Η Τέχνη και οι αισθήσεις

Του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Με αφορμή όλα αυτά που έγιναν στην Πινακοθήκη, θα ήθελα να γράψω λίγα πράγματα για την τέχνη με το δικό μου τρόπο, όπως τα νιώθω. Θα χρειαστεί, ίσως, να ενεργοποιήσετε και την έκτη σας αίσθηση για να αντιληφθείτε τα επίμαχα σημεία που θέλω να επισημάνω, καθώς είμαι οπαδός μιας μάλλον «προϊστορικής» αντίληψης για την τέχνη και της μαγικής δύναμης που διαθέτει ένα έργο επενεργώντας στον ψυχισμό των θεατών του.

Οι πρωτόγονοι ένιωθαν πολύ καλά, αυτά που ο σύγχρονος, μεταμοντέρνος πολιτισμός μας έχει ξεχάσει, έπειτα από αιώνες πολιτιστικών επιχρισμάτων και αναθεωρήσεων της έννοιας της τέχνης, που την έχουν καταστήσει πια τελείως σχετική. Όμως η τέχνη δεν είναι ακίνδυνη και ας την αντιμετωπίζουν οι περισσότεροι ως ένα «παιχνίδι». Το αντίθετο. Η κακή τέχνη είναι πολύ επικίνδυνη για τα ήθη, όπως σοφά επισήμανε ο Αριστοτέλης.

Πρώτα όμως θέλω να ρωτήσω: Θα σας ενοχλούσε, ή όχι το γρατσούνισμα ενός φάλτσου και ακούρδιστου βιολιού, σε σημείο που να σας προκαλέσει ακόμα και πονοκέφαλο; Θα σας απωθούσε ή όχι η βρώμα χαλασμένων ψαριών; Θα σας προκαλούσε ή όχι εμετό η πικρή γεύση μιας τροφής χαλασμένης; Θα σας δημιουργούσε ή όχι αηδία το άγγιγμα μιας επιφάνειας κολλώδους και γλιτσερής; Τότε, γιατί να μη σας προκαλέσουν αποστροφή και οι εικόνες που εκτέθηκαν στην Εθνική Πινακοθήκη; Όλα τα άσχημα ενοχλούν και όλα τα κακά βλάπτουν τις αισθήσεις.

Από την άλλη, νιώθει καλά και ευχάριστα κάποιος όταν ακούει ένα καλοπαιγμένο βιολί, όταν μυρίζει ένα τριαντάφυλλο, όταν γεύεται ένα νόστιμο φαγητό, όταν αγγίζει βελούδο, ή όταν βλέπει ένα όμορφο έργο. Όλες οι αισθήσεις είναι εκεί, είτε για να ευχαριστήσουν την ψυχή, είτε για να τη βλάψουν, εξαρτάται από αυτό που της παρέχουμε. Αυτή δε η ωφέλεια ή η βλάβη δεν είναι θεωρίες, αλλά γεγονός.

Τα θετικά ή αρνητικά λοιπόν, ερεθίσματα αφορούν όλες τις αισθήσεις. Το ίδιο και την όραση. Μόνο που στην όραση περνά κάπως απαρατήρητο, ειδικά μέσα στην πληθώρα άσχημων εικόνων που καθημερινά μας βομβαρδίζουν και έχουμε συνηθίσει  και μόνο όταν το βλέμμα μας εστιάσει σε μια συγκεκριμένη ασχήμια, όπως τώρα, την αποστρεφόμαστε ως βδελυρή.  Μια κακή εικόνα, μπορεί μέσω της όρασης να βλάψει, όχι άμεσα αλλά σίγουρα μακροπρόθεσμα και υποσυνείδητα τον αποδέκτη της. Όπως λέει και ο Κινέζος σοφός «μια κακή εικόνα μπορεί να καταστρέψει 10 χρόνια διδασκαλίας».

Μια ακόμα ερώτηση για τους πιο «ευαίσθητους». Σας έχει τύχει ποτέ να αλλάζει η διάθεση σας ανεξήγητα, όταν κάποιο άγνωστο άτομο εισέρχεται σε έναν χώρο, ή να νιώθετε εσείς περίεργα σε κάποιον χώρο όπου βρίσκεστε; Προφανώς αντιλαμβάνεστε τα πράγματα με ένα «όργανο» πέραν της λογικής που δεν διαθέτει τις κατάλληλες εξηγήσεις. Δεν είναι φαντασία όμως, είναι ενσυναίσθηση. Το ίδιο συμβαίνει και με τα έργα όταν ερχόμαστε σε επαφή μαζί τους. Υπάρχουν έργα που μας χαλαρώνουν και μας ηρεμούν, άλλα που μας εκκινούν τη σκέψη και μας προβληματίζουν και άλλα που μας στρεσάρουν και μας ανησυχούν, χωρίς συχνά να καταλαβαίνει κάποιος γιατί. Θα πρέπει κανείς να επιλέγει τα έργα που αγοράζει. Δεν κάνουν όλα για όλους και συνήθως τα όμοια έλκονται. Όπως δεν θα αγοράσει ένας άθεος μια εικόνα, έτσι και ένας θρησκευόμενος δεν θα αγοράσει ένα σκανδαλιστικό έργο.  Οι ενέργειες τους δεν ταιριάζουν. Πολλοί ωστόσο αγοράζουν την υπογραφή του καλλιτέχνη και όχι επειδή τους αρέσει το έργο. Όμως το να ζήσει κανείς με ένα έργο στο σαλόνι του, βλέποντας το σε όλη τη ζωή του, σημαίνει ότι η ενέργεια που εμφύσησε ο καλλιτέχνης στο έργο και το ίδιο το έργο ταιριάζει στον χώρο του και στον ψυχισμό του με τρόπο θετικό. Ειδάλλως υπάρχει πρόβλημα.

Ο Βαν Γκογκ με έργα γεμάτα ενέργεια το γνώριζε αυτό και έτσι έγραφε στον αδελφό του ότι ονειρευόταν μια τέχνη που θα μπορούσε να ξεκουράζει τους ανθρώπους, όταν θα γύριζαν κουρασμένοι στο σπίτι. Οι πολύ ψαγμένοι καλλιτέχνες-ως σύγχρονοι «μάγοι»- γνωρίζουν τη λειτουργία αυτής της ενέργειας και τη χρησιμοποιούν σε όλες τις μορφές της κατά το δοκούν, προκειμένου να δώσουν στο έργο τους τη δύναμη να συγκινεί και να επιδρά.

Το κάθε τι διαθέτει ένα είδος ενέργειας στην κάθε της μορφή. Ζούμε μέσα στη διαρκή και αενάως μεταβαλλόμενη ενέργεια, κάτι που οι προϊστορικοί άνθρωποι μέσα από την απλότητα τους είχαν νιώσει. Τη δύναμη της εικόνας και την ενέργεια που αυτή συμπύκνωνε και εξέπεμπε, διότι είναι μια ενέργεια που επηρεάζει, τουλάχιστον για αυτούς με τρόπο μαγικό. Η τέχνη, λοιπόν, είναι ενέργεια! Για την ακρίβεια, φορέας ενέργειας ζωντανής και ψυχοκινητικής μέσω των αισθήσεων. Κάθε ενέργεια όμως δεν είναι μόνο θετική, αλλά μπορεί να είναι και αρνητική όπως είδαμε. Το ίδιο και ένα έργο τέχνης που εξαρτάται από όλα αυτά που του έχει δώσει ο δημιουργός του, μεταφέροντας τη δική του θετική ή αρνητική ενέργεια στο έργο, που ως μια αυτόνομη οντότητα πλέον, θα συνεχίσει να επιδρά στο περιβάλλον και στους θεατές του, ακόμα και όταν αυτός θα έχει φύγει.

Πίνακας: Β. Βαν Γκογκ "Το δωμάτιο του καλλιτέχνη στην Αρλ"