Σεπτέμβριος, ο ένατος ή ο πρώτος μήνας του χρόνου; Τα πολλά του ονόματα και η σημασία τους

Μαρία Χ. Τσώλη

Ο Σεπτέμβριος δεν φέρει την ιδιαιτερότητά του και τη σημαντικότητα του μόνο από το παρελθόν αλλά στις μέρες μας, στη σύγχρονη αστική ζωή, στην εποχή της επανάστασης της τεχνολογίας και της τεχνητής νοημοσύνης, εξακολουθεί να είναι μήνας ορόσημο.

Τρυγομηνάς ή τρυγητής, Σταυρός, Σταυριάτης, Σταυρίτης ή Σταυριωτής, Πετμεζάς, Σποριάς, Σποριάρης, Χινόπωρος, Ορτυκολόγος, Χρονογράφος, Σέμπρης είναι κάποια από τα ονόματα που αποδίδονται στο μήνα Σεπτέμβριο που χθες έκλεισε πίσω του την πόρτα του καλοκαιριού και σήμερα άνοιξε αυτήν του φθινοπώρου.

Τα πολλά και διαφορετικά ονόματά του συνδέονται κυρίως με τη ζωή στην ύπαιθρο και τις συνήθειές της, τον ετήσιο κύκλο της, τις θρησκευτικές της αναφορές, ωστόσο ο Σεπτέμβριος δεν φέρει την ιδιαιτερότητά του και τη σημαντικότητα του μόνο από το παρελθόν. Και στις ημέρες μας, στη σύγχρονη αστική ζωή, στην εποχή της επανάστασης της τεχνολογίας και της τεχνητής νοημοσύνης, ο Σεπτέμβριος εξακολουθεί να είναι μήνας ορόσημο.

Ο πρώτος αυτό μήνας του Φθινοπώρου είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τη Διεθνή Εκθεση Θεσσαλονίκης και την ομιλία  που την πρώτη Κυριακή του  πραγματοποιεί από το βήμα της έκθεσης ο εκάστοτε Πρωθυπουργός εξαγγέλλοντας  την οικονομική πολιτική που προτίθεται να ακολουθήσει η κυβέρνησή του.

Ο μήνας της επανεκκίνησης

Ακόμη ο Σεπτέμβριος είναι ο μήνας που χτυπά το πρώτο σχολικό κουδούνι. Μέσα στο πρώτο δεκαπενθήμερο του γίνεται η έναρξη της κάθε νέας σχολικής χρονιάς. Επιπλέον,  ξεκινά η λειτουργία των  Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων αλλά και κάθε είδους εκπαιδευτική δραστηριότητα.

Εξώφυλλο από το Αλφαβητάρι του 1919 που εικονοφάφησε ο Κωνσταντίνος Γραμματόπουλος

Για πολλές επιχειρήσεις και επαγγελματικές κατηγορίες  ο Σεπτέμβριος είναι ο μήνας που ορίζει την έναρξη της νέας σεζόν με ό,τι αυτή συνεπάγεται: νέα πλάνα, οργανογράμματα, προϋπολογισμοί, μετεγγραφές στελεχών και υπαλλήλων.

Σε κάθε περίπτωση ο μήνας Σεπτέμβριος είναι ο μήνας της επανεκκίνησης σε πολλούς και διαφορετικούς τομείς της κοινωνικής και οικονομικής ζωής της χώρας.

 

Κλειδοχρονιά και Αρχιχρονιά

Για αυτό η πρώτη ημέρα του, η 1η Σεπτεμβρίου – κατά το παρελθόν κυρίως – αναφερόταν και ως «Αρχιχρονιά», ενώ η 31η Αυγούστου ονομάζονταν «Κλειδοχρονιά»,  επειδή «κλειδώνει» (τελειώνει) ο προηγούμενος χρόνος.

Η 1η Σεπτέμβρη ήταν και για τους Ρωμαίους ένα είδος πρωτοχρονιάς. Την ονόμαζαν indictio (ινδικτιώνα), που σημαίνει κατανομή φόρων («επινέμηση»). Και αυτό γιατί τον μήνα Σεπτέμβριο είχαν πια συγκεντρωθεί όλα τα εισοδήματα και το κράτος όριζε στον κάθε νοικοκύρη τι φόρο έπρεπε να πληρώσει από την παραγωγή του. Ήταν σαν να λέμε ένα είδος αρχής του οικονομικού έτους.

Η συνήθεια αυτή διατηρήθηκε και στους Βυζαντινούς, που το 313 μ.Χ. καθιέρωσαν την 1η Σεπτεμβρίου ως αρχή της Ινδίκτου, δηλαδή του εκκλησιαστικού έτους.

Σεπτέμβριος ο Τρυγητής

Ο μικρός Βάκχος, ζωγραφιά του Θεόφιλου

Επιπλέον ο Σεπτέμβριος είναι απόλυτα συνυφασμένος με τον τρύγο. Σε μεγάλο βαθμό στα χρόνια όπου η οικονομική ζωή επικεντρωνόταν στην γεωργία και η κοινωνική αναπτυσσόταν στην ύπαιθρο αλλά και στη σύγχρονη εποχή μα πολύ πιο περιορισμένα καθώς ο τρύγος δεν αφορά όπως στο παρελθόν σχεδόν κάθε νοικοκυριό αλλά συγκεκριμένες τάξεις αγροτών και επιχειρηματιών. Εξ ου και το όνομα «Τρυγητής» που του αποδίδεται.

«Αύγουστος φέρνει την αυγή κι ο Τρυγητής τη μέρα», λέει η λαϊκή ρήση υποδεικνύοντας πως τα γεωργικά εισοδήματα αρχίζουν να μπαίνουν στα αγροτικά νοικοκυριά από τον Αύγουστο και αμέσως μετά το θέρο αλλά το κύριο μέρος της συγκομιδής των γεωργικών προϊόντων  και των αντίστοιχων εισοδημάτων, γίνεται τον Σεπτέμβριο.

Στην ίδια λογική κινείται αναφορικά με το μήνα Σεπτέμβριο κινείται και η Ηπειρος όμως το προσωνύμιο που επιφυλάσσει για τον Σεπτέμβριο διαφοροποιείται κάπως.  Εδώ δεν πρόκειται για τον Τρυγητή αλλά για τον Πετμεζά, όνομα που προκύπτει από το πετιμέζι, παράγωγο του σταφυλιού και του μούστου.

Όπως αναφέρει η λαογράφος κυρία Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη:

«Την καθολική και πυρετώδη συμμετοχή της κοινότητας αποδίδει η παροιμιακή φράση «θέρος, τρύγος, πόλεμος». Η συμμετοχή όλων των κατοίκων του οικισμού αναδείκνυε τον τρύγο σε ευχάριστη εργασία, που συχνά έπαιρνε το χαρακτήρα πανηγυριού… Η μεταφορά των σταφυλιών στο ληνό (πατητήρι, αργαστήρι, καρούτα, πατερό, τραπεζονιά, σκαφόνι κ.ά.) γίνεται με ζώα, με κάρα ή με μηχανικά μέσα, σήμερα πια στα πατητήρια. Το πατητήρι διαφέρει από περιοχή σε περιοχή ως προς το σχήμα και τη χωρητικότητα. Αλλού είναι κτιστή παραλληλεπίπεδη δεξαμενή με κλίση του δαπέδου προς την πλευρά απ’ όπου εξέρχεται ο μούστος, αλλού είναι ένας μεγάλος ξύλινος ή πλεχτός φορητός κάδος, που τοποθετείται κατά το πάτημα πάνω σε κτιστή δεξαμενή (υπολήνιο, αποδοχάρι, δοχειό κ.ά.), μέσα στην οποία ρέει ο μούστος. Το πάτημα των σταφυλιών γίνεται από τους “πατητάδες”. Το γλεύκος (μούστος, απόσταμα, βράσμα, λαγάρι, πρόσυρο κ.ά.) μεταφέρεται και αποθηκεύεται συνήθως σε μεγάλα βαρέλια, που έχουν πλυθεί με ειδικά αρωματικά φυτά (σχίνο, μυρτιά, δάφνη κ.ά.) κι έχουν απολυμανθεί με θειάφι ή έχουν ρετσινωθεί. Μέσα εκεί ο μούστος “βράζει”, ζυμώνεται και γίνεται κρασί».

Σεπτέμβριος ο Σποριάς

Φθινόπωρο, πίνακας του Σπύρου Βασιλείου

Ο Σεπτέμβριος όμως δεν είναι μόνο Τρυγητής. Είναι και Σποριάς ή Σποριάρης καθώς στις μέρες του και αφού έχουν προηγηθεί τα πρωτοβρόχια ξεκινούσε η σπορά των χωραφιών. Σήμερα, με μειωμένη κατά πολύ τη γεωργική παραγωγή και δεδομένης της κλιματικής αλλαγής, η πρακτική αυτή έχει διαφοροποιηθεί κατά πολύ.

Πρωτοσεπτεμβριά η Πρωτοσταυριά

Η πρώτη Σεπτεμβρίου λέγεται και Πρωτοσεπτεμβριά ή Πρωτοσταυριά, γιατί τον Σεπτέμβριο ξεκινά το νέο εκκλησιαστικό έτος για τους ορθόδοξους Χριστιανούς και ο μήνας λέγεται Σταυριάτης, Σταυρίτης ή Σταυριωτής καθώς στις 14 Σεπτεμβρίου γιορτάζεται η Υψωση του Τιμίου Σταυρού.

Ο Σεπτέμβριος λέγεται επίσης Χινόπωρος, επειδή θεωρείται ο πρώτος μήνας του φθινοπώρου, την περίοδο δηλαδή όπου φθίνουν οι οπώρες.

Ακόμη ονομάζεται Ορτυκολόγος, λόγω της μεγάλης αφθονίας των ορτυκιών που συγκεντρώνονται κάθε Σεπτέμβρη και ετοιμάζονται να αποδημήσουν σε θερμότερα κλίματα.

Ο Σεπτέμβριος και ο χάρος

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το προσωνύμιο του Σεπτεμβρίου ως Χρονογράφος. Η ονομασία του αυτή προκύπτει από την αρχαία δοξασία ότι ο χάρος κάθε Σεπτέμβριο έγραφε στο τεφτέρι του όλους όσους επρόκειτο να πεθάνουν μέσα στη χρονιά.

Ο Σέμπρης

Πλουσιότατος σε ονόματα ο Σεπτέμβριος, λέγεται και Σέμπρης, πιθανότατα επειδή αυτόν το μήνα του χρόνου, κλείνονταν οι συμφωνίες μεταξύ ιδιοκτητών γης ή ζώων από τη μια και των Σέμπρων από την άλλη. Ο Σέμπρος είναι αυτός που καλλιεργεί το κτήμα που ιδιοκτησιακά ανήκει σε κάποιον άλλο, έναντι κάποιου ποσοστού της σοδειάς ή βόσκει τα ζωντανά του, κρατώντας επίσης μερίδιο από το γάλα που αυτά παράγουν.

Παροιμίες με αναφορές στον Σεπτέμβριο

– Αν ίσως βρέξει ο Τρυγητής, χαρά στον τυροκόμο

– Βοηθάει ο Άη- Γιάννης και ο Σταυρός, γιομίζει το αμπάρι κι ο ληνός

– Θέρος, τρύγος, πόλεμος

– Μάρτη και Σεπτέμβρη ίσια τα μεσάνυχτα (για την φθινοπωρική και την εαρινή ισημερία – Στη Σαντορίνη λέγεται μεταφορικά για ανθρώπους που φέρονται στους ανωτέρους τους ως ίσιοι προς ίσιους.)

– Στον Τρυγητή σιτάρι σπείρε και στο πανηγύρι σύρε

– Τον Σεπτέμβρη τα σταφύλια, τον Οκτώβρη τα κουδούνια

– Τον Τρυγητή τ’ αμπελουργού πάνε χαλάλι οι κόποι

– Του Σεπτέμβρη οι βροχές, πολλά καλά μας φέρνουν

– Του Σταυρού αρμένιζε και του Σταυρού δένε (αναφέρεται σε όσους είχαν δραστηριότητες με πλεούμενα)

– Του Σταυρού κοίτα και τ’ Άη Γιωργιού ξεκίνα ( αποχή από τις δραστηριότητες στη θάλασσα)

– Του Σταυρού σταύρωνε και δένε ( δένε το πλεούμενο στο λιμάνι)

– Του Σταυρού σταύρωνε και σπέρνε

– Στέμπρης σέμπρο γύρευε, ζυγάλετρα κονόμα ( Γνωμικό στη Λακωνία

 

Ο Σεπτέμβρης στην τέχνη

Πυκνές είναι οι αναφορές του Σεπτέμβρη και ότι αυτός σηματοδοτεί στην ποίηση, τη μουσική αλλά και τη ζωγραφική.

Ο Σεπτέμβρης, ως εμβληματικός μήνας του χρόνου, ορόσημο για το τέλος του καλοκαιριού και την έναρξη του φθινοπώρου συναντιέται στους στίχους μεγάλων ποιητών και απεικονίζεται στον καμβά μεγάλων ζωγράφων.

Με την πρώτη σταγόνα της βροχής, σκοτώθηκε το καλοκαίρι, μάς λέει ο Οδυσσέας Ελύτης και μελοποιεί ο Μάνος Χατζηδάκης στο Μεγάλο Ερωτικό.

«Οι μέρες του Σεπτέμβρη που ανατέλλουν στα όνειρά μου,

τες λέξεις και τες φράσεις μου πλάττουν και χρωματίζουν

εις όποιο θέμα κι αν περνώ, όποιαν ιδέα κι αν λέγω…», γράφει ο Κ.Π. Καβάφης.

«Πού είναι η γνώριμη ανηφοριά του μικρού Σεπτεμβρίου

στο κοκκινόχωμα όπου έπαιζες θωρώντας προς τα κάτω

τους βαθιούς κυαμώνες των άλλων κοριτσιών…», γράφει ο Οδυσσέας Ελύτης στην Μαρίνα των Βράχων (Προσανατολισμοί, απόσπασμα)

Ο Σεπτέμβρης έχει εμπνεύσει και τον Γιάννη Ξανθούλη στο βιβλίο του με τίτλο: «Ο χάρτινος Σεπτέμβρης της καρδιάς μας»

Γνωστός σε όλους μας είναι ο διάσημος πίνακας του Γιάννη Τσαρούχη που εικονογραφεί τον Σεπτέμβριο ως ένα ωραίο νέο αλλά και πολλοί άλλοι διάσημοι ζωγράφοι έχουν αναφερθεί με το έργο τους στο φθινόπωρο και τον πρώτο μήνα του.

Το Σεπτέμβριο έχει ζωγραφίσει και ο ζωγράφος Σπύρος Βασιλείου. Στον πίνακα που προηγήθηκε απεικονίζει χαρακτηριστικές στιγμές και δραστηριότητες της ζωής του φθινοπώρου ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και το χαρακτικό που ακολουθεί όπου κυρίαρχα είναι τα τσαμπιά των σταφυλιών που βρίσκονται πάνω στο τραπέζι, κρέμονται σε τσαμπιά πάνω στην κληματαριά και πιθανότατα υπάρχουν ως κρασί στο δοχείο που σερβίρεται από την κυρά στον κύρη.

Για τη συνέχεια εδώ:

https://www.tovima.gr/2025/09/01/society/septemvrios-o-enatos-i-o-protos-minas-tou-xronou-ta-polla-tou-onomata-kai-i-simasia-tous/