Jacques Ellul: ένας απαισιόδοξος προφήτης ενάντια στη σύγχρονη τεχνολογία

Μύρων Ζαχαράκης

Στις αρχές του 19ου αιώνα, καθώς η βιομηχανική επανάσταση εδραιώνονταν σταδιακά και σταθερά, αρκετοί εργαζόμενοι που απασχολούνταν στην παραδοσιακή υφαντουργία, κατέληξαν να μένουν άνεργοι. Μια ομάδα από αυτούς αποφάσισε να πάρει την κατάσταση στα χέρια της, κάνοντας επιδρομές και καταστρέφοντας τα νέα μηχανήματα των εργοστασίων.

Οι «λουδίτες», όπως ονομάστηκε αυτή η ομάδα από το όνομα του μυθικού ηγέτη τους, Ned Ludd (ο οποίος λέγεται πως είχε καταστρέψει δύο μηχανές γνεσίματος το 1779), έδρασαν κυρίως κατά την περίοδο 1811-1813, επίσης καταστρέφοντας διάφορα μηχανήματα και ερχόμενοι σε σύγκρουση με τις βρετανικές αρχές. Μέχρι σήμερα, ο υπερβολικός και παράλογος φόβος της τεχνολογικής προόδου ονομάζεται «νεολουδισμός» και προσδίδεται ένα αρνητικό στίγμα στον άνθρωπο που θα του αποδοθεί ο συγκεκριμένος όρος. Υπάρχουν όμως και κάποιες φωνές που επιμένουν ότι το πρόβλημα είναι απείρως πιο περίπλοκο από την άνευ όρων αποδοχή ή την άνευ όρων καταδίκη των νέων τεχνολογιών. Σε αυτό το πλαίσιο, ιδιαίτερα σημαντική είναι η συνεισφορά του Jacques Ellul. Ο Ellul υπήρξε Γάλλος ακαδημαϊκός, διανοούμενος, θεωρητικός της τεχνολογίας και οπαδός ενός ιδιόμορφου χριστιανικού αναρχισμού. Το 1930, βίωσε αυτό που αργότερα θα χαρακτήριζε ο ίδιος ως θεία αποκάλυψη και παρόλο που είναι γενικά άγνωστο το τι ακριβώς του συνέβη, γεγονός είναι ότι από εκεί κυρίως άντλησε το έναυσμα για να γίνει πιστός Χριστιανός. Συνάμα, ο Ellul υπήρξε παθιασμένος αναγνώστης του Marx και υποστηρικτής του θεολογικού οικουμενισμού. Οι διεισδυτικές και βαθύτατα απαισιόδοξες διαγνώσεις του σχετικά με την κυριαρχία της τεχνικής σήμερα, θυμίζουν τον Ρώσο στοχαστή και ριζοσπάστη Χριστιανό, Nicolas Berdyaev, από τον οποίο ο Ellul είχε επηρεαστεί. Βασική ιδέα του είναι ότι πλέον δε ζούμε απλώς τη μεγάλη άνθιση της τεχνολογίας, αλλά ότι συμβαίνει κάτι πολύ πιο σοβαρό: η τεχνική έχει μετατραπεί σε σύστημα. Μέσα στο έργο του, ο Ellul σκιαγραφεί λοιπόν το «Τεχνικό Σύστημα».

 

Το Τεχνικό Σύστημα είναι το αποτέλεσμα της ιστορικής εξέλιξης της τεχνικής. Ως «Τεχνική», ο Ellul ορίζει όχι μόνο την τεχνολογία (π.χ. εργαλεία, εξοπλισμοί) αλλά και όλα τα τεχνικά μέσα και μεθόδους, που χρησιμοποιούνται για την επίτευξη ενός ορισμένου σκοπού. Αρχικά, το κάθε μέρος του Τεχνικού Συστήματος βρίσκεται σε στενότατη αλληλεξάρτηση με τα υπόλοιπα, οπότε ούτε να μελετηθεί ανεξάρτητα είναι δυνατό. Επιπλέον, η τεχνική προχωρεί προς την ενοποίηση τεχνικών μεθόδων και αποδοτικότητα. Φυσικά, η τεχνική είναι αναγκαία. Όταν όμως ο άνθρωπος αρχίζει να θεωρεί την τεχνική ως σωτήρα του, τότε υποδουλώνεται σε αυτή χωρίς καν να το συνειδητοποιεί. Αν και κάθε εποχή διέθετε τις τεχνικές μεθόδους της, αυτές ήταν πάντοτε υποταγμένες σε ένα ευρύτερο πλαίσιο (π.χ. ιερότητα). Αντίθετα, σήμερα έχει υπερβεί κάθε όριο εξαιτίας της απώλειας των σχέσεών μας με το ιερό. Η τεχνική δεν ορίζει νόημα. Σε αυτήν υπάρχουν αμέτρητα μέσα, αλλά ο σκοπός είναι άγνωστος. Ο άνθρωπος θεωρείται από αυτή κατά κάποιον τρόπο «πάντων χρημάτων μέτρων» (όπως έλεγε ο αρχαίος σοφιστής Πρωταγόρας) και τίποτε, ούτε καν η φύση, δεν αναγνωρίζεται ως ανώτερό του. Ωστόσο, δεν είναι προς χάριν του Ανθρώπου (με α κεφαλαίο), που συμβαίνει η εξάπλωση της τεχνικής. Αντίθετα, πρόκειται για ένα αυθύπαρκτο γεγονός, το οποίο δρα ανεξάρτητα και αυτόνομα από εκείνον:

«Μέχρι σήμερα ο άνθρωπος επεδίωκε να ανάγει όλα όσα έκανε σε μια ανώτερη αξία, η οποία έκρινε και ταυτόχρονα θεμελίωνε τα πράξεις του, τα εγχειρήματά του. Αυτό έχει πλέον εκλείψει προς όφελος της Τεχνικής. Ο άνθρωπος της κοινωνίας μας βλέπει καθαρά πως το Σύστημα απαιτεί να είναι αυτόνομο (διότι αλλιώς δεν μπορεί να προοδεύσει) και ταυτόχρονα του αναγνωρίζει αυτή την αυτονομία στον βαθμό που δέχεται ότι το Τεχνικό Σύστημα είναι νόμιμο αυτό καθαυτό» (σελ. 203).

Αυτό συνέβη στη Δύση μετά τον σταδιακό «θάνατο του Θεού» (Nietzsche), οπότε ως νέα θεότητα αναδύθηκε στο εξής η τεχνική. Η κυριαρχία της στηρίχθηκε στην απενεργοποίηση της φύσης. Πρόκειται βασικά για δύο όψεις του ίδιου νομίσματος: η φύση είναι κάτι που μπορεί ο άνθρωπος να το μεταχειριστεί και εκμεταλλευτεί κατά το δοκούν, ακόμη και φθείροντάς το. Το Τεχνικό Σύστημα είναι το αποτέλεσμα της ιστορικής εξέλιξης της τεχνικής. Γινόμαστε άραγε όντως πιο ελεύθεροι χάρη στην τεχνική; Ή μήπως αναπτύσσουμε μια όλο και μεγαλύτερη εξάρτηση από αυτή, σε σημείο να μη μπορούμε διαφορετικά; Αν το τεχνικό σύστημα αγκαλιάζει κάθε πτυχή της ζωής καθιστώντας μας εξαρτημένους από αυτό, ποια διαφυγή μπορεί να υπάρχει από αυτό το αδιέξοδο; Ο Ellul λέει πως το Τεχνικό Σύστημα δεν ταυτίζεται με την τεχνολογία, καθώς είναι ως έναν βαθμό αυτόνομο και ανεξάρτητο από την οικονομία και την πολιτική, αλλά και δεν αποτελεί απλό εξάρτημα στα χέρια του ανθρώπου, αφού τον διαμορφώνει και περιορίζει τις επιλογές του. Συνάμα, δεν είναι κάτι που έχει ανεξάρτητη ύπαρξη σε σχέση με την ανθρώπινη κοινωνία. Μάλιστα, αφού έχει μετατραπεί σε σύστημα, η τεχνική δεν ευνοεί την αμφισβήτηση. Σημασία έχει η απρόσκοπτη ανάπτυξή της μέσα στην κοινωνία και μόνον. Το αν είναι καλά ή κακά τα όσα κάνει, αποτελεί προβληματισμός που δεν ευνοεί η τεχνική. Διαρκώς κερδίζει έδαφος η βολική πίστη πως οποιοδήποτε πρόβλημα τυχόν προκύψει, η τεχνική θα είναι τελικά ικανή να το επιλύσει. Ο αυτοματισμός συνεπάγεται όχι μόνον τη βελτίωση της παραγωγικότητας, αλλά και τη μαζική ανεργία (βλ. και το σχετικό βιβλίο του Αμερικανού οικονομολόγου Jeremy Rifkin Το τέλος της εργασίας και το μέλλον της, που μάλλον επιβεβαιώνει τον Ellul). Καθοριστική είναι μάλιστα, στις μέρες μας, η σημασία του ηλεκτρονικού υπολογιστή, που αναπτύχθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Χάρη σε αυτόν κατέστη δυνατή η μετατροπή της Τεχνικής σε σύστημα. Το Τεχνικό Σύστημα ενυπάρχει στον φυσικό κόσμο και επεκτείνεται σε βάρος του, όπως ακριβώς και ένας κακοήθης όγκος εξαπλώνεται διαρκώς μέσα σε έναν οργανισμό, διεκδικώντας όλο και περισσότερο χώρο έναντι των υγιών κυττάρων. Ο Ellul συμπυκνώνει την «ουσία» του Τεχνικού Συστήματος σε πέντε απλές προτάσεις. Αρχικά, μόλις ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση, παρατηρεί την τεχνική να βρίσκεται ήδη εκεί. Έπειτα, ολόκληρη η θεωρητική εκπαίδευση προετοιμάζει τον άνθρωπο να εισέλθει στον τεχνικό κόσμο Τρίτον, το Τεχνικό Σύστημα εμπεριέχει τους δικούς του παράγοντες προσαρμογής: εκεί περιλαμβάνεται η πολιτική προπαγάνδα, η ψυχαγωγία, η διαφήμιση και γενικά όλες εκείνα τα μέσα που θα καταστήσουν την προσαρμογή του ανθρώπου ευκολότερη, προσφέροντάς του συνάμα και ψυχολογικές ανταμοιβές και κίνητρα. Τέταρτον, η τεχνική θεωρείται αυτόχρημα ως κάλυψη ανθρώπινων αναγκών, ενώ στην πραγματικότητα απλώς καλύπτει τις ανάγκες που η ίδια έχει δημιουργήσει στους ανθρώπους. Τέλος, όπως προκύπτει από όλες τις παραπάνω προτάσεις, ο άνθρωπος δε διαθέτει κανένα διανοητικό, ηθικό ή πνευματικό σημείο αναφοράς για να ασκήσει κριτική στην τεχνική:

«Η Τεχνική λοιπόν, ως κριτής του εαυτού της, απελευθερώνεται από όσα παρεμπόδιζαν τη δράση του ανθρώπου, δηλαδή από την (ιερή, φιλοσοφική, θρησκευτική) πίστη και την ηθική. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η Τεχνική εξασφαλίζει θεωρητικά και συστηματικά την ελευθερία που έχει ήδη κατακτήσει εκ των πραγμάτων. Δεν έχει πια να φοβάται καμιά οριοθέτηση, διότι η ίδια βρίσκεται πέρα από το Καλό και το Κακό» (σελ. 202).

Η Τεχνική έχει επίσης αρκετή δύναμη ώστε να σχετικοποιεί τις πολιτικές ιδεολογίες Τα πολιτικά καθεστώτα, ακόμη και τα οικονομικά μοντέλα ανάπτυξης, διαδραματίζουν μάλλον δευτερεύοντα ρόλο μπροστά στην κυριαρχία της τεχνικής, πράγμα το οποίο φαίνεται από την όμοια ανάπτυξη και τον ανταγωνισμό για την κυρίευση του διαστήματος, από τις δύο μεγάλες υπερδυνάμεις των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ. Η υποτιθέμενη «προδοσία» του μαρξισμού από τα καθεστώτα του υπαρκτού σοσιαλισμού, δεν ήταν τίποτε άλλο από την αναγκαστική προσαρμογή αυτών στις παγκόσμιες συνθήκες του τεχνικού συστήματος, προκειμένου να επιβιώσουν, πράγμα το οποίο σημαίνει: βίαιη και ταχύτατη εκβιομηχάνιση για αύξηση της παραγωγής και στρατιωτική χρήση. Επιπλέον, η τεχνική έχει για τα καλά εισβάλλει σε πεδία όπου παλιότερα θα μας φαινόταν αδιανόητο: στον έρωτας, τόσο ως ηδονή (π.χ. τεχνικές για μεγιστοποίηση ικανοποίησης) όσο και ως διαχείριση (π.χ. αντισυλληπτικό χάπι), στην εκπαίδευση (π.χ. με τις μετρήσεις και τις αξιολογήσεις των αποτελεσμάτων της), στην ψυχαγωγία (π.χ. χρήση ναρκωτικών), στην τροφή (π.χ. ειδικοί τρόποι μασήματος), στον ύπνο μας (π.χ. υπνωτικά, χαλαρωτικές μέθοδοι), στην αντιμετώπιση των ψυχικών παθήσεων (π.χ. ψυχοφάρμακα, ψυχοθεραπευτικές τακτικές), στη διαφήμιση, στην πολιτική προπαγάνδα, ακόμη και στη θρησκευτική αναβίωση, όπου έρχονται στη μόδα όσες τελετουργίες εμπεριέχουν τεχνικές (π.χ. διαλογισμός, yoga, τεχνικές αναπνοής) ή συνοδεύονται και από τη χρήση ψυχοφαρμάκων. Ο Ellul αναφέρεται μάλιστα αρκετές φορές στο τότε πρόσφατο κίνημα των hippies, τονίζοντας πως δεν αποτελούν πραγματικοί επαναστάτες, αλλά χρήσιμα πιόνια στο γενικότερο παιχνίδι του Τεχνικού Συστήματος, μιας και οι ιδέες τους (π.χ. χρήση ναρκωτικών, ελεύθερος έρωτας) συνιστούν αθέλητα την αποθέωση της τεχνικής. Η τεχνική τείνει στην αποδόμηση της ηθικής, την οποία και αντικαθιστά: πολλές φορές έχουμε ακούσει στον δημόσιο λόγο μας να ορίζεται το καλό με τεχνικά κριτήρια αποδοτικότητας. Τα τεχνικά επιτεύγματα, από την προσσελήνωση ως τον έλεγχο του διαστήματος, υπακούουν και αυτά στην εσωτερική λογική του Συστήματος. Στόχος της τεχνικής είναι μονάχα η απεριόριστη αύξηση των μέσων. Μάλιστα, ο Ellul υποστηρίζει ότι τα διάφορα τεχνικά επιτεύγματα συχνότατα δεν αποσκοπούν στην κάλυψη των ανθρώπινων αναγκών. Αντίθετα, αυτό που συμβαίνει είναι ότι το Σύστημα, λειτουργώντας αυτόνομα από τους όποιους στόχους μας, προχωρά σε νέες καινοτομίες και εφευρέσεις, οπότε απλώς αυτές δημιουργούν τεχνητά ανάγκες στον άνθρωπο, εξυψώνοντας ιδεολογικά το επίτευγμα της τεχνικής σε πρόοδο. Για παράδειγμα, η «ανάγκη» για την εξερεύνηση του διαστήματος και τη μετοίκιση σε άλλους πλανήτες δεν ήταν αντικειμενικά υπαρκτή για τη συντριπτική πλειοψηφία της ανθρωπότητας, μέχρι που έγινε τεχνικά δυνατή και ουσιαστικά επιβλήθηκε σε αυτούς ως αναντίρρητο άλμα προόδου. Καθοριστικός παράγοντας αποτελεί κατά κανόνα η τεχνική και το πάθος που αυτή μας προκαλεί, για όλο και περισσότερες καινοτομίες. Το αποτέλεσμα της τεχνικής προόδου είναι να προσαρμόζεται ο άνθρωπος σε αυτή και όχι το αντίστροφο, όπως θα περίμενε κανείς. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της τεχνικής σήμερα, είναι ότι επιχειρεί να λύσει προβλήματα, τα οποία έχει η ίδια προκαλέσει.

Σύμφωνα με τον Ellul, οι τεχνολογικές δυστοπίες που απεικονίζονται στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο, είναι στην πραγματικότητα απατηλές. Προβάλλοντας ακραία εφιαλτικά όνειρα για μαζικές καταστροφές και ανελευθερία, αυτά τα έργα απλώς μας κάνουν να ξεχνάμε την ανελευθερία και τις υπάρχουσες καταστροφές (π.χ. του περιβάλλοντος) που ήδη συμβαίνουν. Η συλλογιστική που καταθέτει, αποτελεί μια βαθιά απαισιόδοξη διάγνωση για την κατάσταση των μοντέρνων κοινωνιών μας. Η πρόοδος είναι δίκοπο μαχαίρι και πάντοτε δημιουργεί μια σειρά νέων προβλημάτων. Αν και συνήθως τείνουμε να το αγνοούμε, η τεχνική πρόοδος, όπως κάθε μορφή προόδου, έχει το αντίτιμο που καλούμαστε να πληρώσουμε. Έχοντας περιγράψει τα βασικά χαρακτηριστικά της τεχνικής, ο Ellul σκιαγραφεί το δυστοπικό όραμα μιας πλήρους κυριαρχίας της, την οποία ο ίδιος ονομάζει «Μεγαμηχανή». Μια τέτοια κυριαρχία θα υπερέβαινε ακόμη και τα δυστοπικά οράματα του Huxley και θα ήταν η πιο ολοκληρωτική παγκόσμια δικτατορία που είδε ποτέ ο κόσμος μας. Είναι γνωστό ότι ο Ellul άσκησε σημαντική επιρροή στον γνωστό Αμερικανό τεχνοφοβικό πρώην μαθηματικό και τρομοκράτη, Theodore (Ted) Kaczynski, γνωστός και ως “Unabomber”, ο οποίος έστελνε ταχυδρομικά δέματα με βόμβες σε πανεπιστήμια και λιμάνια, με σκοπό να εξαναγκάσει τις μεγάλες εφημερίδες της εποχής να δημοσιεύσουν το ιδεολογικό του μανιφέστο με τον χαρακτηριστικό τίτλο Η βιομηχανική κοινωνία και το μέλλον της. Σε αντίθεση με τον Ellul, που δεν προσέφερε κάποια λύση για το πρόβλημα της τεχνικής, ο Kaczynski κατέφυγε στη βία απέναντι σε ορισμένους επιλεγμένους στόχους από τον χώρο των σύγχρονων τεχνολογιών.

http://www.respublica.gr/2021/02/post/jacques-ellul/