του Χαράλαμπου Οικονομίδη
Ο συχνά χρησιμοποιούμενος όρος ‘πραγματικότητα’ είναι απρόσμενα απατηλός και δύσχρηστος, καθότι δεν αναφέρεται στις ιδιότητες και τη δομή ενός αχανούς περιβάλλοντος κόσμου αλλά συνοψίζει την προβολή αυτού στην ανθρώπινη αντίληψη, της οποίας τα όρια ταυτίζονται εν πολλοίς με εκείνα των διαθέσιμων μέσων σύλληψης -είτε υπό τη μορφή αισθητήριων οργάνων είτε ως επιστημονικών εργαλείων.
Οι αναπόφευκτες ασυνέχειες που προκύπτουν στο αφήγημα της πραγματικότητας εξαιτίας ποικίλων αντιληπτικών ελλείψεων αποτελούν γόνιμο έδαφος και κίνητρο της φαντασίας, με τις σκοτεινές της γωνίες να εποικίζονται από εκφάνσεις της υπαρξιακής αγωνίας όπως φαντάσματα, λυκάνθρωποι, ξωτικά και κάθε λογής υπερφυσικό πλάσμα το οποίο συντρόφευσε διαχρονικά τις εξελισσόμενες κοινωνίες. Από το απειρόβαθο πηγάδι του θανάτου ξεπήδησαν οι πλέον τρομακτικές σκεπτομορφές που ενσαρκώνονταν ανέκαθεν στο πρότυπο του βρικόλακα, ενός στοιχείου νοσηρότητας και ταυτόχρονα παρηγορητικής γεφύρωσης ζωής – θανάτου.
Οι
προκάτοχοι του Δράκουλα
Από τους gidim των Σουμέριων και τις στρίγγλες των αρχαίων Ελλήνων μέχρι τα manananggal των Φιλιππίνων και τα βαμπίρ της ανατολικής Ευρώπης, οι οντότητες που δρουν ως βρικόλακες απομυζούν τους ζωντανούς και παρατείνουν την δική τους ύπαρξη, αν και η αντίληψη του κάθε πολιτισμού διαφέρει σημαντικά ως προς την προέλευση και τις ιδιότητες αυτών. Φερ‘ ειπείν, ορισμένες παραδόσεις σχηματοποιούσαν τους βρικόλακες ως κάτι αξιωματικά μοχθηρό και επρόκειτο είτε για υπερφυσικά πλάσματα ολότελα ανεξάρτητα των ανθρώπων είτε για κατόχους εκούσιων ή ακούσιων μαγικών ιδιοτήτων (στρίγγλες και manananggal). Απεναντίας, σε παραδόσεις όπως εκείνες της Μεσοποταμίας, οι νεκροί που στερούνταν τις απαραίτητες θρησκευτικές τελετές ή επιβαρύνονταν από αναμνήσεις της πρότερης ύπαρξής τους καταδικάζονταν να περιφέρονται ως αόρατοι παρίες στις πόλεις των ζωντανών και εν τέλει να απορροφούν την δύναμή τους – είτε πρόκειται για αίμα είτε για την “ανάσα” τους – προκειμένου να εξασφαλίσουν μια στρεβλή επιβίωση. Τα δε βαμπίρ της ανατολικής Ευρώπης πιθανώς έλκουν την καταγωγή τους από μυστικιστικές παραδόσεις της ανατολής, με σημαίνουσες επιρροές τον “Κύριο του Θανάτου” από το Νεπάλ και τον μογγολικό “Θεό του Χρόνου”, των οποίων κοινωνοί στην ευρωπαϊκή ήπειρο διατέλεσαν τα σλαβικά φύλα.
Οι
βρικόλακες στην Ευρώπη
Ο μύθος των βρικολάκων στην Ευρώπη πρέπει να εμφανίστηκε πριν από μία χιλιετία περίπου, με την πρώτη αναφορά να γίνεται σε χειρόγραφα του 1047, όπου ένας Ρώσος πρίγκιπας περιγράφεται ως upir. Κατά την ανατολική ευρωπαϊκή παράδοση, πρόκειται για έναν νεκρό που δεν αποσυντίθεται και τις νύχτες εισβάλει σε σπίτια, όπου, χωρίς να γίνεται αντιληπτός, δαγκώνει τα θύματά του στο λαιμό και πίνει το αίμα τους, οδηγώντας τα τελικά στο θάνατο ή στην ίδια με αυτόν κατάσταση. Ιδιαίτερη έμπνευση για τη διαμόρφωση του μύθου αντλήθηκε από τον βοεβόδα της Βλαχίας Vlad Dracula που γεννήθηκε περί το 1428. Στη διάρκεια της εξαετούς ηγεμονίας του ανέκοψε την πρώτη εισβολή της αναδυόμενης οθωμανικής αυτοκρατορίας στη Βλαχία και ανασκολόπισε χιλιάδες αιχμαλώτους πολέμου ως προειδοποίηση προς τους επίδοξους εισβολείς, ενώ εξαιτίας της σκληρότητας που επέδειξε ως ηγεμόνας διαδόθηκε πως έπινε ανθρώπινο αίμα. Μικρότερη αλλά παρόλα ταύτα σημαντική υπήρξε και η συνεισφορά της κόμισσας Elizabeth Bathory (1560 – 1614), γνωστής και ως η “Αιματοβαμμένη Κυρία του Καχτίτσε”. Θεωρείται ως η πλέον επικίνδυνη κατά συρροή δολοφόνος γυναικών στην ιστορία της Ουγγαρίας και της Σλοβακίας, αν και υπάρχουν ενδείξεις περί πολιτική συνομωσίας της εποχής εις βάρος της. Όπως και να έχει, οι περισσότερες διαθέσιμες πηγές της περιόδου αναφέρονται στην απαγωγή και τη δολοφονία νεαρών γυναικών από εντολοδόχους της κόμισσας, αποστράγγιση του αίματος των θυμάτων και χρήση αυτού σε λουτρά από την Ελίζαμπεθ καθότι θεωρούσε πως μια τέτοια πρακτική θα αντέστρεφε την φυσική φθορά του γήρατος.
Αλλαγή
σελίδας και γέννηση του σύγχρονου βρικόλακα
Το παραδοσιακό πρότυπο του βρικόλακα επαναπροσδιόρισε ο Δράκουλας του Μπραμ Στόκερ, ένα μυθιστόρημα που εκδόθηκε το 1897 στη Βρετανία και έφερε επανάσταση στη λογοτεχνία τρόμου, καθιστάμενο παράλληλα “Βίβλος” για τους φανατικούς αναγνώστες του είδους. Πρόκειται για μια ιστορία εμπνευσμένη από τη ζωή του ομώνυμου μονάρχη της Βλαχίας, στην οποία ο Vlad απαρνήθηκε τον χριστιανικό θεό και εναγκαλιζόμενος με τις δυνάμεις του σκότους κατέστη βρικόλακας. Αιώνες μετά την καταδίκη του σε μια καταραμένη ζωή εγκαταλείπει τον οικογενειακό του πύργο στην Τρανσυλβάνια (σημερινή Ρουμανία) για να εγκατασταθεί στο Λονδίνο. Οι υπερφυσικές ικανότητες του αιμοδιψούς τέρατος και η αριστοκρατική συμπεριφορά αποτέλεσαν ελκυστικά στοιχεία για μεγάλο αριθμό αναγνωστών ενώ και η σύγχρονη βιομηχανία θεάματος έσπευσε να εκμεταλλευτεί το μύθο με πολλές μεταφορές παράλληλων ιστοριών στη μεγάλη και τη μικρή οθόνη.
Μια
εφιαλτική μαρτυρία
Μία αληθοφανή και το κατά δύναμιν αξιόπιστη μαρτυρία μας προσφέρει ο γιατρός του αυστριακού στρατού Johannes Fluchinger, που το 1732 κλήθηκε να παραστεί στην εξόντωση ενός βρυκόλακα στην μικρή πόλη Meduegna, κοντά στο Βελιγράδι. Σαν πρωταγωνιστής των γεγονότων φέρεται ο Arnod Paole, κάτοικος της Meduegna, που έπεσε από το άλογό του και τραυματίστηκε σοβαρά με αποτέλεσμα να πεθάνει μέσα σε μερικές ημέρες. Ένα μήνα αργότερα περίοικοι ανέφεραν ότι είχαν δει το νεκρό να κυκλοφορεί ακόμα και μέσα σε κατοικίες αν και δεν παρείχαν λεπτομέρειες σχετικά με τις ενέργειες του. Μετά από μερικές ακόμα εβδομάδες οι περισσότεροι μάρτυρες των δραστηριοτήτων του νεκρού βρήκαν ανεξήγητο θάνατο. Οι υποψίες εξελίχθηκαν σε τρόμο και η τοπική κοινότητα αξίωσε την παρέμβαση μιας επιτροπής προς αντιμετώπιση του προβλήματος. Η επιτροπή συγκροτήθηκε εν τέλει από τον τοπικό ιερέα, δύο αξιωματικούς του στρατού και δύο γιατρούς, με τον έναν να είναι ο Fluchinger. Ανασκάπτοντας το μνήμα, η επιτροπή βρέθηκε μπροστά σε ένα σχετικά άθικτο πτώμα, παρά την πάροδο αρκετών μηνών από τον θάνατο του Paole. Δεν υπήρχαν εμφανή ίχνη αποσύνθεσης, τα νύχια του φαινόταν να είχαν μεγαλώσει ενώ πρόσφατο αίμα διακρίνονταν στα χείλη του νεκρού. Όταν ένα μέλος της ομάδας διαπέρασε το στήθος του με έναν πάσσαλο ο νεκρός κραύγασε, ενώ αίμα ανέβλυσε από την πληγή. Η ομάδα σκόρπισε σκόρδο στα υπολείμματα και προχώρησε στην εκταφή των θυμάτων του βρικόλακα σε 11 από τα οποία διαπίστωσε όμοια σημεία. Η αυθεντικότητα των γεγονότων δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί καθώς ο ίδιος ο Fluchinger δεν ήταν ένας εύπιστος προληπτικός και αντιμετώπισε εξαρχής με έντονο σκεπτικισμό την όλη υπόθεση. Η αναφορά του παραμένει μία από τις πιο πιστές αφηγήσεις υπερφυσικών συμβάντων και έχει αναπαραχθεί σε πολλά βιβλία του είδους, ακόμα και στον Δράκουλα στη σκηνή της εξόντωσης της Λούση.
Οι
ιδιαιτερότητες της αποσύνθεσης ως ερμηνεία
Ο σκεπτικισμός του Fluchinger ανταμείφθηκε σε αρκετές μεταγενέστερες έρευνες σχετικές με τις διεργασίες αποσύνθεσης πτωμάτων, με τα συμπεράσματα αυτών να συνοψίζονται ήδη από το 1988 στο βιβλίο ‘Vampires, burial and death’ του ειδικού επί της γερμανικής λαογραφίας, Paul Barber. Τόσο κατά το βιβλίο όσο και βάσει σύγχρονων μελετών, η έλλειψη αποσύνθεσης μπορεί να αποδοθεί σε ορισμένες εδαφολογικές συνθήκες που συμβάλλουν στη συντήρηση του πτώματος επί μακρό χρονικό διάστημα. Πραγματικά, εδάφη πλούσια σε πηγές θρεπτικών συστατικών δεν ευνοούν την αποσύνθεση καθότι οι σαπροφυτικοί οργανισμοί δεν εξαρτώνται αποκλειστικά από το πτώμα ως πηγή ανθρακούχων και αζωτούχων ενώσεων. Για τον ίδιο λόγο, σε παλαιά και μεγάλα νεκροταφεία παρατηρείται συχνά το μακάβριο αποτέλεσμα μιας καθυστερημένης αποσύνθεσης, καθότι το πολυχρησιμοποιημένο χώμα της περιοχής έχε κορεστεί σε πολυπεπτίδια, αμινοξέα, αμίνες, σουλφίδια, χουμικά οξέα και κάθε άλλο προϊόν της αποσύνθεσης οπότε αποτελεί από μόνο του ένα ιδανικό θρεπτικό μέσο για την ανάπτυξη όλων εκείνων των αποικοδομητικών μικροοργανισμών. Επιπλέον, παράγοντες όπως η μειωμένη συγκέντρωση οξυγόνου, η παρουσία φυσικών αντιβιοτικών και λοιπών ενώσεων με αντιμικροβιακή δράση, συνήθως συντιθέμενων από είδη μυκήτων, καθώς επίσης και το ψύχος συμβάλλουν σημαντικά στην καθυστέρηση της αποσύνθεσης καθότι περιορίζουν ή ακόμα και αναστέλλουν την ανάπτυξη των αποικοδομητικών μικροοργανισμών. Στο σημείο αυτό ας επισημανθεί ότι η αναφορά του Fluchinger για τα συμβάντα στη Meduegna φέρει ημερομηνία 26 Ιανουαρίου 1732, πράγμα που σημαίνει ότι τα γεγονότα εκτυλίχθηκαν στη διάρκεια του χειμώνα .
Έτσι λοιπόν, ορισμένα σημεία όπως το ζωηρό χρώμα του νεκρού που οι χωρικοί θεώρησαν δείγμα καλής υγείας μπορούν να εκτιμηθούν και αντίστροφα σαν δείγματα αρχόμενης αποσύνθεσης. Η φαινομενικά καλή όψη του πτώματος εξάλλου δεν αποτελεί σημείο τακτικής και καλής θρέψης του βρικόλακα αλλά έρχεται σαν συνέπεια της παραγωγής αερίων στο εσωτερικό του πτώματος, κυρίως μεθανίου, λόγο της αποσύνθεσης. Αυτό το αέριο παγιδεύεται στις κοιλότητες του σώματος και υπό τα αλύπητα χτυπήματα του επίδοξου εξολοθρευτή βρικολάκων ωθείται και εξαναγκάζεται να περάσει από το λάρυγγα, δίνοντας την φρικιαστική εντύπωση της κραυγής. Με τη διάνοιξη της πληγής στο στήθος από τον πάσσαλο το αέριο θα διαφύγει και από εκεί συμπαρασύροντας χρωματισμένα με αίμα πτωματικά υγρά, δίνοντας ακολούθως στον μουδιασμένο από την εφιαλτική ατμόσφαιρα παρατηρητή την εντύπωση της αιμορραγίας.
Ο αμαθής προληπτικός χωρικός της εποχής, διαβιώντας σε ένα κοινωνικό περιβάλλον ελάχιστα διαφορετικό από τη μεσαιωνική φεουδαρχία και υφιστάμενος τα δεινά πλείστων όσων επιδημιών, δεν χρειαζόταν να διαπιστώσει όλα τα παραπάνω σημεία για να αποδώσει σε ένα πτώμα τον χαρακτηρισμό του βρικόλακα. Προσπαθώντας να απαλλαγεί από τις υπερφυσικές του ανησυχίες και να νοηματοδοτήσει μια σειρά αιφνίδιων ανεξήγητων θανάτων ήταν προετοιμασμένος να αναγνωρίσει ένα τέτοιο ον σαν υπαίτιο και να επιδιώξει την καταστροφή του επιτυγχάνοντας έτσι την κάθαρση με τρόπο ανάλογο της παραδοσιακής θυσίας στους θεούς.
Υπαρκτές
ασθένειες – πηγή έμπνευσης για τον μύθο
Υπό τις κοινωνικές συνθήκες που ευνόησαν τον φόβο απέναντι στους αιμοδιψείς απέθαντους, μία σειρά από παθήσεις μπορούσαν να εκδηλωθούν με συμπτώματα εντυπωσιακά συναφή ως προς στοιχεία του μύθου και ενδεχομένως να συνετέλεσαν εξαρχής στη διαμόρφωση του. Μία τέτοια πάθηση είναι η αναιμία στην οποία ο ασθενής εμφανίζει πελιδνότητα, επίμονη κόπωση, δυσχέρεια στην αναπνοή και πεπτικές διαταραχές. Το άτομο που θα εμφάνιζε τέτοια συμπτώματα εύκολα θα μπορούσε να στιγματιστεί ως θύμα επίθεσης βρικόλακα και ακολούθως ν’ απομονωθεί.
Μία άλλη πάθηση που ενδεχομένως να εμπλούτισε τον μύθο είναι η καταληψία, η οποία πλήττει το νευρικό σύστημα και χαρακτηρίζεται από απώλεια των εκούσιων κινήσεων και ελαττωμένη ευαισθησία στη θερμότητα και τον πόνο. Ο ασθενής αδυνατεί να κινηθεί και οι ζωτικές του λειτουργίες περιορίζονται σημαντικά ώστε σε μία πρόχειρη εξέταση με τα μέσα του 18ου αιώνα να φαίνεται νεκρός. Τραγικό επακόλουθο μιας τέτοιας λανθασμένης διάγνωσης ήταν η νεκροφάνεια, εξαιτίας της οποίας ο ασθενής μπορούσε να θεωρηθεί νεκρός και να ενταφιαστεί πριν ανακτήσει τις κινητικές του ικανότητες. Επανερχόμενος θα προσπαθούσε να διαφύγει από το μνήμα δίνοντας λαβή για τη μυθοπλασία.
Πολύ περισσότερο έναντι των προαναφερθέντων, συμπτώματα συγκλονιστικής συνάφειας με το μύθο των βρικολάκων εμφανίζει η πορφυρία. Πρόκειται για αιματολογική νόσο που συνίσταται στην αδυναμία του οργανισμού να συνθέσει αίμη, κύριο συστατικό της αιμοσφαιρίνης και μόριο αντιστρεπτής δέσμευσης του ατμοσφαιρικού οξυγόνου. Ο ασθενής συνεπώς πάσχει από αναιμία καθώς και από έντονη φωτοφοβία, πράγμα που τον αναγκάζει να αποφεύγει το ηλιακό φως και να προτιμά για τις μετακινήσεις του τη νύχτα. Επιπλέον, οι πληγές του δεν επουλώνονται κανονικά και εμφανίζει υπερτρίχωση. Λόγω εκφύλισης του δέρματος, τα χείλη και τα ούλα συρρικνώνονται, αποκαλύπτοντας τα δόντια του και δημιουργώντας την ψευδαίσθηση αφύσικα εκτενών κυνοδόντων. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η δράση του σκόρδου που σε υγιές άτομο δεν επάγει καμία ανεπιθύμητη δράση, ενώ σε ασθενή εντείνει επώδυνα τα συμπτώματα της πορφυρίας. Ένα τέτοιο άτομο απομονώνονταν λόγω του κοινωνικού στίγματος και δαιμονοποιούνταν, οπότε δεν είχε άλλη επιλογή παρά να εγκατασταθεί σε απομονωμένες τοποθεσίες.
Η
εκθρόνιση του βρικόλακα
Vedi, vidi και τελικά vici θα μπορούσαν ν’ αναφωνήσουν οι θετικές και οι ιατρικές επιστήμες, καθότι μέσω της σύμπραξή τους περιόρισαν δραστικά την αιωνόβια κυριαρχία του υπερφυσικού και επαναπροσδιόρισαν υπό ευνοϊκότερους όρους την θέση του ανθρώπου σε έναν αχανή κόσμο. Θ’ αναμένονταν λοιπόν πως ο βρικόλακας, αυτός ο εκθρονισμένος μονάρχης ενός μακρόβιου φέουδου φόβου, θα εξοριζόταν στην ερημιά της λήθης, πλέον αδύναμος και χωρίς υπηκόους, ν’ απομυζά και να στοιχειώνει τις βραδιές σιγανών ψιθύρων. Παρόλα ταύτα, γαντζωμένος πεισματικά από την υπαρξιακή αγωνία των πρότερων υπηκόων του, που είδαν στη θέση του παλιού του κάστρου να ορθώνεται ισχυρότερος ο φόβος απέναντι στην ελευθερία – καθότι, ως γνωστόν, η ελευθερία είναι πολύ τρομακτική, αποδείχθηκε εξαιρετικά ευέλικτος ως μυθικό πλάσμα και βρήκε έναν καινούριο ρόλο στη σύγχρονη, πολυφωνική και πολυπρόσωπη κοινωνία, δικαιώνοντας στο ακέραιο τον θρύλο της αθανασίας του. Πλέον, η τροφή του δεν είναι το αίμα αλλά η ενδόμυχη, οριακή του πόνου ευχαρίστηση που καταλαμβάνει το κοινό όλων εκείνων των τεχνών που τον αγκάλιασαν και τον διεθνοποίησαν.
Πηγές
Joyce, Michael. (2018). The
Vampires Our Age Deserves: 21st Century Forms of Ancient Evil. eTropic:
electronic journal of studies in the tropics. 17.
Scurlock, JoAnn. (2016). Mortal and Immortal Souls, Ghosts and the (Restless) Dead in Ancient Mesopotamia: Mortal & Immortal Souls, Ghosts & (Restless) Dead. Religion Compass. 10. 77-82.
Ivancu, Ovidiu. (2011). From Vlad Ţepeş to Count Dracula. A Challenging Relation between History and Myth.
Bartosiewicz, Aleksandra. (2018). Elisabeth Báthory – a true story. Przegląd Nauk Historycznych.
https://en.wikipedia.org/wiki/Arnold_Paole
Vermeir, Koen. (2012). Vampires as Creatures of the Imagination
Dent, Boyd & Forbes, Shari & Stuart, Barbara. (2004). Review of Human Decomposition Processes in Soil. Environ Geol. 45. 576-585.
BARBER, Paul. (2010). Vampires, Burial, and Death: Folklore and Reality. Yale University Press. Retrieved January 22, 2021.
Turner J, Parsi M, Badireddy M. Anemia. [Updated 2020 Sep 10]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2020 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK499994/
Maas, Roderick & Voets, Philip. (2014). The vampire in medical perspective: myth or malady?. QJM : monthly journal of the Association of Physicians. 107.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου