«Μελισμός» : η τοιχογραφική εικονογράφηση της Αγίας Κοινωνίας

Αθηνά Σχινά

Ιστορικός Τέχνης & Θεωρίας του Πολιτισμού (ΕΚΠΑ)

Το θέμα είναι επίκαιρο, όχι μόνον λόγω κορονοϊού, (επειδή με την «απόδοση» του Πάσχα, θα πραγματοποιηθεί εφέτος στις εκκλησίες μας και μάλιστα  περί τα τέλη Μαϊου, σε λίγες δηλαδή μέρες, η μεγάλη αυτή γιορτή της Ορθοδοξίας), αλλά και για τον λόγο ότι, με αφορμή τον COVIT-19 και την πιθανότητα μετάδοσης της νόσου,  πολλά ειπώθηκαν για την Θεία Μετάληψη, για ένα από τα σπουδαιότερα και κομβικά κατά τα άλλα, Μυστήρια της πίστης μας.

   Θεώρησα πως θα ήταν ευκαιρία να δούμε και να θυμηθούμε, τους τρόπους με τους οποίους εικονογραφήθηκε στις Ορθόδοξες εκκλησίες μας ο «Μελισμός», η μετατροπή δηλαδή του Άρτου και του Οίνου, σε Σώμα κι Αίμα Κυρίου, κατά την προετοιμασία της Αγίας Κοινωνίας.

   Το 2008 δημοσιεύθηκε από την έγκριτη βυζαντινή αρχαιολόγο και Καθηγήτρια του ΕΚΠΑ κ Χαρά Κωνσταντινίδη, ένα σπουδαίο βιβλίο που έκτοτε κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Κυριακίδη, παραμένοντας πάντοτε επίκαιρο. Η πρωτότυπη αυτή επιστημονική της μάλιστα μελέτη, που υπήρξε και το αριστευμένο Διδακτορικό της άλλωστε, με τίτλο Ο Μελισμός, έλαβε δικαίως και πανηγυρικά εκείνη την περίοδο, το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών, πράγμα που σπανίζει, ως απόφαση και πράξη από το «Σώμα» μας, των «Αθανάτων»!

   Το πολυσέλιδο και μεγάλου σχήματος αυτό βιβλίο με εξαιρετική τεκμηρίωση και πλούσιο εικονογραφικό υλυκό, παρουσιάζει ένα από τα σημαντικότερα, αλλά ελάχιστα γνωστά εικονογραφικά θέματα της βυζαντινής τέχνης. Πρόκειται για την  παράσταση του Μελισμού, που καθιερώθηκε στη βυζαντινή μνημειακή ζωγραφική προς τα τέλη του 12ου αιώνα, εικονιζόμενη αποκλειστικά στην κόγχη των Ορθοδόξων ναών, όπου ακριβώς τελείται το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας.

   Επειδή είμαι της άποψης ότι η πολιτισμική μας παράδοση πρέπει να προσεγγίζεται και να διερευνάται στο σύνολό της, οφείλω εδώ να υπενθυμίσω τα προϊστορικά Μυστήρια του Ορφέα, (με την λατρεία του διαμελιζόμενου κι αναγεννώμενου αυτού όντος), όπου πολλά από τα τελετουργικά τους μέρη πέρασαν κατόπιν στα Μυστήρια του Διονύσου (Καβήρεια) και στα Ελευσίνια, που σχετίζονταν με τον άρτο και τον οίνο, συνοδευόμενοι με τους ανάλογους συμβολισμούς της «φώτισης» μιας βαθύτερης γνώσης. Ο Χριστός άλλωστε στην πρωτοβυζαντινή ιδιαίτερα τέχνη, παριστάνεται και ως Ορφέας, με ιδιότητες Απόλλωνος / Αδώνιδος και Διονύσου / Ιάκχου, οντοτήτων που στην παρακαταθήκη τους συνδέουν την ζωή με τον θάνατο και την αναγέννηση. Στην χριστιανική ωστόσο θρησκεία της «μετακένωσης» της άμετρης για τον άνθρωπο αγάπης, που προϋποθέτει την αυτοθυσία, το βιώμα επίσης  του «πάθους» και της αναστάσιμης «ευδοκίας», με παράλληλη την συγχώρηση των «μεταμελουμένων», την ώρα που πραγματώνεται το μέγα έλεος, για την ψυχική σωτηρία των πιστών, εκεί ( στο Ορθόδοξο κατά βάση τελετουργικό), είναι φυσικό να εμπεριέχονται και διαφορετικοί συμβολισμοί.

Ο μελισμός και μετασχηματισμός της ύλης σε πνευματική ουσία, αποτελεί το ιερότερο μέρος του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Με κλειστά τα βημόθυρα τελείται από τον ιερέα, ο οποίος μπροστά στην Αγία Τράπεζα υψώνει τον λειτουργικό Αμνό, εκφωνώντας Τα Άγια τοις Αγίοις.  Ακολούθως τον διαμελίζει λέγοντας Μελίζεται ο Αμνός του Θεού ενώ ψάλλει το τροπάριο Μελίζεται και διαμερίζεται ο Αμνός του Θεού, ο Υιός του Πατρός, ο Μελιζόμενος και Μη Διαιρούμενος, ο πάντοτε Εσθιόμενος (= καταναλωνόμενος) και Μηδέποτε Δαπανώμενος (=εξαντλούμενος), αλλά τους μετέχοντας Αγιάζων.

Μελισμός: Εκκλησία Αγίου Ανδρέα στην Κρέσκα

Επανερχόμενη τώρα στο βιβλίο «Μελισμός», σύμφωνα με την Χαρά Κωνσταντινίδη, η ζωγραφική ομότιτλη αυτή σύνθεση εξαπλώθηκε ραγδαία στη βυζαντινή επικράτεια, συνδεόμενη με την θρησκευτική έριδα περί του φθαρτού ή αφθάρτου σώματος του Xριστού που είχε ανακύψει, σύμφωνα με την Λατινική πρόκληση. Η διαμάχη μεταξύ φθαρτοδοκητών και αφθαρτοδοκητών, είχε πράγματι  διαταράξει την σταθερότητα της Εκκλησίας. Το πρόβλημα διευθετήθηκε μετά από σειρά Συνόδων, στα τέλη του 12ου αιώνα, επί πατριαρχίας Γεωργίου Ξιφιλίνου και Ιωάννη Καματηρού.

Τα βασικά ερωτήματα της έριδας είναι γνωστά κυρίως από το συγγραφικό έργο του Ιωάννη Κασταμονίτη, διδασκάλου της Πατριαρχικής Σχολής, και τα επίσημα κείμενα του μεγάλου λογοθέτη Νικήτα Χωνιάτη: Το μεταλαμβανόμενο σώμα και αίμα του Χριστού είναι άραγε άφθαρτο, όπως θεωρείται μετά το πάθος, την ταφή και την έγερση Του ή μήπως παρέμεινε φθαρτό, όπως συνέβαινε πριν το πάθος; Ο πιστός, που μεταλαμβάνει, δέχεται τον έννουν και έμψυχον Χριστόν στην ολότητά του ή μόνον ένα μέρος του;

Οι κύριες διαφορές μεταξύ της Ορθόδοξης και της Λατινικής Εκκλησίας, που σχετίζονται με το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, είναι ο τρόπος και η στιγμή του Καθαγιασμού των Τιμίων Δώρων, ο μη τεμαχισμός του αμνού, η μη χρήση του ζέοντος ύδατος, η αποχή των Λατίνων λαϊκών από το Ποτήριο, το διαφορετικό τυπικό της Προσκομιδής και η μη τέλεση της Λειτουργίας των Προηγιασμένων.

 Ο Μελισμός, δηλαδή η εικόνιση της Αγίας Τράπεζας πάνω στην οποία βρίσκονται τα Τίμια Δώρα ή ο Ευχαριστιακός Χριστός πλαισιωμένη από τους Αγγέλους-διακόνους και τους συλλειτουργούντες Ιεράρχες, απαντούσε εικαστικά και σύμφωνα με την Ορθόδοξη πίστη, αφενός στα βασικά ερωτήματα της δογματικής διαμάχης, υποδεικνύοντας αφετέρου την ορθότητα του τυπικού του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας.

Πάνω από 270 παραστάσεις του Μελισμού έχουν εντοπισθεί στις κόγχες των Oρθόδοξων ναών, μέσα στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο της Χερσοννήσου του Αίμου, της Μικράς Ασίας, των νησιών του Αιγαίου και της Κύπρου, από τα τέλη του 12ου αιώνα μέχρι την καταληκτική ημερομηνία του έτους 1453. Μέχρι εκεί καταγράφονται τουλάχιστον καταγράφονται στο βιβλίο «Μελισμός» της κ. Χαράς Κωνσταντινίδου, ολοκληρώνοντας μια σημαντική χρονική περίοδο. Στις περισσότερες τοιχογραφίες του σχετικού θέματος, παρουσιαζόμενου στην κόγχη του Ιερού, αναγράφεται η επιγραφή-τίτλος ο μελισμός και ακολουθούν ο θυόμενος, ο αμνός, η θυσία, η θεία μυσταγωγία. Οι παραστάσεις διανθίζονται με επιγραφές-σχόλια από φράσεις πατερικών κειμένων ενταγμένων στη Θεία Λειτουργία, όπως ο τρώγων μου την σάρκαν και πίνων μου το αίμα εν εμοί μένει καγώ εν αυτώ ή αποκλειστικού για το εικονογραφικό θέμα του Μελισμού έμμετρου επιγράμματος, αμνός πρόκειμαι μυστικώς εσφαγμένως, μελιζομαί τε και τρέφω τους αξίους, φρίξων άνθρωπε μη φάγης αναξίως, έτσι ώστε προσδίδεται στον Μελισμό ένα ευρύτερο εννοιολογικό περιεχόμενο, εκείνο της ουσίας και του νοήματος της Θείας Ευχαριστίας.

Στον μεγαλύτερο αριθμό των εντοίχιων παραστάσεων του Μελισμού, στα χρόνια της δυναστείας των Κομνηνών και των Παλαιολόγων, δεσπόζει η υπερρεαλιστική μορφή του Eυχαριστιακού Χριστού και σε μικρότερο αριθμό η ρεαλιστική εικόνιση της Aγίας Tράπεζας, πάνω στην οποία βρίσκονται τα ιερά σκεύη-τίμια δώρα.

Ο αμέριστος μερισμός τού Χριστού στη Θεία Ευχαριστία

 Η μορφή του Eυχαριστιακού Χριστού  χαρακτηρίζεται από την ποικιλία με την οποία παριστάνεται. Παρουσιάζεται σε διαφορετικές καταστάσεις, όπως του ζωντανού, του νεκρού, του θυόμενου, του μελισμένου, και στις ηλικίες του ώριμου και του παιδιού. Εδράζεται απευθείας πάνω στην Αγία Τράπεζα, στον Δίσκο, στον Δίσκο και στο Ποτήριο συγχρόνως, στο Ποτήριο, στα χέρια του λειτουργούντα Ιεράρχη. Το αποκλειστικό χαρακτηριστικό ένδυμα της μορφής του Ευχαριστιακού Χριστού, εκτός ελάχιστων εξαιρέσεων, είναι ο κοσμημένος με σταυρό λειτουργικός «αέρας», που καλύπτει τεντωμένος το μεσαίο τμήμα του γυμνού σώματός Του.

Ο Μελισμός στη ρεαλιστική του απόδοση παρουσιάζεται με την εικόνιση των απαραίτητων σκευών για την τέλεση του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Πάνω σε Αγία Τράπεζα με διακοσμημένη ενδυτή (που συμβολίζει την τάξη κι αρμονία του έναστρου ουρανού) και κάτω από κιονοστήρικτο κιβώριο, (που συμβολίζει το κιβούρι, δηλαδή τον τάφο, αλλά ταυτοχρόνως και την Κιβωτό της Σωτηρίας, καθώς μεταφραζόμενη η λέξη στα αγγλικά, αποδίδεται ως Arc), απεικονίζεται ο Δίσκος άδειος ή με ένσταυρο Αμνό, καλυπτόμενο από τον Αστερίσκο, (που παραπέμπει στην Ενανθρώπιση και Γέννησή Του). Το Ποτήριο παρουσιάζεται επίσης άδειο (ως υποδοχέας του θαύματος ή γαστέρα της μετουσίωσης), άλλοτε πάλι εμφανίζεται με ψυχία μελισμένου Αμνού που περιέχει εντός του (το Ποτήριο ή Κάλυξ) την λαβίδα (το όργανο της προηγηθείσας θυσίας δηλαδή και κατόπιν της μεταλαβής, που υποδηλώνει τον βέβαιο θάνατο και την ακόμη πιο βέβαια Ανάστασή Του). Μερικές φορές παρατηρείται ακουμπισμένη δίπλα η λαβίδα, τα λειτουργικά καλύμματα, η λόγχη, ο σπόγγος (που συμβολίζει την πίκρα και τα βάσανα της ζωής), το Ευαγγέλιο (ο Λόγος που γίνεται Πράξη κι αντίστροφα), ενώ σπανιότερα απεικονίζεται και η Περιστερά, (το Πνεύμα ως κι εκείνο μεσητεύον δηλαδή, για την Αγία Μετουσίωση), καθώς όλα αυτά αποτυπώνουν στιγμές από το τυπικό του Μυστηρίου.

Οι τοιχογραφίες στην κόγχη της αψίδας απετέλεσαν εικαστική διδαχή προς τους ορθόδοξους κληρικούς, προβάλλοντας με όσο το δυνατόν  εμφανή και κατανοητό τρόπο, την λειτουργική πρακτική, που πρέπει να ακολουθείται κατά την τέλεση του μυστηρίου. 

Στην υπερρεαλιστική απόδοση του Μελισμού, δεσπόζει η πρωτόγνωρη στη βυζαντινή εικονογραφία μορφή, του Ευχαριστιακού Χριστού. Η μορφή δεν σχετίζεται με κάποια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή του επίγειου βίου του Ιησού, αλλά βασίζεται στο λειτουργικό και δογματικό υπόβαθρο των γραπτών πηγών της ορθόδοξης χριστιανικής γραμματείας. Είναι εμπνευσμένη από το κείμενο και το τυπικό της Ακολουθίας της Προσκομιδής και του μελισμού και από τα κείμενα της λόγιας και λαϊκής Ιερής Παράδοσης. Πρόκειται για Ερμηνείες, Λόγους, Ομιλίες, Κατηχήσεις και Διαλέξεις, συγγράμματα επίσης σπουδαίων Πατέρων της Εκκλησίας, όπως του Θεοδώρου Ανδίδων, του Γερμανού Κωνσταντινουπόλεως, του Νικόλαου Καβάσιλα, του Συμεών Θεσσαλονίκης ή αναγνώσματα αγαπητά στις μοναχικές κοινότητες, όπως τα λεγόμενα Πατερικά-Γεροντικά ή Διηγήσεις Οραμάτων από την Συναγωγή του Παύλου Ευεργετινού.

Από τις πρώτες παραστάσεις του Μελισμού, κατά την Κομνήνεια εποχή, ο Ευχαριστιακός Χριστός είναι ξαπλωμένος απευθείας στην Αγία Τράπεζα, έφηβος ζωντανός ή νεκρός ώριμος. Είναι επίσης τοποθετημένος στον Δίσκο ως ζωντανό παιδί, το οποίο ευλογεί καλυμμένο με τον λειτουργικό «αέρα» (που συμβολίζει την επενέργεια του Αγίου Πνεύματος), έχοντας από πάνω του συχνά τον Αστερίσκο. Άλλοτε εμφανίζεται τελείως γυμνό το παιδί, ακάλυπτο. Η μορφή προσφέρεται στην απόδοση συγκεκριμένων στιγμών της λειτουργικής πραγματικότητας, όπως της Προσκομιδής και της Αγίας Αναφοράς. Όταν ο ιερέας, κατά την Ακολουθία της Προσκομιδής, νύγει και επαίρει τον Αμνό για την Προσφορά, με την βοήθεια της λόγχης, λέγοντας …θύεται ο αμνός του θεού ο αίρων την αμαρτίαν του κόσμου υπέρ της του κόσμου ζωής.

Επίσης, κατά την Αγία Αναφορά, όταν τελείται η μεταβολή των Τιμίων Δώρων, απεικονίζεται η στιγμή που ο ιερέας λέγει μυστικά… και ποίησον τον μεν άρτον τούτον τίμιον σώμα του Χριστού..το δε εν τω ποτηρίω τούτω τίμιον αίμα του Χριστού σου...μεταβαλών τω Πνεύματί σου τω αγίω, ενώ έχουν εκφωνηθεί τα ιδρυτικά λόγια του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας…λάβετε, φάγετε, τούτο μου εστι το σώμα το υπερ ημών κλώμενον εις άφεσιν αμαρτιών..πίετε εξ αυτού πάντες…

Η μορφή του Ευχαριστιακού Χριστού ως ζωντανού παιδιού μέσα στον Δίσκο της Προσφοράς, (όπου τοποθετούνται κατά την προετοιμασία τα «πρόσφορα» του Άρτου) θα κυριαρχήσει όλων των άλλων μορφών στις εικονίσεις του Μελισμού, σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής εποχής και σε όλη την έκταση της ορθόδοξης επικράτειας, μέχρι την άφιξη των Οθωμανών.

Και τα δύο πρόσωπα του νεκρού ώριμου και του ζωντανού παιδιού, με τα οποία παρουσιάζεται ο Ευχαριστιακός Χριστός στον Μελισμό, βασίστηκαν στις αντιλήψεις της επίσημης βυζαντινής γραμματείας. Σύμφωνα με τον Θεόδωρο Ανδίδων η θεία και ιερά τράπεζα, και ει το εστρωμένον ανώγεον, εκλαμβάνεται, και φάτνη κατονομάζεται, και τάφος Χριστού του Θεού ημών επικέκληται. Την διπλή αντίληψη, που συνδέει τον Ευχαριστιακό Άρτο με το Θείο Πάθος και την Ενσάρκωση, παρέχουν οι συμβολισμοί που προσδόθηκαν σε τόπους του ναού και σε λειτουργικά αντικείμενα. Η Ιερά Κόγχη, η Πρόθεση και η Αγία Τράπεζα σχετίζονται με τη Φάτνη και τον Τάφο, ο Δίσκος παραβάλλεται με τη νεκρική κλίνη αλλά και τμήμα ουρανού, ο Αστερίσκος συνδέεται με το Άστρο της Βηθλεέμ, τα ιερά καλύμματα συμβολίζουν το σουδάριο και τα σπάργανα… η δε λόγχη αντί της κεντησάσης την πλευράν του Κυρίου. 

Στα Παλαιολόγεια χρόνια, μετά την επάνοδο των Βυζαντινών στην Κωνσταντινούπολη το 1261 και μέσα στο ανανεωτικό πνεύμα που χαρακτηρίζει την εποχή, δημιουργήθηκαν στον Μελισμό νέες εντυπωσιακές προτάσεις, με έντονα λειτουργικά και δογματικά εικαστικά μηνύματα. Οι δραστικές σχεδιαστικές υπερβάσεις γίνονται με δύο νέες μορφές του Ευχαριστιακού Χριστού, του θυόμενου και του μελισμένου. Φαίνεται πως υπήρξε αναγκαία η εικονογραφική  απόδοση των ιδιαίτερων ορθόδοξων λειτουργικών πράξεων, κυρίως σε λατινοκρατούμενες περιοχές ή σε περιοχές που γειτνίαζαν με λατινικές κτήσεις. Ο αριθμός των σωζόμενων αυτών τοιχογραφιών είναι περιορισμένος, το στοιχείο όμως που αφήνει υπόνοιες για μια ευρύτερη εξάπλωση τους, είναι ότι βρίσκονται σε εκ διαμέτρου διαφορετικούς γεωγραφικούς χώρους μέσα στην ορθόδοξη επικράτεια. 

Ο Ευχαριστιακός Χριστός θυόμενος εικονίζεται στις αψίδες των ναών σε ώριμη ηλικία, νεκρός, έχοντας τρυπημένη την δεξιά πλευρά από την οποία αναβλύζει αίμα και νερό, που σε ορισμένες περιπτώσεις περισυλλέγεται στο Ποτήριο …λόγχη την πλευράν αυτού ένυξε και ευθέως εξήλθεν αίμα και ύδωρ…, όπου διακρίνονται  δύο πινελιές που ξεκινούν από την πλευρά του Χριστού, μία κόκκινη και μία άσπρη. Επίσης ο θυόμενος παίρνει την μορφή του ζωντανού παιδιού, την πλευρά του οποίου νύγει, σκύβοντας ο ιεράρχης με τη λόγχη…ως πρόβατον επί σφαγήν ήχθη… και…βρέφος κεντούμενον εις θάνατον αγόμενον. Ο Ευχαριστιακός Χριστός μελισμένος … μελίζεται ο αμνός του θεού…παριστάνεται αποκλειστικά ζωντανό παιδί, τελείως γυμνό με το σώμα του τεμαχισμένο σε μερίδες ή βρίσκεται μέσα στην παλάμη του ιερέα, έχοντας τα άνω και τα κάτω άκρα του μελισμένα… πρόβατον εσφαγιασμένον και απηρτισμένον.

 Οι δύο μορφές του θυόμενου και του μελισμένου Ευχαριστιακού Χριστού αποδίδουν με ιδιαίτερα τολμηρό εικαστικό τρόπο το τυπικό της Προσκομιδής και του Μελισμού. Είναι επηρεασμένες, εκτός από το κείμενο και το τελετουργικό της Θείας Ευχαριστίας, όπως και από τις γραπτές πηγές της λόγιας γραμματείας, κατά το μάλλον και από τα λαϊκότερα δημοφιλή αναγνώσματα. Στα Γεροντικά-Πατερικά,  η λέξη σφαγή δηλώνει τον λογχισμό, η λέξη μάχαιρα εννοεί την λόγχη, και το ρήμα θύω σημαίνει την «άρση» του Αμνού. Στις Διηγήσεις Οραμάτων, η άπιστη γυναίκα ή ο αλλόθρησκος  Σαρακηνός δεν πιστεύουν ότι ο άρτος και ο οίνος της Θείας Ευχαριστίας είναι πράγματι το σώμα και το αίμα του Χριστού, αλλά βλέπουν τον λειτουργικό Αμνό να παίρνει τη μορφή παιδιού, που σφαγιάζεται και διαμερίζεται και το αίμα του χύνεται στο Ποτήριο,..ίδε τον ιερέα, ότι παιδίον έλαβε ταις χερσί, και έσφαττεν αυτό κερνών το αίμα αυτού εν τω ποτηρίω, και το σώμα αυτού κλων, θεις εν τω δίσκω,  ή ακόμη παραστατικότερα …κατείχον μαχαίρα σφάξαντας το παιδίον και το αίμα αυτού εις το ποτήριον εκκενώσσαντες.

Παράλληλα, στα Παλαιολόγεια χρόνια, σε ελάχιστες παραστάσεις παρατηρούνται νεωτερισμοί ως προς τη θέση, στην οποία βρίσκεται τοποθετημένος ο Ευχαριστιακός Χριστός. Εικονίζεται ζωντανό παιδί, εν μέρει στον Δίσκο και εν μέρει στο Ποτήριο, αλλά και δύο φορές στην ίδια παράσταση, μέσα στον Δίσκο και μέσα στο Ποτήριο …και κλώμενα και χεόμενα…  ή ακόμη αποκλειστικά μέσα στο Ποτήριο, χωρίς την απεικόνιση του Δίσκου. Οι συνθέσεις αποδίδουν τον τρόπο της Αγίας Κοινωνίας των ορθοδόξων λαϊκών, για τους οποίους η Θεία Μετάληψη μεταδίδεται δια του άρτου και του οίνου, μέσω του Ποτηρίου και με την βοήθεια της λαβίδας, φέροντας στο προσκήνιο το γνωστό σχόλιο του Θεοδώρου Βαλσαμώνος, Μητροπολίτου  Αντιοχείας, που προέτρεπε αποκλειστικά την χρήση της λαβίδας στην Θεία Κοινωνία.

Φαίνεται ότι καθοριστική για την εικόνιση του Ευχαριστιακού Χριστού στο Ποτήριο στάθηκε η διαφορά του τρόπου, με τον οποίο κοινωνούσαν οι ορθόδοξοι και οι λατίνοι πιστοί, αφού οι τελευταίοι κατηγορούνταν ότι δεν τεμάχιζαν τον άρτο αλλά τον κατάπιναν άκλαστον. Σε ένα ενδεικτικό κείμενο από τα μοναστικά Οράματα αναφέρεται …και πάλιν είδε ο Σαρρακηνός εκ τρίτου τον ιερέα μεταδιδόναι εκ του σώματός τε και αίματος του παιδίου μετά της λαβίδος τοις μεταλαμβάνουσιν…

Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς, πως η μορφή του Ευχαριστιακού Χριστού στο Ποτήριο, θα είναι η δημοφιλέστερη εκδοχή του Μελισμού, μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, κατά την μεταβυζαντινή δηλαδή εποχή.

Αξίζει να προσεχτεί, ότι στο λυκόφως της βυζαντινής Αυτοκρατορίας, το πρώτο μισό του 15ου αιώνα, εξαίρεται στον Μελισμό η συμμετοχή του ιερέα στο Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Ο ιεράρχης, σύμφωνα με το τυπικό...κρατεί εντός της παλάμης της δεξιάς χειρός… τον λειτουργικό Αμνό, ο οποίος έχει την μορφή ζωντανού παιδιού. Η  σύνθεση απευθύνεται πρόδηλα στους ορθόδοξους λειτουργούς και πρέπει να συνδεθεί με το γεγονός της Συνόδου Φερράρας-Φλωρεντίας (1438-1439), κατά την οποία συζητήθηκαν δια μακρών, οι διαφορές μεταξύ των δύο Εκκλησιών, που άπτονταν του τυπικού της Θείας Ευχαριστίας.

Ο Μελισμός-  τοιχογραφία του 14^ου αι. στην Κρέσκα (λεπτ.)

Στον Μελισμό, την μορφή του Ευχαριστιακού Χριστού πάνω στην Αγία Τράπεζα, πλαισιώνουν οι Άγγελοι Κυρίου, Μιχαήλ, Γαβριήλ, Ραφαήλ και Ουριήλ, προηγούμενοι των συλλειτουργούντων Ιεραρχών. Φορούν ενδυμασία διακόνου και κρατώντας ριπίδιο διακονούν κατά την αναίμακτη θυσία …καίτοι σοι παρεστήκασι χιλιάδες αρχαγγέλων και μυριάδες αγγέλων…Οι αγγελικές δυνάμεις, σύμφωνα με τα πατερικά κείμενα, προστατεύουν το Άγιο Θυσιαστήριο, ψάλλοντας ασταμάτητα τον τρισάγιο ύμνο, ενώ προς τιμήν τους αφιερώνεται η τρίτη Προσφορά, κατά την Ακολουθία της Προσκομιδής. Επίσης στα Πατερικά-Γεροντικά, στις μοναστικές Διηγήσεις και στα Οράματα, δηλώνεται με έμφαση η παρουσία των Αγγέλων κατά την Προσκομιδή και τον Μελισμό…και οι μεν άγγελοι έστησαν κύκλω της τραπέζης, το δε παιδίον επεκάθητο τη τραπέζη…τα δύο πρόσωπα εκείνα τα θαυμαστά, προσελθόντα και κρατήσαντα τας χείρας και τους πόδας του παιδίου, και η κατείχον μάχαιρα σφάξαντας το παιδίον.

Οι επιβλητικές μορφές των ολόσωμων Ιεραρχών που εικονίζονται να ακολουθούν τους Αγγέλους-διακόνους, ολοκληρώνουν την παράσταση του Μελισμού. Πρόκειται για ένα εικαστικό Αρχιερατικό Συλλείτουργο, που συντελείται στο διηνεκές,  το οποίο τελείται από τους οικουμενικούς Πατέρες της Εκκλησίας, που φέρουν επιγραφές με το όνομά τους και ταυτίζονται από τα ιδιαίτερα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά τους. Σύμφωνα με τον Συμεών Θεσσαλονίκης, οι Ιεράρχες, προς τιμή και μνήμη των οποίων αφιερώνεται μερίδα από την Προσφορά, προβάλλονται ως μεσολαβητές στη θέαση του Θείου κατά την τέλεση του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Φορούν αρχιερατικά άμφια και ξετυλίγουν ενεπίγραφα ειλητάρια, οι επιγραφές των οποίων προέρχονται αποκλειστικά από το κείμενο της Θείας Λειτουργίας. Οι δημοφιλέστεροι από τους επισκόπους, αρχιεπισκόπους, πατριάρχες και πάπες που συλλειτουργούν στον Μελισμό, είναι οι συγγραφείς της Θείας Λειτουργίας, δηλαδή οι  Βασίλειος και Χρυσόστομος, ενώ ακολουθούν οι  Γρηγόριος ο Θεολόγος, Αθανάσιος Αλεξανδρείας, Νικόλαος Μύρων, Κύριλλος Αλεξανδρείας και άλλοι, εκπροσωπώντας όλα τα Πατριαρχεία …υπερ πάσης Επισκοπής Ορθοδόξων…αλλά πολλές φορές εμφανίζονται και τοπικοί Ιεράρχες, όπως ο Αχίλλειος Λαρίσσης, ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης ή ο σπουδαίος Κωνσταντίνος Καβάσιλας Αχρίδας, Σέρβοι επίσης Κύπριοι και Κρητικοί, που εικονίζονται σε μνημεία της περιοχής τους …μνήσθητι κύριε, της πόλεως εν η παροικούμεν, και πάσης πόλεως και χώρας...

Στα ειλητάρια που κρατούν οι Ιεράρχες, αναγράφονται κυρίως οι μυστικές ευχές και σπανιότερα οι εκφωνήσεις. Στον Μελισμό, που έχει ερευνηθεί ως θέμα στο ομότιτλο βιβλίο, η συστηματική μελέτη των 1500 περίπου επιγραφών των ειληταρίων, στην ελληνική και στην παλαιοσερβική γλώσσα, απέδειξε μιά σειρά σύνθετων λογικών συστημάτων, τα οποία αποτυπώνουν την χρονική αντίληψη ολόκληρης της Θείας Λειτουργίας, καθώς και συγκεκριμένων στιγμών της. Είναι φανερή η προσχεδιασμένη αποτύπωση του κειμένου της Θείας Λειτουργίας με σκοπό την σωστή καθιέρωση του από τους ιερείς, ενώ οι σύνθετοι διανοητικοί σχεδιασμοί που παρατηρούνται, μεταξύ επιλεγμένων ευχών, προδίδουν το υψηλό μορφωτικό επίπεδο των προσώπων, τα οποία εισηγήθηκαν το εικονογραφικό αυτό εγχείρημα, το παρουσιαζόμενο από τα τέλη του 12ου μ. Χ. αιώνα.

Τέλος, στο ερώτημα που πλανάται αν η παράσταση του Μελισμού απευθυνόταν περισσότερο προς τον κλήρο παρά στους πιστούς, εφόσον λόγω της απεικόνισής της στην κόγχη της αψίδας, αυτή ήταν ορατή από τους λαϊκούς μόνον όταν άνοιγαν τα βημόθυρα της Ωραίας Πύλης. Επομένως, ο Μελισμός μάλλον δημιουργήθηκε και σχεδιάσθηκε από λόγιους εκκλησιαστικούς πατέρες του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης, επειδή απευθυνόταν, κατά κύριο λόγο, προς τους λειτουργούς της Ορθόδοξης Εκκλησίας, οι οποίοι τελούν το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας ακριβώς μπροστά στην παράσταση. Οι ιερείς δραματοποιούν, συμμετέχουν και ταυτοχρόνως γίνονται μάρτυρες της μετουσίωσης της ύλης σε πνευματική όχι μόνον ουσία, αλλά και παρουσία Χριστού. Επομένως ενισχύεται η άποψη της διδακτικής και καθοδηγητικής διάστασης, που περιλαμβάνει στο σύνολο του ο Μελισμός, πηγές έμνευσης του οποίου είναι, εκτός από το τυπικό της Θείας Ευχαριστίας, τα κείμενα που συντάχθηκαν από λόγιους Ιεράρχες ως διδαχή προς τον κλήρο. Τον κλήρο, που οφείλει ωστόσο να αποκαλύπτει στον πιστό που προσέρχεται για να μεταλάβει, την «μαρτυρία» του μέγιστου αυτού Μυστηρίου.

Κεντρική εικόνα: Ο Μελισμός - Στουντένιτσα, Εκκλησία του Κράλη