινε πάντα. Υπάρχουν δύο κατάλογοι απογραφών των έργων του. Ο πρώτος συμπληρώθηκε μετά το θάνατο του καλλιτέχνη του 1614, και ο δεύτερος το 1621 που αναφέρεται στην περιουσία του γιού του Γιώργη-Μανουήλ και περιλαμβάνει πολλά αντικείμενα που ανήκαν στο πατέρα του, έτσι που μπορεί να θεωρηθεί απαραίτητο συμπλήρωμα του πρώτου. Στο ατελιέ του βρέθηκαν ακόμα 150 τελειωμένα έργα και πολλά πρότυπα μικρών διαστάσεων από μεγάλους πίνακες του. Στο έργο του περιλαμβάνονται ακόμη πάνω από 100 γλυπτά σε γύψο, πηλό και κερί που χρησιμοποιούσε προφανώς για τις μελέτες των θεμάτων του. Η μεγάλη βιβλιοθήκη που άφησε αποκαλύπτει τα γερά θεμέλια της πολιτιστικής του και πνευματικής καλλιέργειας και της νεοπλατωνικής του σκέψης, που ποτέ δεν ξέχασε την ελληνική καταγωγή της.

Εκτίμηση του έργου του

Τα δάκρυα του Αγίου Πέτρου

Ο Γκρέκο κατάφερε να εισχωρήσει στο μυστικιστικό κόσμο της φαντασίας και να ζωντανέψει το υπερφυσικό, να μεταβάλει τη ζωγραφική επιφάνεια σε καθαρά οράματα του απόλυτου. Σχόλια χρονογράφων της τέχνης του 17ου αιώνα, θεωρούνται αντιπροσωπευτικές απόψεις αυτής της περιόδου, δείχνουν ότι μια τόσο επιβλητική προσωπικότητα όπως ο Γκρέκο, δεν θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητη ούτε από τους συγχρόνους του, ούτε από τις μεταγενέστερες γενιές. Εδώ εισάγονται οι αρνητικές αποτιμήσεις, κάποιων πλευρών του ιδιόμορφου τρόπου καλλιτεχνικής αναπαράστασης, τον οποίο μερικοί εξήγησαν ως αποτέλεσμα προβληματικής όρασης και κάποιοι άλλοι ακόμα και διανοητικής διαταραχής. Έτσι και αλλιώς, η ζωγραφική του είχε ήδη από τον 16ο αιώνα χαρακτηρισθεί ως «παράδοξη» και όχι μόνο, αφού και ο τρόπος της ζωής του και οι συνήθειές του εθεωρούντο εκκεντρικές και αλλόκοτες για τα δεδομένα της αυστηρής ισπανικής κοινωνίας. Κέρδιζε πολλά και ξόδευε το ίδιο πολλά, κάτι που ήταν συνηθισμένο στο σπάταλο τρόπο ζωής των σπουδαίων Ενετών ζωγράφων που γνώρισε στην Ιταλία.

Η μετανοούσα Μαγδαληνή

Η δόξα που γνώρισε κατά τη διάρκεια της ζωής του, έγινε μεγαλύτερη μετά το θάνατο του. Ο Φρέι Ορτένσιο Φέλιξ Παραβιθίνο, ο διανοούμενος ποιητής Λούι ντε Γκόνγκορα, υμνούν τον καλλιτέχνη. Το ίδιο και ο Φραντζέσκο Παχέκο, στον οποίο ο Γκρέκο γέρος πια, δήλωνε κατηγορηματικά την υπεροχή της αξίας του χρώματος απέναντι στο σχέδιο, υπήρξε εξαιρετικά γενναιόδωρος στους επαίνους. Ο Τζουζέπε Μαρτίνεθ της επόμενης γενιάς, κάνει αντιφατικά σχόλια για την παράξενη ζωγραφική του Γκρέκο. Στις αρχές του 18ου αιώνα άρχισαν να εμφανίζονται δυσμενείς κριτικές. Ο Αντόνιο Α. Παλοκίνο, ενώ εγκωμιάζει το ταλέντο του Γκρέκο ως πορτρετίστα, χρησιμοποιεί μια φράση που θα έχει σοβαρό αντίκτυπο τα επόμενα χρόνια (ό,τι έκανε καλά κανείς δεν μπορούσε να το κάνει καλύτερα, αλλά ό,τι έκανε άσχημα, κανείς δεν μπορούσε να το κάνει χειρότερα). Την άποψη αυτή συμμερίστηκαν και άλλοι συγγραφείς μέχρι το 1800, όπου διιστάμενες κριτικές για τον Γκρέκο, επιδοκιμαστικές και αποδοκιμαστικές ταυτόχρονα, έδειχναν ότι στην Ισπανία δεν έπαψε ποτέ το ενδιαφέρον για αυτόν τον ζωγράφο από την Κρήτη.

Ο Άγιος Φραγκίσκος

Τον 19ο αιώνα, η τέχνη του ζωγράφου του Τολέδο εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από τους ρομαντικούς συγγραφείς. Ο Μ. Ζ. Λάρα το 1835 από το Παρίσι εξέφρασε τον ενθουσιασμό του για τον Γκρέκο. Ο Κάρολος Μπωντλαίρ και ο Θεόφιλος Γκωτιέ ανήκαν στον κύκλο των θαυμαστών του έργου του. Ο τελευταίος μάλιστα εξέφρασε τη γνώμη του στο επιτυχημένο βιβλίο του «Voyage en Espagne» το 1843, με κείμενα από την περιήγηση του στην Ισπανία και στο Τολέδο. Τα κείμενα αυτά είναι από τα σημαντικότερα για την αξιολόγηση του Γκρέκο κατά την εποχή του Ρομαντισμού.

Στις επόμενες δεκαετίες η κριτική αποτίμηση του έργου του ποικίλλει. Οι Γάλλοι ιμπρεσιονιστές θαύμαζαν τη ζωγραφική του, ενώ στην Ισπανία η γενιά πριν το 1898 παραγκωνίζει κάπως τον Κρητικό καλλιτέχνη, έως ότου οι καλλιτέχνες της μετά το 1898 γενιάς, αναζωογονούν το ενδιαφέρον για την τέχνη του μεγαλοφυούς ζωγράφου. Η αναγνώριση του όμως κορυφώθηκε με την ανέγερση του μνημείου Γκρέκο στην Sitges, που αποκαλύφθηκε το 1898.

Στον 20ο αιώνα οι τάσεις της ολοκληρωτικής λατρείας υποχωρούν, δίνοντας την θέση τους στη μεθοδική σπουδή και στη θεμελιωμένη κριτική της ζωής και του έργου του. Η αποδοχή νέων αξιών έκανε δυνατή την εκτίμηση και των αντί-ακαδημαϊκών θέσεων του Γκρέκο μέσα από μια νέα οπτική. Αρχίζει να διακρίνεται η επίδραση του στο έργο μεταγενέστερων ζωγράφων, όπως ο Σεζάν, ο Πικάσο και άλλοι. Το 1908 εκδίδεται η θεμελιώδης εργασία του Μ.Β. Κοσίο. Σχεδόν τέσσερις αιώνες μετά, ο Κρητικός ζωγράφος παραμένει επίκαιρος καταλαμβάνοντας τη διεθνή αναγνώριση της μεγαλοφυΐας του μέσα στο Πάνθεον των μεγάλων δασκάλων της ευρωπαϊκής ζωγραφικής.

Το ονειρικό αποτέλεσμα της ζωγραφικής του υπήρξε συνέπεια του επίδεξιου χειρισμού του χώρου, στον οποίον αποδίδεται υπερβατικό περιεχόμενο, των συνεχών αναζητήσεων στις συνθέσεις των χρωμάτων, των αποστεωμένων, πνευματοποιημένων προσώπων, της εντυπωσιακής γνώσης του μέτρου και των αναλογιών, που δεν διστάζει να αρνηθεί, προκειμένου να πραγματοποιήσει το άφθαστο ιδανικό του, να μετουσιώσει την ύλη, να ξεπεράσει την ανθρώπινη φυσική μορφή, να ξεφύγει όσο μπορεί, από το ανθρώπινο μέτρο.

Βιβλιογραφία

«Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Κρης». Μανόλη Χατζηδάκη, Μορφωτικό ίδρυμα εθνικής τράπεζας 1990.

«El Greco» του Santiago Alconea, εκδόσεις Γκοβόστη 1994

Σημειώσεις:

Μανιερισμός: Ευρωπαϊκό καλλιτεχνικό κίνημα, που είχε ως σκοπό να αντικαταστήσει τον υλισμό της αναγέννησης με ένα πνευματικότερο προσανατολισμό της ανθρώπινης σκέψης. Εκφράζει την απογοήτευσή του πνευματικού ανθρώπου για την ανεπάρκεια της Μεταρρύθμισης, απογοήτευση που προκαλεί γενική αμφιβολία της λογικής σκέψης. Στην τέχνη, ο μανιερισμός εμφανίζεται στα τελευταία έργα του Μιχαήλ Αγγέλου, στον Τιντορέτο και στον Παρμιζιανίνο.