Πώς ο Κυβισμός αναζωογόνησε την «κουρασμένη» δυτική τέχνη

Ευανθία Τζιμούρτα

Ο  Pablo  Picasso  και  ο  Georges  Braque  «συνάντησαν»  και  ανέπτυξαν  τον  κυβισμό  στο  έργο του  Paul  Cézanne…

Pablo Picasso, Τρεις Μουσικοί 1921. . Museum of Modern Art, New York

Ο κυβισμός είναι ένα πρωτοποριακό καλλιτεχνικό κίνημα των αρχών του 20ού αιώνα, που έφερε επανάσταση στην ευρωπαϊκή ζωγραφική και γλυπτική, και ενέπνευσε παράλληλα κινήματα στη μουσική, τη λογοτεχνία και την αρχιτεκτονική. Ο κυβισμός θεωρείται η πιο ισχυρή έκφραση τέχνης του 20ου αιώνα.

Ήταν η πρώτη μορφή αφηρημένης τέχνης που εξελίχθηκε ως απάντηση σε έναν κόσμο που άλλαζε με πρωτοφανή ταχύτητα. Ο κυβισμός ήταν μια προσπάθεια καλλιτεχνών να αναζωογονήσουν τις κουρασμένες παραδόσεις της δυτικής τέχνης οι οποίες ήταν φανερό ότι είχαν ολοκληρώσει την πορεία τους. Οι Κυβιστές αμφισβήτησαν τις συμβατικές μορφές αναπαράστασης, όπως την προοπτική, που είχε γίνει «κανόνας» από την ιταλική αναγέννηση και έπειτα. Σκοπός τους ήταν να αναπτύξουν ένα νέο τρόπο που να αντικατοπτρίζει την εποχή τους.

Diego Rivera (Μεξικανός 1886–1957). Κυβιστικό Τοπίο 1912

Στις τέσσερις δεκαετίες από το 1870 έως το 1910, η δυτική κοινωνία γνώρισε μεγαλύτερη τεχνολογική πρόοδο από ό, τι στους τέσσερις προηγούμενους αιώνες. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, εφευρέσεις όπως η φωτογραφία, o κινηματογράφος, η ηχογράφηση, το τηλέφωνο, το αυτοκίνητο και το αεροπλάνο προκάλεσαν την έναρξη μιας νέας εποχής. Το πρόβλημα για τους καλλιτέχνες ήταν να αντικατοπτρίζουν τη νεωτερικότητα της εποχής χρησιμοποιώντας τις κουρασμένες και πιστές παραδόσεις που εξυπηρέτησαν την τέχνη τους τελευταίους τέσσερις αιώνες. Η φωτογραφία είχε αρχίσει να αντικαθιστά τη ζωγραφική ως το εργαλείο για την τεκμηρίωση της ηλικίας και για τους καλλιτέχνες να εικονογραφήσουν αυτοκίνητα, αεροπλάνα και εικόνες των νέων τεχνολογιών δεν ήταν ακριβώς πρόκληση.

«Ο κυβισμός είναι σαν να στέκεσαι σε ένα συγκεκριμένο σημείο σε ένα βουνό και να κοιτάς γύρω σου. Αν φτάσεις ψηλότερα, τα πράγματα θα φαίνονται διαφορετικά, αν κατέβεις χαμηλότερα και πάλι θα φαίνονται διαφορετικά».

Jacques Lipchitz *

Fernand Léger (French, Argentan 1881–1955 ) – Το χωριό 1914

Οι καλλιτέχνες χρειάζονται μια πιο ριζοσπαστική προσέγγιση – έναν «νέο τρόπο θέασης» που επέκτεινε τις δυνατότητες της τέχνης με τον ίδιο τρόπο που η τεχνολογία επεκτείνει τα όρια της επικοινωνίας και των ταξιδιών. Αυτός ο νέος τρόπος θέασης ήταν ο κυβισμός – το πρώτο αφηρημένο στυλ της σύγχρονης τέχνης. Ο Pablo Picasso (1881 – 1973) και ο Georges Braque ( 1882 – 1963) ανέπτυξαν τις ιδέες τους για τον κυβισμό γύρω στο 1907 στο Παρίσι και το σημείο εκκίνησης τους ήταν το κοινό τους ενδιαφέρον για την ύστερη φάση της καλλιτεχνικής δημιουργίας του Paul Cézanne (1839 – 1906).

Ο Paul Cézanne δεν ενδιαφέρθηκε πρωτίστως να δημιουργήσει μια ψευδαίσθηση βάθους στον πίνακα του και κατά συνέπεια εγκατέλειψε την παράδοση προοπτικής σχεδίασης. Η προοπτική, που είχε χρησιμοποιηθεί από την Πρώιμη Αναγέννηση, ήταν ένας γεωμετρικός τύπος που λύνει το πρόβλημα του πώς να σχεδιάζουμε τρισδιάστατα αντικείμενα σε μια δισδιάστατη επιφάνεια. Ο Cézanne θεώρησε ότι η ψευδαίσθηση της προοπτικής αρνείται το γεγονός ότι ένας πίνακας είναι ένα επίπεδο δισδιάστατο αντικείμενο.

Πάμπλο Πικάσο – Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν, Λάδι σε καμβά – Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, Νέα Υόρκη

Ο πίνακας του Picasso ήταν συγκλονιστικός ακόμα και για τους πιο στενούς φίλους του καλλιτέχνη τόσο για το περιεχόμενό του όσο και για τον επίσημο πειραματισμό του. Το θέμα των γυμνών γυναικών δεν ήταν από μόνο του ασυνήθιστο, αλλά το γεγονός ότι ο Πικάσο ζωγράφισε τις γυναίκες ως πόρνες σε επιθετικά σεξουαλικές στάσεις έδωσε στο έργο μια μυθική διάσταση. Η κυρίαρχη σεξουαλικότητα των γυναικών αποκαλύπτει την επιρροή του Πικάσο από τη μη δυτική τέχνη, η οποία είναι πιο εμφανής στα πρόσωπα τριών γυναικών, τα οποία μοιάζουν με μάσκες, υποδηλώνοντας ότι η σεξουαλικότητά τους δεν είναι απλώς επιθετική αλλά και πρωτόγονη. Ο Πικάσο εγκατέλειψε την αναγεννησιακή ψευδαίσθηση του τρισδιάστατου και παρουσίασε μια επίπεδη εικόνα που χωρίζεται σε γεωμετρικά θραύσματα. Για παράδειγμα, το σώμα της όρθιας γυναίκας στο κέντρο αποτελείται από γωνίες και αιχμηρές άκρες.

Επειδή το έργο περιέχει χαρακτηριστικά του κυβισμού ο πίνακας Les Demoiselles d’ Avignon θεωρείται πρωτοπόρος του κινήματος ή προκυβιστικός.

Του άρεσε η ιδέα να ισοπεδώσει το χώρο στους πίνακές του για να δώσει περισσότερη έμφαση στην επιφάνειά του – να τονίσει τη διαφορά μεταξύ ενός πίνακα και της πραγματικότητας. Είδε τη ζωγραφική σε πιο αφηρημένους όρους όπως την κατασκευή και διάταξη του χρώματος σε μια δισδιάστατη επιφάνεια. Ήταν αυτή η επίπεδη αφηρημένη προσέγγιση που απευθυνόταν στους κυβιστές και στα πρώιμα έργα τους, όπως το εργοστάσιο του Πικάσο στην Horta de Ebbo (1909) και το «Viaduct at L‘Estaque» (1908) του Braque.  

Georges Braque – Viaduct at L Estaque, 1908

Pablo Picasso – Εργοστάσιο, Horta de Ebbo, 1909

Οι κυβιστές είδαν τους περιορισμούς της προοπτικής ως εμπόδιο στην πρόοδο. Το γεγονός ότι σε μια εικόνα η προοπτική μπορεί να λειτουργήσει μόνο από μια οπτική, περιόριζε τις επιλογές τους. Καθώς η εικόνα ήταν σχεδιασμένη σε μια σταθερή θέση, παγωμένη σαν ένα στιγμιότυπο, οι Κυβιστές «αναζήτησαν» εικόνες που πήγαιναν πέρα από την άκαμπτη γεωμετρία της προοπτικής. Ήθελαν να εισαγάγουν την ιδέα της «σχετικότητας» – πώς ο καλλιτέχνης αντιλαμβάνεται και επιλέγει στοιχεία από το θέμα, εστιάζοντας τόσο τις παρατηρήσεις όσο και τις μνήμες σε μία συγκεντρωμένη εικόνα. Για να γίνει αυτό, οι Κυβιστές εξέτασαν τη λειτουργία της όρασης, τον τρόπο που βλέπουμε.

Όταν κοιτάζετε ένα αντικείμενο, το μάτι το σαρώνει, σταματώντας σε μια συγκεκριμένη λεπτομέρεια πριν προχωρήσει στο επόμενο σημείο ενδιαφέροντος και ούτω καθεξής.

Pablo Picasso Still Life with Chair Caning, 1912

Μπορείτε επίσης να αλλάξετε την οπτική σας σε σχέση με το αντικείμενο και να το δείτε από ψηλά, από κάτω ή από το πλάι. Ως εκ τούτου, οι Κυβιστές πρότειναν ότι η όρασή σας για ένα αντικείμενο είναι το άθροισμα πολλών διαφορετικών οπτικών και η μνήμη σας για ένα αντικείμενο δεν κατασκευάζεται από τη μια γωνία, αλλά από πολλές γωνίες που επιλέγονται από την όραση και την κίνηση. Η κυβιστική ζωγραφική, παραδόξως αφηρημένη σε μορφή, ήταν μια προσπάθεια για έναν πιο ρεαλιστικό τρόπο θέασης.

Ένα τυπικό κυβιστικό έργο, απεικονίζει πραγματικούς ανθρώπους, τόπους ή αντικείμενα, αλλά όχι από μια σταθερή οπτική γωνία. Αντ’ αυτού θα σας δείξει πολλά μέρη του θέματος σε μια στιγμή, όπως φαίνονται από διαφορετικές γωνίες ανακατασκευασμένες σε μια σύνθεση μορφών και χρωμάτων. Η όλη ιδέα του χώρου αναδιαμορφώνεται: το μέτωπο, η πλάτη και οι πλευρές του θέματος αποτελούν εναλλάξιμα στοιχεία στο σχεδιασμό του έργου.

Juan Gris, Πρωινόt 1914

Στην κυβιστική τέχνη, τα αντικείμενα αναλύονται, διασπώνται και επανασυναρμολογούνται σε μια αφηρημένη μορφή. Αντί να βλέπουμε αντικείμενα από μια οπτική γωνία, ο καλλιτέχνης απεικονίζει το θέμα από πολλές οπτικές και παρουσιάζεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο.

Ο Pablo Picasso και ο Georges Braque συνέλαβαν την ιδέα και ανέπτυξαν τον κυβισμό, αλλά και άλλοι καλλιτέχνες υιοθέτησαν επίσης το στυλ. Ο Ισπανός καλλιτέχνης Juan Gris (1887 – 1927), ο οποίος αναφέρεται συχνά ως ο «Τρίτος Μασκοφόρος του Κυβισμού», εξευγένισε  το κυβιστικό λεξιλόγιο στη δική του αναγνωρίσιμη οπτική γλώσσα. Άλλοι αξιοσημείωτοι καλλιτέχνες που συνδέονται με τον κυβισμό ήταν ο Fernand Leger (1881 – 1955), ο Robert Delaunay (1885 – 1941), ο Albert Gleizes (1881 – 1953), ο Jean Metzinger (1883 – 1956), ο Louis Marcoussis (1878 – 1941), η Marie Laurencin (1883 – 1958), ο Roger de La Fresnaye (1885 – 1925), ο Francis Picabia (1879 – 1953),  ο Marcel Duchamp (1887-1968), ο Raymond Duchamp-Villon (1876 – 1918), ο Olexandr Porfyrovych Arkhypenko (1887 – 1964)

Joseph Csaky (1888 – 1971). Κεφάλι (Portrait d’ homme) 1913. Το έργο χάθηκε ή καταστράφηκε – Δημοσιεύθηκε στο Mont jolie το Μάρτιος 1914

Αφρικανικές επιρροές

Οι κυβιστές πίστευαν ότι οι παραδόσεις της δυτικής τέχνης είχαν εξαντληθεί και ότι για να αναζωογονήσουν το έργο τους έπρεπε να αξιοποιήσουν την εκφραστική ενέργεια της τέχνης από άλλους πολιτισμούς, ιδιαίτερα την αφρικανική τέχνη. Ωστόσο, δεν ενδιαφερόταν για τον πραγματικό πνευματικό ή κοινωνικό συμβολισμό αυτών των πολιτιστικών αντικειμένων, αλλά τα αξιολογούσαν επιφανειακά για το εκφραστικό τους στυλ. Τα θεωρούσαν ως ανατρεπτικά στοιχεία που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να ανανεώσουν την κουρασμένη παράδοση της δυτικής τέχνης. Αυτή η έμπνευση για τη διασταύρωση της τέχνης από διαφορετικούς πολιτισμούς προήλθε πιθανότατα από τον Paul Gauguin (1848 – 1903), το Γάλλο μεταϊμπρεσιονιστή καλλιτέχνη, του οποίου οι πίνακες και οι εκτυπώσεις επηρεάστηκαν από τον τοπικό πολιτισμό της Ταϊτής και των νησιών Marquesas όπου πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του.

Pablo Picasso Αριστερά, Κεφάλι Γυναίκας, 1907. Δεξιά Μάσκα από τη Δυτική Αφρική

 Ο κυβισμός είχε δύο ξεχωριστές φάσεις. Η πρώιμη φάση του διήρκεσε μέχρι το 1912 και ονομάστηκε Αναλυτικός Κυβισμός. Εδώ ο καλλιτέχνης αναλύει το θέμα από πολλές διαφορετικές οπτικές και το ανακατασκευάζει μέσα σε ένα γεωμετρικό πλαίσιο, το συνολικό αποτέλεσμα του οποίου είναι η δημιουργία μιας εικόνας που προκαλεί την αίσθηση του θέματος. Αυτές οι αποσπασματικές εικόνες ενοποιούνται με τη χρήση μιας υποτονικής και περιορισμένης παλέτας χρωμάτων.

JUAN GRIS -Βιολί και Γυαλί- 1915

Georges Braque – Βιολί και Κανάτα, 1910

 Γύρω στο 1912, τα στυλ του Picasso και του Braque γίνονταν προβλέψιμα. Οι εικόνες τους είχαν γίνει τόσο παρόμοιες ώστε τα έργα τους εκείνης της περιόδου είναι συχνά δύσκολο να ξεχωρίσουν. Το έργο τους ήταν όλο και πιο αφηρημένο και λιγότερο αναγνωρίσιμο ως θέμα των τίτλων τους. Ο κυβισμός εξαντλείται από δημιουργικότητα. Σε μια προσπάθεια να αναζωογονήσει το στυλ του και να το τραβήξει πίσω από την απόλυτη αφαίρεση, ο Picasso άρχισε να κόβει τυπωμένες εικόνες από τον «πραγματικό κόσμο» πάνω στην επιφάνεια των άψυχων εικόνων του. Το έργο του «Still Life with Chair Caning» ήταν το πρώτο παράδειγμα αυτής της τεχνικής «κολλάζ» και άνοιξε την πόρτα τόσο στον ίδιο όσο και σε άλλους καλλιτέχνες στη δεύτερη φάση του κυβιστικού ύφους: Στο Συνθετικό Κυβισμό.

Μια κρίσιμη στιγμή για την ανάπτυξη του κυβισμού ήταν η αναδρομική έκθεση του Paul Cézanne στο Salon d’Automne (1907) λίγους μήνες μετά το θάνατο του πρωτοπόρου καλλιτέχνη. Η χρήση των γενικών μορφών του Cézanne για την απλούστευση της φύσης είχε απίστευτα μεγάλη επιρροή στους καλλιτέχνες των αρχών του 20ου αιώνα.

Ο κυβισμός γεννήθηκε στη Γαλλία αλλά μετανάστευσε σε όλη την Ευρώπη και ενσωματώθηκε στην καλλιτεχνική συνείδηση αρκετών χωρών. Εμφανίστηκε ως φουτουρισμός στην Ιταλία, βoρτισμός στην Αγγλία, υπερεματισμός και Κονστρουκτιβισμός στη Ρωσία και Εξπρεσιονισμός στη Γερμανία. Έχει επίσης επηρεάσει αρχιτεκτονικά στυλ του 20ου αιώνα και επικρατεί μέχρι σήμερα ως τρόπος έκφρασης στη γλώσσα της τέχνης.

Marevna (Marie Vorobieff) (1892 – 1984). Αφιέρωμα σε φίλους από το Montparnasse

*Γεννημένος στη Λιθουανία ο Jacques Lipchitz (1891 – 1973) μετακόμισε στο Παρίσι το 1909, όπου καθιερώθηκε σαν ένας σημαντικός γλύπτης στο κίνημα του κυβισμού. Υπήρξε από τα διακεκριμένα μέλη του της Ecole de Paris. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, λόγω της εβραϊκής καταγωγής του, εγκατέλειψε το Παρίσι και εγκαταστάθηκε στις ΗΠΑ όπου κατέγραψε μια αξιόλογη καριέρα. Πέθανε στο Κάπρι της Ιταλίας και ενταφιάστηκε στο Ισραήλ

Πηγές:

https://www.metmuseum.org/toah/hd/cube/hd_cube.htm

https://www.theartstory.org/movement-cubism.htm

https://en.wikipedia.org/wiki/Cubism

https://www.art22.gr/%CF%80%CF%8E%CF%82-%CE%BF-%CE%BA%CF%85%CE%B2%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82-%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B6%CF%89%CE%BF%CE%B3%CF%8C%CE%BD%CE%B7%CF%83%CE%B5-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%BA%CE%BF%CF%85%CF%81/