ΠΕΡΙ ΤΕΧΝΗΣ Ο ΛΟΓΟΣ: Ιχνηλάτηση των απεικονίσεων του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη

Κυριακή 21 Φεβρουαρίου 2021

Ιχνηλάτηση των απεικονίσεων του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη

«Είχε βλέμμα ζωηρόν, κούτελο πλατύ…»

Γράφει ο Δημήτρης Αλεξάκης

Ηταν γενναίος, με στρατηγική σκέψη. Αριστοτέχνης του πολέμου. Μπεσαλής. Χωρίς να μετέχει της νεωτερικότητας, την οποία γνώρισε στο διάστημα της αναγκαστικής παραμονής του στα Επτάνησα, ήταν ηγέτης ανοιχτών οριζόντων, αλλά με γερά πατήματα στην παράδοση των συγγενικών και φιλικών δεσμεύσεων. Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης στο συλλογικό ασυνείδητο των Ελλήνων κατέχει ίσως την υψηλότερη θέση, με βάση το αξιακό τους σύστημα, γιατί δίδαξε, διώχνοντας τους Τούρκους από τον Μοριά, το υψηλό μάθημα της ελευθερίας.

Γνωρίζουμε όμως καλά τη μορφή του; Υπάρχουν και σώζονται πολλές ή λίγες εικαστικές απεικονίσεις του Κολοκοτρώνη; Από ποιους έχουν γίνει; Πρόκειται για απεικονίσεις του εκ του φυσικού ή για εξωραϊσμένες προσωπογραφίες του, που τις υπαγόρευσε ο θρύλος του μεταγενέστερου αφηρωισμού του; Ποια η καλλιτεχνική αξία τους;

Απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα μπορεί, ενδεχομένως, να δώσει το υπό έκδοση βιβλίο από τον Δήμο Οιχαλίας, με τίτλο «Θεόδωρος Κολοκοτρώνης: Από τη μορφή του στην εικόνα της» του αναπληρωτή καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης στο ΕΚΠΑ Δημήτρη Παυλόπουλου και του ιστορικού Δημήτρη Μιχαλόπουλου.

Τα έργα ζωγράφων όπως ο Ολιβιέ Βουτιέ, ο Ανταμ ντε Φρίντελ, ο Πέτερ φον Ες, ο Τζοβάνι Μπότζι, ο Διονύσιος Τσόκος, αλλά και γλυπτών, όπως ο Ιωάννης Κόσσος, ο Λάζαρος Ν. Σώχος, ο Ιωάννης Εμμ. Βούλγαρης, ο Γεώργιος Δημητριάδης ο Αθηναίος, ο Κώστας Καζάκος, που ζωγράφισαν και σμίλεψαν τη μορφή του Κολοκοτρώνη, όπως και ξυλόγλυπτα, γραμματόσημα, λαχεία, γελοιογραφίες, περιλαμβάνονται, μαζί με πληθώρα επιστημονικά τεκμηριωμένων σχολίων από τον Δ. Παυλόπουλο.

Λάζαρου Ν. Σώχου, Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, 1893-1901, χαλκοκασσίτερος, Ναύπλιο (πλατεία Θεόδωρου Κολοκοτρώνη).

Τα πρότυπα της Αρχαιότητας

Είναι η πρώτη φορά που το σύνολο αυτών των έργων καταγράφεται και φωτίζει την ιστορία του συγκεκριμένου Νεοέλληνα, «που ήταν “κομμένος και ραμμένος” στα μεγάλα πρότυπα της Αρχαιότητας, του Γέρου μας του Μοριά, που, όπως ο Αριστοτέλης, αντλούσε γνώση ερευνώντας πάντα τα αισθητά και τα νοητά. Οπως ο Σωκράτης, είχε αναχθεί και αυτός σε υπόδειγμα “εγκρατείας, σκληραγωγίας, αφοσιώσεως εις τους φίλους και πατριωτισμού”», αναφέρει ο έτερος συγγραφέας του βιβλίου, ο ιστορικός Δημήτρης Μιχαλόπουλος.

Ο Γεώργιος Τερτσέτης, δικαστής του Κολοκοτρώνη στο Ναύπλιο, τον περιέγραφε ως εξής: «είχε βλέμμα ζωηρόν […]. Θυμωμένος εφαίνετο άγριος […]. Το ανάστημά του ήτον σωστόν. Τα μούτρα του και όλον το δέρμα του κορμιού του μαυρειδερόν, αι τρίχες της κεφαλής του χονδρές και σκληρές, καμπουρομύτης, κούτελον πλατύ, τα φρύδια σκεπαστά, τα αυτιά του μεγάλα».

Αξιοσημείωτο γεγονός είναι ότι την καθιερωμένη εικόνα της μορφής του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη την οφείλουμε και σε ξένους καλλιτέχνες. Συγκεκριμένα, σε τρεις ανθρώπους που βρέθηκαν στο πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα στην επαναστατημένη Ελλάδα.

Ο πρώτος ήταν ο Ζαν-Πιερ-Εζέν-Φελισιάν Πετιέ (1793-1863), μηχανικός – γεωγράφος που κατατάχθηκε στον γαλλικό στρατό και έφτασε έως τον βαθμό του συνταγματάρχη, ο δεύτερος ο Καρλ Κρατσάιζεν (1794-1878), φιλέλληνας Βαυαρός αξιωματικός, που πολέμησε στο πλευρό των Ελλήνων, και ο τρίτος ο Φρανσίς Ερβέ (1781-1850).

Ο Πετιέ, μέλος της Επιστημονικής Αποστολής στον Μοριά, φθάνοντας για δεύτερη φορά στην Ελλάδα (Αθήνα, 1833), έπειτα από πρόσκληση της ελληνικής κυβέρνησης, ανέλαβε και έφερε εις πέρας, με την πολύτιμη συμβολή των συνεργατών του, τη χαρτογράφηση του ελληνικού κράτους. Στο περιθώριο της εργασίας του στην Ελλάδα έκανε αξιόλογα σχέδια με μολύβι, σέπιες και υδατογραφίες, που απεικονίζουν απόψεις πόλεων, μνημεία, ενδυμασίες, προσωπογραφίες.

O Κρατσάιζεν ήταν φιλέλληνας Βαυαρός αξιωματικός, που πολέμησε στο πλευρό των Ελλήνων. Από το φθινόπωρο του 1826 έως την άνοιξη του 1827 σχεδίασε με μολύβι 40 προσωπογραφίες Ελλήνων αγωνιστών και ξένων φιλελλήνων. Επίσης ζωγράφισε πορτρέτα ανώνυμων ανδρών και γυναικών. Ο Ερβέ, γαλλικής καταγωγής Βρετανός ζωγράφος και συγγραφέας ταξιδιωτικών έργων, προσκλήθηκε στην Ελλάδα από τον στρατηγό Ρίτσαρντ Τσορτς (1784-1873) για να απαθανατίσει τους πρωταγωνιστές της Επανάστασης του 1821.

Σε αυτούς τους τρεις πιστώνεται η διαμόρφωση των δύο τύπων της ζωγραφικής εικόνας του Κολοκοτρώνη, όπως επισημαίνει ο κ. Δημήτρης Παυλόπουλος: «Ο πρώτος τύπος τον παρουσιάζει νεότερο και ακμαιότερο, με κεφαλόδεσμο, ενώ ο δεύτερος τον προβάλλει γηραιότερο και πιο αδύναμο, με περικεφαλαία. Πρότυπο του πρώτου τύπου στάθηκε σχέδιο με μολύβι που φιλοτέχνησε ο υπολοχαγός Καρλ Κρατσάιζεν (1794-1878) στο κάστρο του Δαμάλα, στην Τροιζηνία, στις 14 Μαΐου 1827, όπως σημειώνει ο ίδιος πάνω αριστερά στην άκρη του χαρτιού του σχεδίου του. Το σχέδιο δουλεύτηκε με την τεχνική της λιθογραφίας το 1828 στο εργαστήριο του Franz Seraph Hanfstängl (1804-1877) στο Μόναχο και κυκλοφορήθηκε το 1831 σε δίγλωσσο (γερμανογαλλικό) λεύκωμα. Το λεύκωμα περιελάμβανε είκοσι τέσσερις λιθογραφίες ‒ δεκαοχτώ προσωπογραφίες και έξι τοπιογραφίες. Πρότυπο για τον δεύτερο τύπο ήταν η ζωγραφική σύνθεση του Κολοκοτρώνη με στολή του Συντάγματος Ελληνικού Ελαφρού Πεζικού, έργο που αποδίδεται στον Γάλλο Jean-Pierre-Eugène-Félicien Peytier από λεύκωμά του των χρόνων 1829-32, και το σχέδιο του γαλλικής καταγωγής Βρετανού ζωγράφου Francis Hervé, που το λιθογράφησε ο επίσης Βρετανός James William Giles (1801-1870) για να περιληφθεί σε οδοιπορικό του Hervé το 1837».

Στον Κολοκοτρώνη οφείλουμε πολλά. Οι απεικονίσεις του συνιστούν αντίδωρο στη μεγάλη προσφορά του στο ελληνικό έθνος, η καταγραφή τους μάθημα Ιστορίας, άθλημα ατομικής και συλλογικής αυτογνωσίας, και η μελέτη τους ταξίδι στην ιστορία της νεοελληνικής τέχνης κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα.

Αρχική εικόνα: Προσωπογραφία του Κολοκοτρώνη σε σχέδιο Τζοβάνι Μπότζι και χάραξη Αλόις Σενεφέλντερ, 1826 (Πινακοθήκη Μουσείου Πύλου). Δίπλα, λιθογραφία σε σχέδιο του Φρανσίς Ερβέ «A residence in Greece and Turkey; with Notes of the Journey through Bulgaria, Servia, Hungary, and the Balkan» (Λονδίνο, Whittaker & Co., 1837 / Γεννάδειος).