ΠΕΡΙ ΤΕΧΝΗΣ Ο ΛΟΓΟΣ: Η Τέχνη του Εικοστού Αιώνα- Ο Φουτουρισμός

Τετάρτη 15 Ιανουαρίου 2014

Η Τέχνη του Εικοστού Αιώνα- Ο Φουτουρισμός

planet mercury passes in front of the sun 1914 balla

1) Σκοπός μας είναι να τραγουδήσουμε τον έρωτα του κινδύνου, το φρόνημα της ενέργειας και της αφοβίας.

2) Το θάρρος, η τόλμη και η εξέγερση θα είναι τα ουσιώδη στοιχεία της ποίησης.

3) Μέχρι σήμερα η λογοτεχνία έχει εκθειάσει την ακινησία της σκέψης, την έκσταση και τον ύπνο. Σκοπός είναι να εξάρουμε την επιθετική δράση, την πυρετώδη αϋπνία, τον διασκελισμό του δρομέα, το θανάσιμο άλμα, την γροθιά και τον κόλαφο.

4) Επιβεβαιώνουμε ότι η μεγαλοπρέπεια του κόσμου έχει εμπλουτιστεί με μια νέα ωραιότητα: την ωραιότητα της ταχύτητας.

Ένα αγωνιστικό αυτοκίνητο του οποίου η εξάτμιση κοσμείται με μεγάλους σωλήνες, σαν ερπετά με εκρηκτική ανάσα – ένα βρυχώμενο αυτοκίνητο που καλπάζει μανιασμένο είναι ωραιότερο από τη Νίκη της Σαμοθράκης.

5) Θέλουμε να υμνήσουμε τον άντρα που κρατάει το τιμόνι, που εκσφενδονίζει το δόρυ του πνεύματος σε όλον τον πλανήτη, σ’ όλο το μήκος της τροχιάς του.

6) Ο ποιητής πρέπει να αφιερώσει τον εαυτό του με ζέση, μεγαλείο και γενναιοδωρία, να διογκώσει την ενθουσιώδη θέρμη των αρχέγονων στοιχείων.

7) Πέρα από τον αγώνα, δεν υπάρχει άλλη ομορφιά. Έργο χωρίς επιθετικό χαρακτήρα δεν μπορεί να είναι αριστούργημα. Η ποίηση πρέπει να συλληφθεί ως βίαιη επίθεση κατά αγνώστων δυνάμεων, ως τιθάσευση και υποταγή τους ενώπιον του ανθρώπου.

8) Βρισκόμαστε στο έσχατο ακρωτήρι των αιώνων! … Ποιος ο λόγος να κοιτάμε προς τα πίσω, όταν αυτό που θέλουμε είναι να σπάσουμε τις μυστηριώδεις πόρτες του Αδύνατου; Ο Χώρος και ο Χρόνος πέθαναν χθες. Ζούμε ήδη στο απόλυτο, διότι έχουμε δημιουργήσει την αιώνια, πανταχού παρούσα ταχύτητα.

9) Θα δοξολογήσουμε τον πόλεμο –τη μόνη υγιεινή του κόσμου–, τον μιλιταρισμό, τον πατριωτισμό, την χειρονομία των αγγελιοφόρων της ελευθερίας που σπέρνουν τον όλεθρο, τις ωραίες ιδέες που γι’αυτές αξίζει κανείς να πεθάνει, και την περιφρόνηση για τη γυναίκα.

10) Θα καταστρέψουμε τα μουσεία, τις βιβλιοθήκες, τις ακαδημίες όλων των ειδών, θα πολεμήσουμε την ηθικοκρατία, τον φεμινισμό, κάθε ευκαιριακή ή χρησιμοθηρική δειλία.

11) Θα υμνήσουμε τα μεγάλη πλήθη τα συνεπαρμένα από την εργασία, την ηδονή και τα έκτροπα. Θα τραγουδήσουμε τις πολύχρωμες, πολυφωνικές παλίρροιες της επανάστασης στις μοντέρνες πρωτεύουσες. Θα τραγουδήσουμε τον δονούμενο νυχτερινό πυρετό των οπλοστασίων και των ναυπηγείων που αστράφτουν βίαια κάτω από τα ηλεκτρικά φεγγάρια. Τους άπληστους σιδηροδρομικούς σταθμούς που καταβροχθίζουν τις σερπαντίνες του καπνού. Τα εργοστάσια που κρέμονται απ’ τα σύννεφα με τις στραβές γραμμές του καπνού τους. Τις γέφυρες που δρασκελούν τους ποταμούς σαν γίγαντες αθλητές, σπινθηρίζοντας στον ήλιο με τη λάμψη του μαχαιριού. Τα περιπετειώδη ατμόπλοια που οσφραίνονται τον ορίζοντα. Τις βαθύστερνες μηχανές που οι τροχοί τους ψαύουν τις ράγες σαν οπλές τεράστιων χαλύβδινων αλόγων που έχουν χαλινό από σωλήνα. Και την κομψή πτήση των αεροπλάνων που οι έλικες τους πλαταγίζουν στον άνεμο σαν σημαίες και μοιάζουν με αλαλαγμούς ενθουσιασμού ενός πλήθους.

(Filippo Tomasso Marinetti, από το "Μανιφέστο του Φουτουρισμού")

Βρισκόμαστε στο έτος 1909. Ένας νέος αιώνας έχει ανατείλει, φέρνοντας μαζί του τις συναρπαστικές - για κάποιους - και τρομακτικές - για άλλους - προοπτικές μιας νέας εποχής. Η πλειοψηφία του κόσμου όμως αναπαύεται στην υπνωτιστική αγκαλιά της Μπελ Επόκ. Κάποιοι μιλούνε για τους κινδύνους της ανερχόμενης μαζικής κοινωνίας, του αναδυόμενου μιλιταρισμού και της έξαψης των εθνικιστικών αισθημάτων, οι περισσότεροι όμως επιλέγουν να προσπεράσουν. Αντί αυτού θαμπώνονται από τα τεχνολογικά επιτεύγματα των καιρών. Ο κινηματογράφος έχει ήδη κάνει την εμφάνιση του, η φωτογραφία κερδίζει ολοένα και μεγαλύτερο έδαφος, νέες οικιακές συσκευές εφευρίσκονται διαρκώς, ενώ στους δρόμους των μεγάλων πόλεων βλέπει κανείς να παρελαύνουν μουγκρίζοντας τα τραμ, τα λεωφορεία και τα αυτοκίνητα. Και αν το αυτοκίνητο υπήρξε ακόμα είδος πολυτελείας, προνόμιο των λίγων, τα πράγματα σύντομα θα μεταβάλλονταν - ο νέος επιχειρηματίας Χένρυ Φορντ είχε ήδη παρουσιάσει το νέο, μαζικής παραγωγής Μοντέλο Τ, το οποίο θα σάρωνε τις πωλήσεις και θα γινόταν το πρώτο γνήσια λαϊκό αυτοκίνητο.

Στο μεταξύ η Τέχνη συνέχιζε να εκπλήσσει με τις καινοτομίες της. Νέα καλλιτεχνικά κινήματα έκαναν την εμφάνιση τους, κάποια αντλώντας από την παράδοση, άλλα πάλι σπάζοντας κάθε δεσμό με αυτήν. Ο αέρας της νέας εποχής διέπνεε την φιλοσοφία τους. Κάπου εκεί λοιπόν, τον Φλεβάρη του 1909, ο ιταλός ποιητής Filippo Tommaso Marinetti δημοσίευσε στο πρωτοσέλιδο της γαλλικής εφημερίδας "Le Figaro" το περίφημο "Φουτουριστικό Μανιφέστο".

Δεν πρόκειται για γεγονός ήσσονος σημασίας. Η Le Figaro υπήρξε η μεγαλύτερη γαλλική εφημερίδα τον καιρό εκείνο. Το Μανιφέστο διαβάστηκε από χιλιάδες κόσμου, και ήδη από το ξεκίνημα του το αναδυόμενο κίνημα του Φουτουρισμού έκανε αισθητή την παρουσία του.

Ο Μαρινέττι υπήρξε ο εμπνευστής, ο ιδρυτής του Φουτουρισμού, εκείνος που έθεσε τις θεωρητικές του βάσεις. Οτιδήποτε παλιό θεωρείτο ξεπερασμένο και έπρεπε να αφεθεί στη λήθη μια για πάντα. Η αλλοτινή τέχνη, η παλιά λογοτεχνία, οι ακαδημίες, τα μουσεία, οι αντιλήψεις περασμένων εποχών, όλα αυτά δεν είχαν θέση στη νέα, λαμπρή κοινωνία που αναδυόταν - τον παλμό της οποίας ένιωθαν ο Μαρινέττι και οι οπαδοί του. To μέλλον, το μέλλον! Αυτή ήταν η λέξη-κλειδί, εδώ βρισκόταν όλη η ουσία. Ένα μέλλον φυσικά που έκανε θριαμβευτική την εμφάνιση του στο ζωντανό παρόν της εποχής και έξαπτε την φαντασία του κόσμου.

To Μανιφέστο στο πρωτοσέλιδο της "Le Figaro"

Η μηχανή θα γινόταν το έμβλημα της νέας εποχής. Οι εξατμίσεις και τα εξαρτήματα του αυτοκινήτου φάνταζαν σαν τους βρυχηθμούς των δράκων, ικανούς να κάνουν στάχτη τον Παλαιό Κόσμο. Η Νίκη της Σαμοθράκης δεν συγκρινόταν στην ομορφιά με ένα περήφανο αυτοκίνητο. Ο Άντρας που κραδαίνει το τιμόνι και τρέχει με ορμητική ταχύτητα συνιστά το πρότυπο της νέας γενιάς. Οτιδήποτε τον κρατάει πίσω δεν συνιστά παρά μια μορφή εκφυλισμού και χρειάζεται να ξεπεραστεί. Αυτό ισχύει και για το αδύναμο γυναικείο φύλο και το αναδυόμενο, τα χρόνια εκείνα, κίνημα του φεμινισμού.

Τα εργοστάσια που καπνίζουν, τα περήφανα λαμπρά φουγάρα που υψώνονται στους ουρανούς, οι τροχαλίες, οι στρόφιγγες, τα γρανάζια, τα τρένα που διέσχιζαν τις χώρες και διακλαδώνονταν σαν τα ποτάμια, τα μεγαλεπήβολα θωρηκτά, τα εντυπωσιακά ζέππελιν, τα ανερχόμενα αεροπλάνα - να τι συγκινούσε τους οπαδούς της νέας θεωρίας.

"The Charge of the Lancers", Boccioni, 1915

Και φυσικά ο πόλεμος. Βρισκόμαστε στα χρόνια πριν το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Τα ευρωπαϊκά έθνη είχαν επιδοθεί σε έναν πυρετώδη ανταγωνισμό εξοπλισμών και η σκιά των επόμενων χρόνων είχε ήδη απλώσει τα μαύρα φτερά της. Την εποχή εκείνη όμως η νεότερη γενιά δεν είχε γνωρίσει τον πόλεμο, αγνοούσε τις καταστροφικές του συνέπειες. Το 1914, όταν πια ξέσπασε, οι στρατιώτες και των δύο παρατάξεων έφυγαν ενθουσιασμένοι για το μέτωπο. Λίγα χρόνια μετά τα πάντα θα είχαν αλλάξει.

"Urban Landscape with Chimneys", Mario Sironi, 1921

Εν έτει 1909 όμως ο πόλεμος κατείχε μια σχεδόν ρομαντική θεώρηση από τους θιασώτες του. Ο εθνικισμός βρισκόταν στο απόγειο του, οι συμμαχίες είχαν σχεδόν ολοκληρωθεί και το μόνο που απέμενε ήταν το φιτίλι που θα πυροδοτούσε την έκρηξη. Οι Φουτουριστές στον πόλεμο έβλεπαν την αποθέωση των ιδανικών τους: Η λατρεία της στρατευμένης για πολεμικούς σκοπούς Μηχανής, η αποθέωση της ανδροπρέπειας, του αγώνα, του θάρρους, του ηρωισμού και της αυτοθυσίας. Η βία, ως έμβλημα αλλαγής, αποθεώνεται. Ο πόλεμος θα γινόταν το λαμπρό όχημα το οποίο θα παρέσερνε κάτω απ' τους οδοντωτούς τροχούς του τα υπολείμματα της Παλαιάς Εποχής και θα έστρωνε τον δρόμο για το μέλλον.

Στο μέλλον αυτό η Ιταλία θα κατείχε πρωταγωνιστικό ρόλο. Κάπως έτσι αντιλαμβάνονταν την κατάσταση οι Φουτουριστές. Κίνημα γέννημα-θρέμμα της Ιταλίας, έφτασε στο απόγειο του τα χρόνια εκείνα, λίγο πριν το ξέσπασμα του πολέμου, και παραμένει ως σήμερα το σημαντικότερο και επιδραστικότερο καλλιτεχνικό κίνημα που γέννησε η γειτόνισσα χώρα κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα.

"States of Mind - The Farewells", Boccioni, 1911

Φουτουρισμός - Χαρακτηριστικά και Καλλιτέχνες

"Για να ζωγραφίσεις μια ανθρώπινη φιγούρα δεν αρκεί να ζωγραφίσεις την φιγούρα - Χρειάζεται να απεικονίσεις το σύνολο της ατμόσφαιρας που την περιβάλλει" (Umberto Boccioni)

Στην τέχνη (όπως και οπουδήποτε αλλού) δεν υπάρχει παρθενογένεση, αντίστοιχα λοιπόν και ο Φουτουρισμός είχε τις επιρροές του, σημαντικότερη εκ των οποίων υπήρξε το κίνημα του Κυβισμού, ο οποίος είχε κάνει την εμφάνιση του λίγα χρόνια πριν. Όπως έκαναν οι Κυβιστές, έτσι και οι Φουτουριστές επέλεγαν να απεικονίζουν το αντικείμενο τους από πολλαπλές οπτικές γωνίες, προσπαθώντας να διεισδύσουν στην ουσία του, ξεφεύγοντας από την παραπλανητική (για τις αισθήσεις) παραδοσιακή "ρεαλιστική" οπτική.

"Train of the Wounded", Gino Severini

Σε αντιπαραβολή όμως με τα στατικά και ακίνητα έργα του Κυβισμού, οι Φουτουριστές γοητεύονταν από την κίνηση. Τα φουτουριστικά έργα ξεχειλίζουν ενέργεια και δυναμισμό. Ενώ ο Κυβισμός επέλεγε συχνά τις Νεκρές Φύσεις (ποτήρια, τραπέζια, αντικείμενα, φρούτα, κλπ) ως αντικείμενα απεικόνισης, στον Φουτουρισμό δεσπόζουν τα χαρακτηριστικά μιας παλλόμενης, μοντέρνας πόλης: Κτίρια, εργοστάσια, οχήματα που τρέχουν εδώ κι εκεί, κόσμος που πάει κι έρχεται. Ποτέ άλλοτε η μοντέρνα εποχή δεν είχε δοξολογηθεί τόσο όσο στα χρόνια του Φουτουρισμού.

"La Bella Sconosciuta", Luigi de Giudici

Τα στατικά έργα που μας παρείχε η Τέχνη μέχρι σήμερα δεν συνιστούν παρά ψευδαίσθηση. Στην ζωντανή πραγματικότητα τα πάντα βρίσκονται σε ασταμάτητη κίνηση. Δεν υπάρχει παρά ένας "παγκόσμιος δυναμισμός", που διέπει καθετί γύρω μας. Κανένα αντικείμενο δεν είναι ξέχωρο από το περιβάλλον του, ή το ένα από το άλλο, όλα συμπλέκονται μεταξύ τους σε μια αδιάκοπη ενεργειακή ροή. Όταν βρίσκεσαι μέσα σε ένα λεωφορείο που κινείται οι επιβάτες συμπλέκονται με τα αντικείμενα του γύρω χώρου και ο ένας με τον άλλον, αλλάζουν συνεχώς θέσεις, αντικαθιστούν ο ένας τον άλλον, το λεωφορείο γίνεται ένα παροδικά με τα δέντρα και τα σπίτια που διασχίζει, καθετί μετατρέπεται σε μέρος του άλλου.

"Ballerina In Blue", 1912, Gino Severini

Γι' αυτόν τον λόγο η κίνηση δε μπορεί παρά να αποδοθεί τμηματικά, σε εικόνες που συμπλέκονται διαδοχικά η μία με την άλλη και όλες μαζί με το περιβάλλον τους. Σκοπός είναι να μας δοθεί μια εικόνα της αληθινής, βαθύτερης όψης των πραγμάτων, έτσι όμως ξεχειλίζουν ενέργεια και δυναμισμό. Καταλυτική εξάλλου στάθηκε και η επιρροή του γάλλου φιλοσόφου Henri Bergson, ο οποίος είχε επηρεάσει ιδιαίτερα τον σημαντικότερο εικαστικό εκπρόσωπο του Φουτουρισμού, τον Umberto Boccioni. O Μπεργκσόν είχε αναφερθεί στην ιδέα της Διορατικότητας, σύμφωνα με την οποία κάποιος κατορθώνει να συλλάβει την βαθύτερη ουσία ενός αντικειμένου καθώς και εκείνο ακριβώς που το καθιστά μοναδικό και ιδιαίτερο - κάτι αντίστοιχο επεδίωξαν και οι Φουτουριστές, μόνο που στη θέση του ενός αντικειμένου τοποθέτησαν την ζωντανή πραγματικότητα, φανερώνοντας μας πως διαπλέκονται τα πάντα μεταξύ τους.

"The Strengths of a Street", Boccioni, 1911

O Marinetti μπορεί να υπήρξε ο εμπνευστής του Φουτουρισμού, ο σημαντικότερος του ζωγράφος όμως υπήρξε ο Umberto Boccioni, καθώς και εκείνος που εφάρμοσε πιστότερα τις νέες εκείνες φιλοσοφικές αντιλήψεις στην τέχνη του. "Η Αναδύουσα Πόλη" του 1910-11 θεωρείται το πρώτο ίσως έργο φουτουριστικής ζωγραφικής. Στο επίκεντρο του έργου δεσπόζει ένα άλογο που φαίνεται να παρασέρνει τα πάντα στο πέρασμα του. Ξεχωρίζουν κτίρια, εργάτες, και κατασκευές, όλα μαζί σε έναν πυρετώδη, αμοιβαίο συσχετισμό. Τα εμβλήματα της μοντέρνας, βιομηχανικής εποχής.

"The City Rises", Boccioni

Οι Φουτουριστές έβρισκαν συναρπαστική την αναδυόμενη τότε "φωτοδυναμική εικόνα", το στυλ εκείνο της φωτογραφίας που επέτρεπε να γίνει φανερή η κίνηση του αντικειμένου, δείχνοντας στην ίδια εικόνα τις διαδοχικές στιγμές της. Οι φουτουριστές μετάφεραν αυτήν την αίσθηση της διαδοχικής κίνησης στα έργα τους. Ο Giacomo Balla υπήρξε ένας ακόμα από τους σημαντικούς φουτουριστές, ο οποίος στην πορεία θα καταπιανόταν με ποικίλα άλλα ζωγραφικά στυλ. Στο έργο του "Δυναμισμός Ενός Σκυλιού σε Λουρί" απεικονίζεται αυτή ακριβώς η αίσθηση της διαδοχικής κίνησης. "Τα κινούμενα αντικείμενα συνεχώς πολλαπλασιάζονται,η μορφή τους αλλάζει διαρκώς. Ένα άλογο που τρέχει, για παράδειγμα, δεν έχει 4 πόδια, αλλά είκοσι".

"Dynamism of a Dog on a Leash", Balla

"Girl Running on a Balcony", 1912, Balla

Ορισμένοι Φουτουριστές επέκτειναν το ενδιαφέρον τους, όχι στην ζωγραφική, μα στην φωτογραφία και την επεξεργασία της - η φωτογραφία εξάλλου τους είχε επηρεάσει εξαρχής. Χαρακτηριστική η περίπτωση του Anton Giulio Bragaglia, τα έργα του οποίου χαρακτηρίζονται από αυτήν ακριβώς την αίσθηση της διαδοχικής κίνησης, μια ρευστότητα που προσιδιάζει περισσότερο στις αισθήσεις μας, συγκριτικά με τις ακίνητες, στατικές φωτογραφίες που έχουμε συνηθίσει. Ο Bragaglia στην πορεία θα ασχολούνταν εξάλλου και με τον κινηματογράφο, το θέατρο και τον χορό. Ο Φουτουρισμός επέκτεινε το πεδίο ενασχόλησης του σε όλες τις τέχνες.

Έργα του Anton Giulio Bragaglia

Η επιρροή του Κυβισμού γινόταν εμφανής σε έργα όπως "H Ταχύτητα Ενός Αυτοκινήτου", του Balla. Το αντικείμενο παρουσιάζει σχεδόν με κυβιστικούς όρους, τα διαδοχικά στάδια της κίνησης όμως και η αίσθηση της ραγδαίας ταχύτητας είναι εμφανή.

"Velocity of an Automobile", Balla

"Speeding Automobile", Balla

Ένας ακόμα από τους Φουτουριστές ήταν ο Carlo Carra. Γνωστότερο έργο του η "Κηδεία του Αναρχικού Γκάλλι", στο οποίο βλέπουμε την (κλασική, τότε και τώρα...) σύγκρουση ανάμεσα στους αστυνομικούς και τον κόσμο που συμμετέχει στην πορεία. Το έργο ξεχειλίζει δύναμη, ορμή και ενθουσιασμό, σχεδόν αισθάνεσαι πως βλέπεις την εξέργερση να εξελίσσεται ολοζώντανη μπροστά στα μάτια σου, με έναν τρόπο πολύ διαφορετικό από παλιότερα έργα που απεικόνιζαν εξεγέρσεις (όπως το πασίγνωστο "Η Ελευθερία Καθοδηγεί τον Λαό" του Ντελακρουά). Ο Καρρά υπήρξε αναρχικός ο ίδιος, κατά την διάρκεια των νεανικών του χρόνων. Στην πορεία όμως θα έκανε πλήρη στροφή και θα ασπαζόταν και αυτός τις δεξιές, σκληροπυρηνικές αντιλήψεις της πλειοψηφίας των Ιταλών φουτουριστών. Περισσότερα για το πολιτικό σκέλος του φουτουρισμού προς το τέλος του κειμένου.

"H Κηδεία του Αναρχικού Γκάλι", του Καρρά

Ο Φουτουρισμός επεκτάθηκε και στον τομέα της Γλυπτικής. Πρωτοπόρος ο σημαντικότερος του ζωγράφος, ο Umberto Boccioni, ο οποίος το 1913 παρουσίασε το έργο του "Μοναδικές Φόρμες της Συνέχειας στον Χώρο". Το αιώνια μεταβαλλόμενο αντικείμενο τώρα πλέον καταλαμβάνει τις τρεις διαστάσεις. Κεντρική η αίσθηση του δυναμισμού, της έλλειψης κάθε ιδέας στατικότητας.

"Unique Forms of Continuity In Space", Boccioni

Άλλοι σημαντικοί Φουτουριστές ήταν οι Gino Severini, Luigi De Giudici, Primo Conti, ο Erico Primpolini και ο Fortunato Depero.

"Simultaniety of Centrifugal and Centripedal Groups (Woman at a Window)",

Gino Severini, 1914

Ήχοι της Πόλης

Οι Φουτουριστές δεν έμειναν μόνο στο κομμάτι της εικαστικής απεικόνισης. Οτιδήποτε σχετιζόταν με το αναδυόμενο, λαμπρό αστικό τοπίο τους ενδιέφερε. Οι ήχοι της μεγαλούπολης, ο θόρυβος από τα αυτοκίνητα, ο βρυχηθμός των εξατμίσεων, τα κορναρίσματα, οι φωνές των περαστικών, μέχρι και η ζέστη ή οι μυρωδιές του δρόμου - η αντίληψη της πόλης δεν περιορίζεται στο οπτικό μόνο κομμάτι, μα επεκτείνεται σε όλες τις αισθήσεις. Σε έργα όπως "Ο Δρόμος Εισέρχεται στο Σπίτι" του Boccioni γίνεται εμφανές πως η πόλη δεν είναι μόνο τα οπτικά της ερεθίσματα. Στο κέντρο του έργου παρουσιάζεται μια γυναίκα, η οποία έχει βγει στο μπαλκόνι της και παρατηρεί την σφύζουσα κίνηση γύρω της. Σχεδόν νιώθεις πως ακούς τους ήχους της πόλης παρατηρώντας την εικόνα. Ήταν θέμα χρόνου να γίνει το επόμενο βήμα.

"The Street Enters The House", Boccioni

Κάπως έτσι, τα χρόνια εκείνα αναδύθηκε η Φουτουριστική Μουσική.

Russolo, Ugo Piati and their "Noise Intoners", 1920

Πρωτοπόροι υπήρξαν ο ζωγράφος Luigi Russolo και ο συνθέτης Francesco Pratella, υπεύθυνοι για δύο σημαντικά μανιφέστα: "Η Τέχνη του Θορύβου" ("The Art Of Noise"), και το "Τεχνικό Μανιφέστο της Φουτουριστικής Μουσικής". Σύμφωνα με τον Russolo κάθε ήχος που προσλαμβάνεται από το ανθρώπινο αυτί θα μπορούσε να θεωρηθεί μουσική: "Ο ουρανός, τα νερά, οι ποταμοί, τα δάση, οι διακλαδώσεις των καραβιών και των πυκνοκατοικημένων πόλεων...".

"Εμείς οι Φουτουριστές έχουμε όλοι αγαπήσει και απολαύσει τις αρμονίες των μεγάλων δασκάλων. Ο Μπετόβεν και ο Βάγκνερ έχουν συνταράξει τις καρδιές μας πολλά χρόνια τώρα. Τώρα όμως αντλούμε μεγαλύτερη απόλαυση συνταιριάζοντας ιδανικά τους ήχους από τα τραμ, τις εκρήξεις των οχημάτων και τα πλήθη που φωνάζουν, από το να ακούμε ξανά και ξανά τα ίδια, γνωστά κλασικά έργα..." (Russolo)

"The Laugh", Umberto Boccioni, 1911

Οι Φουτουριστές δεν έμειναν στην απλή ακρόαση των ήχων της πόλης - δημιούργησαν τους δικούς τους ήχους. Ο Russolo κατασκεύασε διάφορα ειδικά μηχανήματα-μουσικά όργανα, τα οποία λίγο-πολύ αναπαριστούσαν πιστά τους θορύβους του αστικού περιβάλλοντος, δίνοντας μας έτσι ιδιαίτερα ενδιαφέροντα - και θορυβώδη - αποτελέσματα, τα οποία θα επηρέαζαν συν τοις άλλοις την avant-garde μουσική των επομένων δεκαετιών.

Περισσότερα σχετικά με την Τέχνη του Θορύβου εδώ. http://www.unknown.nu/futurism/noises.html

Κτίρια του Μέλλοντος

Θα μπορούσαν να έχουν προέλθει από κάποια ταινία, ωστόσο οι αρχιεκτονικές προτάσεις του Φουτουρισμού υπήρξαν πέρα ως πέρα ρεαλιστικές - σκεφτείτε πόση εντύπωση θα είχαν κάνει εκατό χρόνια πριν.

Κατ' αντιστοιχία με τις βασικές αρχές του κινήματος, η Φουτουριστική Αρχιτεκτονική διακρινόταν από αντι-ιστορικισμό, απαξίωση απέναντι στις παραδοσιακές φόρμες, δυναμικές γραμμές και σχέδια που χαρακτηρίζονταν από μια αίσθηση μεγαλείου, λυρισμού και κίνησης ταυτόχρονα. Ήταν λες και το Μέλλον το ίδιο είχε κάνει την εντυπωσιακή, πρώιμη εμφάνιση του, στην Ευρώπη των πρώτων δεκαετιών του αιώνα. Διόλου απίθανο οι εμπνεύσεις της Φουτουριστικής Αρχιτεκτονικής να επηρέασαν τους επιμελητές ταινιών όπως το "Blade Runner", και γενικότερα, την αισθητική τόσων και τόσων έργων επιστημονικής φαντασίας...

Σχέδια του Sant' Elia και κάτω βλέπουμε πως θα μπορούσε να ήταν ένα κτίριο του, αν είχε χτιστεί, σε μια ψηφιακή αναπαράσταση

Σημαντικές μορφές στον χώρο της φουτουριστικής αρχιτεκτονικής υπήρξαν ο Antonio Sant' Elia και ο Angiolo Mazzoni. Ο πρώτος ένωσε με ενθουσιασμό τη φωνή του στα πλήθη των επιστράτων κατά την διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου - ποτέ όμως δεν γύρισε πίσω. Ο δεύτερος συστρατεύτηκε (όπως τόσοι άλλοι φουτουριστές) με το φασιστικό όραμα του Μουσολίνι. Αξίζει ωστόσο να αναφέρουμε πως ο Φουτουρισμός ουδέποτε έγινε η επίσημη αρχιτεκτονική του φασισμού. Ο Μουσολίνι δεν ενδιαφερόταν προσωπικά για την Τέχνη, και προτιμούσε να πατρονάρει πλήθος καλλιτεχνών, από ποικίλους χώρους, ώστε να πετύχει την συγκατάβαση τους και την αποδοχή του καθεστώτος - μπορούμε να πούμε πως, σε μεγάλο βαθμό, τα κατάφερε.

Με το πέρασμα των χρόνων το κίνημα του Φουτουρισμού επηρέασε καταλυτικά ένα νέο, αναδυόμενο αρχιτεκτονικό και διακοσμητικό στυλ, το οποίο μάλιστα θα εξελισσόταν σε ένα από τα σπουδαιότερα του εικοστού αιώνα. Το όνομα του νέου εκείνου στυλ ήταν Art Deco.

Kάπου στη Ρωσία...

Περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη χώρα, στα χρόνια της ακμής του ο Φουτουρισμός επηρέασε την ρωσική καλλιτεχνική πρωτοπορία. Ακόμα και αν αγνοεί κάποιος όλα τα ονόματα των καλλιτεχνών που αναφέραμε ως τώρα, σίγουρα δεν θα του είναι άγνωστο το όνομα του Vladimir Mayakovsky. O Μαγιακόφσκι υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους Ρώσους ποιητές και λογοτέχνες, και βασικός εκπρόσωπος του ρωσικού Φουτουρισμού. Άλλοι σημαντικοί εκπρόσωποι του κινήματος ήταν οι Kazimir Malevich, Liubov Popova, Natalia Goncharova, Mikhail Larionov και ο David Burlyuk.

Κατ' αντιστοιχία με τους Ιταλούς συνοδοιπόρους τους, οι Ρώσοι Φουτουριστές εντυπωσιάζονταν με την κίνηση και τον δυναμισμό. Η επιρροή του Κυβισμού ήταν εξίσου καθοριστική, σε βαθμό που ο ρωσιμός Φουτουρισμός καθιερώθηκε με την κοινή ονομασία "Κυβο-Φουτουρισμός".

"The Knifegrinder", Kazimir Malevich

Το παρελθόν κατείχε αμφιλεγόμενο, αν όχι εντελώς αρνητικό ρόλο στην σκέψη τους. "Ο Πούσκιν και ο Ντοστογιέφσκυ χρειάζεται να πέσουν στη θάλασσα από το ατμόπλοιο του μοντερνισμού". Τέτοιες τολμηρές δηλώσεις συνοδεύονταν από πλήρη άρνηση υποταγής σε οποιαδήποτε μορφή αυθεντίας. Δεν αναγνώριζαν κάποιον ηγέτη στο κίνημα τους - ούτε ο Μαρινέττι, ο δημιουργός του Φουτουρισμού, κατείχε τέτοιο ρόλο γι' αυτούς.

Όντας εξίσου λογοτεχνικό, όσο και εικαστικό στυλ, ο ρωσικός Φουτουρισμός έπαιζε πολύ με τις λέξεις και τα γράμματα. Όπως ο καλλιτέχνης μοιράζει τα χρώματα και τις γραμμές σ' ένα έργο του, επιλέγοντας τι θέλει να βάλει που, ποιά πινελιά ταιριάζει σε ποιό σημείο, αντίστοιχα και ο ποιητής θα μπορούσε να τοποθετεί ανάλογα τις λέξεις. Η γραμματική, το συντακτικό και η σύνταξη δεν παίζουν πλέον τον πρωτεύοντα ρόλο - σημασία έχει η αισθητική του κειμένου. Κάπως έτσι διαμορφώθηκαν άφθονοι νεολογισμοί και λέξεις χωρίς σημασία. Ορισμένες φορές οι λέξεις επιλέγονταν όχι για το νόημα τους, μα για τον ήχο τους και μόνο. Το στυλ αυτό ονομάστηκε "zaum".

Θα μπορούσαμε να βρούμε κάποιους παραλληλισμούς με τα αναρχικά παιχνίδια του Νταντά, για τα οποία είχαμε μιλήσει στο πρώτο μέρος του αφιερώματος μας (κλικ) - εκεί ωστόσο πρωτεύοντα ρόλο έπαιζε η έλλειψη νοήματος, το παιχνίδισμα, το ά-λογο. Οι Φουτουριστές είχαν πολύ συγκεκριμένη άποψη ως προς το τι ήθελαν να καταγράψουν, από την άλλη.

Επιστρέφοντας στον χώρο της ζωγραφικής, μία από τις γυναίκες ζωγράφους του Φουτουρισμού ήταν η Natalia Goncharova, η οποία εγκατέλειψε σε κάποια φάση τη Ρωσία για να μείνει στην Γαλλία. Το έργο της "ο Ποδηλάτης" είναι από τα γνωστότερα του κινήματος.

"The Cyclist", Natalia Goncharova

Σε πολιτικό επίπεδο ο ρωσικός φουτουρισμός διαχώρισε τη θέση του από τον ιταλικό. Άλλη χώρα, άλλες συνθήκες. Ο Μαγιακόφσκι τάχτηκε σθεναρά ενάντια στην ανελέητη σφαγή του Μεγάλου Πολέμου και χαιρέτησε με ενθουσιασμό την Ρωσική Επανάσταση του 1917. Στην Επανάσταση οι Ρώσοι Φουτουριστές έβλεπαν την ενσάρκωση των ιδανικών τους, για μια νέα εποχή που ανέτειλε, ικανή να παρασύρει την κοινωνία μακριά από τις παραδοσιακές, ξεπερασμένες πρακτικές και αντιλήψεις. Στα πρώτα χρόνια της μετεπαναστατικής Ρωσίας οι Φουτουριστές έχαιραν εκτίμησης και προστασίας από το κράτος των Μπολσεβίκων - με το πέρασμα των χρόνων όμως η πρωτοπορία των πρώτων εξασθένισε - το ίδιο και οι καλλιτεχνικές ευαισθησίες των δεύτερων.

Φουτουρισμός και Πολιτική

Στη Ρωσία ο Φουτουρισμός αγκάλιασε τις επαναστατικές τομές που έφεραν οι Μπολσεβίκοι του Λένιν. Στην Ιταλία όμως, την πατρίδα του, παρέμενε αντιδραστικός. Οι περισσότεροι από τους θιασώτες του ενστερνίστηκαν με πάθος τις αντιλήψεις του Μαρινέττι σχετικά με τον προεξάρχοντα ρόλο του πολέμου, την κατωτερότητα της γυναικείας φύσης, την δύναμη του μιλιταρισμού. Ο πόλεμος ήταν "η μόνη υγιεινή του κόσμου", έλεγε ο δημιουργός του κινήματος και πόσοι τον πίστεψαν! Ο Μαρινέττι είχε ταχτεί με πάθος ενάντια στην Αυστροουγγρική - τότε - Αυτοκρατορία, η οποία κατείχε αρκετά από τα ιταλικά εδάφη, και θα ήταν ο βασικός αντίπαλος των Ιταλών στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Μποτσιόνι είχε κάψει δημόσια μια αυστριακή σημαία. Η πλειοψηφία των Ιταλών Φουτουριστών θεωρούσαν τους εαυτούς τους θερμούς πατριώτες, κατατάχτηκαν στον στρατό και έφυγαν να πολεμήσουν.

Η ίδια πλειοψηφία ποτέ δεν γύρισε πίσω - και αυτό σήμανε κατά πολύ το τέλος του ίδιου του Φουτουρισμού.

Boccioni και Marinetti

Στην πορεία οι εναπομείναντες Φουτουριστές θα ενστερνίζονταν τις φασιστικές αντιλήψεις του Μουσολίνι και θα μοιράζονταν το όραμα του για μια Νέα Ιταλία, αναγεννημένη και ενωμένη υπό το έμβλημα του Αρχηγού, ατσαλένια σαν γροθιά και σκληρή σαν τις φασιστικές ράβδους...

Ο Ιταλικός Φουτουρισμός έχει αυτό το παράδοξο: Όσο πρωτοπόρος και αν υπήρξε, όσο καινοτόμος και αν ήταν σε επίπεδο καλλιτεχνικό, όσο επιδραστικός και προοδευτικός και αν στάθηκε σε θέμα σφαιρικότερης αντίληψης γύρω από την τέχνη, άλλο τόσο αντιδραστικός υπήρξε σε θέμα πολιτικών επιλογών. Παραμένει το μοναδικό σημαντικό καλλιτεχνικό κίνημα του Εικοστού Αιώνα που συμπαρατάχτηκε με την Δεξιά και έφτασε να στηρίζει τον ίδιο τον Φασισμό.

Δεν πρέπει να αγνοούμε όμως τις συνθήκες υπό τις οποίες αναδύθηκε, την χώρα στην οποία γεννήθηκε, την εποχή που εξέφραζε - μια εποχή που δεν είχε γνωρίσει ακόμα τα αδιέξοδα του εθνικισμού και του πολέμου και άφησε τον εαυτό της να ενθουσιαστεί από τις προοπτικές της τεχνολογίας. Μην ξεχνάμε εξάλλου πως ο Ρωσικός Φουτουρισμός ακολούθησε έναν εντελώς διαφορετικό δρόμο, σε θέμα πολιτικών προτιμήσεων - αν και κοινό ανάμεσα τους ήταν αυτή ακριβώς η απαξίωση του παρελθόντος, η ρήξη με την παράδοση και η δοξολογία του "μοντέρνου", όπως εκείνο εκφραζόταν με τα νέα πολιτικά καθεστώτα που έκαναν τότε την εμφάνιση τους.