Κηφισός, το κλιματιστικό της Αθήνας: Μπορεί να ξαναγεννηθεί; Και όμως… ναι, όπως δείχνει η διεθνής εμπειρία!

Γράφει ο Μενέλαος Χρόνης

Η ολοκληρωτική τσιμεντοποίηση του κάποτε γραφικού ποταμού της Αθήνας δημιουργεί στους κατοίκους της πρωτεύουσας τη βεβαιότητα ότι η κατάσταση είναι μη αντιστρεπτή. Ωστόσο υπάρχουν τα παραδείγματα πόλεων του εξωτερικού, που κάποια στιγμή στο παρελθόν έθαψαν στο τσιμέντο τα δικά τους ποτάμια, αλλά το μετάνιωσαν και με ειδικές παρεμβάσεις πέτυχαν θαύματα. Έκριναν ότι τοι υδάτινοι δρόμοι μέσα στις πόλεις δεν μπορεί να γίνουν αυτοκινητόδρομοι, αγωγοί λυμάτων, εγκιβωτισμένοι υπόγειοι οχετοί και ρυπογόνες εστίες.

Μια νέα προσέγγιση ανοίγματος, απελευθέρωσης και επαναφοράς των φυσικών χαρακτηριστικών των ποταμιών που βρίσκονται μέσα στις πόλεις, αναπτύσσεται σε πολλές χώρες της Ευρώπης και της Ασίας. Γιατί όχι και στον Κηφισό μας, τον ποταμοθεό που τσιμεντώσαμε; Ομάδα Ελλήνων επιστημόνων, με διεθνή εμπειρία στο θέμα, έχει καταθέσει πρόταση, που αναζητά την προσοχή της κοινής γνώμης και το ενδιαφέρον της Πολιτείας.

 

Η διεθνής εμπειρία-Το τόλμημα της Σεούλ

 

Αποκατάσταση ποταμού Cheonggyecheon, Σεούλ.

Αξιοθαύμαστη είναι η ανάπλαση του ποταμού Cheonggyecheon της Σεούλ, στη Νότια Κορέα. Το 1980 καλύφθηκε και μετατράπηκε σε υπερυψωμένη λεωφόρο 12 λωρίδων, όπως στην Αθήνα ο Κηφισός κατά τη δεκαετία του 1990. Ωστόσο στην κορεατική μεγαλούπολη δημιουργήθηκε ένα κίνημα πολιτών για την αποκατάσταση του ποταμού και στις δημοτικές εκλογές το 2002 ένας από τους υποψήφιους δημάρχους το έκανε βασικό άξονα του προεκλογικού του αγώνα. Κέρδισε τις εκλογές και μέσα σε τρία χρόνια πέτυχε το γκρέμισμα της λεωφόρου και η ανάπλαση του ποταμού.

Ο Cheonggyecheon ξαναγεννήθηκε. Πλέον στο κέντρο της Σεούλ βρίσκεται ένα κατάφυτο πάρκο, δημοφιλές ανάμεσα σε ντόπιους και τουρίστες. Κατά μήκος του ποταμού βρίσκονται χώροι αναψυχής, προκυμαίες, έργα τέχνης, ενώ κάποιες παλιές γέφυρες λειτουργούν ως ενθύμια του παρελθόντος. Η ποιότητα των υδάτων και του αέρα βελτιώθηκε αισθητά, με πιο αξιοσημείωτο γεγονός την πτώση την θερμοκρασίας στις γύρω περιοχές κατά 3,6 βαθμούς Κελσίου. Ο νέος υδρότοπος έφερε οικονομική ανάπτυξη, προσέλκυσε πλήθος τουριστών και οδήγησε σε άνοδο των αξιών των ακινήτων. Ο Cheonggyecheon αποτελεί πλέον κέντρο οικονομικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Φυσικά ένα τέτοιο έργο δεν έγινε από τη μία μέρα στην άλλη ούτε χωρίς αντιδράσεις.

 

Η περίπτωση της Σιγκαπούρης 

Rochor Canal, Σιγκαπούρη.

Ένα άλλο ενδιαφέρον παράδειγμα αφορά στην ανάπλαση των ανοιχτών οχετών της Σιγκαπούρης, μιας πόλης που αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα λειψυδρίας. Το πρόγραμμα ανασυγκρότησης του υδάτινου δικτύου της ασιατικής μεγαλούπολης περιλαμβάνει ένα συνολικό σύστημα διαχείρισης, καθαρισμού και ανακύκλωσης του βρόχινου νερού και επεκτείνεται στην ανάπλαση της κοίτης των ανοιχτών οχετών. Τα μπετονένια τοιχώματα των καναλιών αντικαθίστανται από νέα φυτεμένα πρανή τα οποία αποκαθιστούν το φυσικό τοπίο. Όπου δεν υπάρχει επαρκής χώρος για την αποκατάσταση των πρανών, προτείνεται η δημιουργία περιπάτων μέσα στα κανάλια και η ενίσχυση των φυτεύσεων παράλληλα με την κοίτη, όπως στη φωτογραφία.

«Ανοίγουν» εγκιβωτισμένα ποτάμια στα αστικά κέντρα της Ε.Ε.

Σύμφωνα με μελέτη του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος, σε τουλάχιστον 17 ευρωπαϊκές πόλεις έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια παρεμβάσεις για την ανάδειξη των υδάτινων διαδρομών, σε μια ριζικά διαφορετική κατεύθυνση από τις προηγούμενες δεκαετίες. Οι βελτιώσεις στην επεξεργασία των λυμάτων και η μείωση των βιομηχανικών δραστηριοτήτων κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες, έχουν αναβαθμίσει την ποιότητα των υδάτων και έχουν φέρει στο προσκήνιο το αίτημα για μια καλύτερη ποιότητα ζωής. Το πιο χαρακτηριστικόι παράδειγμα είναι ο Τάμεσης, αλλά δεν είναι ο μόνος. Ενδεικτικά:

Στη Μαδρίτη, το 1970 δημιουργήθηκε στις δύο όχθες του ποταμού Μανθανάρες ένας μεγάλος αυτοκινητόδρομος, με αποτέλεσμα οι γύρω περιοχές να μαραζώσουν. Το 2003 ξεκίνησε το έργο υπογειοποίησης των δύο ρευμάτων του αυτοκινητοδρόμου και ανάδειξης των οχθών του ποταμού. Σήμερα οι όχθες έχουν παραδοθεί στους πολίτες και για εννιά χιλιόμετρα, από το Rio Park υπάρχουν παιδικές χαρές, πάρκα, ποδηλατόδρομοι και μια παιδική πισίνα γνωστή ως «παραλία». Φυτεύτηκαν 30.000 δέντρα.

Στο Oσλο πολλά από τα ρέματα που διασχίζουν την πόλη είχαν μετατραπεί σε υπόγειους οχετούς. Η ποιότητα των υδάτων ήταν πολύ άσχημη, η βιοποικιλότητα είχε πληγεί και τα ψάρια δεν πλησίαζαν. Σήμερα, ύστερα από ένα μεγάλο πρόγραμμα αποκατάστασης όλων των ποταμών και των ρεμάτων που κατεβαίνουν από τα περιαστικά δάση και καταλήγουν στο Φιόρδ του Οσλο, όπου καθαρίστηκαν τα νερά, ο ατλαντικός σολομός έχει επιστρέψει ακόμα και στον ποταμό Ακερσέλβα, που διασχίζει το κέντρο του Οσλο.

Στο Άαρχους, τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Δανίας, το ομώνυμο ποτάμι είχε καλυφθεί από το 1930 και είχε μετατραπεί σε αγωγό αποβλήτων. Το 2010 υπολογιζόταν πως το μισό από το νερό που διέτρεχε την κοίτη του ήταν επεξεργασμένο νερό αποβλήτων. Τα τελευταία χρόνια ο δήμος προχώρησε στην αποκάλυψη του ποταμού, λαμβάνοντας μέτρα για την αντιπλημμυρική προστασία (δημιουργώντας δεξαμενές συγκέντρωσης του νερού της βροχής), αλλά και την απορρύπανση των υδάτων με φυσικές μεθόδους και σε αναβαθμισμένη συνεργασία με το σύστημα αποχέτευσης. Το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό: μια μπλε λωρίδα νερού διατρέχει το κέντρο της πόλης, δημιουργώντας νέες δυνατότητες αναψυχής στις όχθες του, ενώ τα νερά του λιμένα του Ααρχους, του μεγαλύτερου της Δανίας, έγιναν κατάλληλα για κολύμβηση!

Η Βιέννη διασχίζεται από τον ποταμό Δούναβη και τους μικρότερους Βιέν και Λίζινγκ. Από τον 19ο αιώνα είχαν προχωρήσει σε μεγάλες επεμβάσεις στις κοίτες τους, με βάση την τότε αντίληψη για την αντιμετώπιση πλημμυρικών φαινομένων. Τον 20ό αιώνα προχώρησαν στον εγκιβωτισμό πολλών παραποτάμων και δημιουργήθηκαν κανάλια με τεχνητές όχθες, με αποτέλεσμα να παρατηρηθούν καταστάσεις ευτροφισμού. Τα τελευταία χρόνια έχει ξεκινήσει ένα μεγάλο πρόγραμμα, με ορίζοντα το 2027, σύμφωνα με το οποίο σπάνε τα τεχνητά τοιχώματα στις όχθες και δίνεται η φυσική τους μορφή, πέφτουν τείχη και φράγματα ώστε να μπορούν να μετακινούνται τα ψάρια και άλλοι οργανισμοί. Το φιλόδοξο πρόγραμμα προχωρά βήμα βήμα, απ’ έξω από την πόλη προς τα μέσα, καθώς εντός της Βιέννης τα εν λόγω έργα είναι πιο δύσκολα.

Μια πρόταση για τον Κηφισό

Η μελετητική ομάδα αποτελείται από αρχιτέκτονες, πολεοδόμους, μηχανικούς περιβάλλοντος και αρχιτέκτονες τοπίου  όλοι τους  μέλη του Συνδέσμου Αποφοίτων Βρετανικών Πανεπιστημίων (British Graduates Society– BGS) με συντονιστή τον Βασίλη Ζώτο, αρχιτέκτονα-πολεοδόμο και πρόεδρο του BGS. Πλαισιώνεται με σύμβουλους από διάφορες επιστημονικές ειδικότητες.

Για τον Βασίλη Ζώτο, όπως λέει ο ίδιος,  η πρόκληση για την ανάπλαση του Κηφισού ποταμού ήρθε σαν μία φυσική συνεχεία μίας καριέρας όπου η ανάπλαση αστικών ποταμών έχει αφήσει ένα δυνατό σημάδι στην επαγγελματική του ζωή. Ξεκίνησε αρχικά στα μέσα της δεκαετίας του 1960 με τη διδακτορική του  διατριβή με  θέμα τον ποταμό Τάμεση στο Λονδίνο (ειδικότερα: πως αλλάζει ο ρόλος του ποταμού σε μία πόλη που αλλάζει). Η διατριβή του είχε βραβευτεί, ενώ θυμάται τα λόγια που άκουσε στο Λονδίνο  ότι «… χρειάστηκε ένας Έλληνας για να μας δείξει τι θα πρέπει να κάνουμε με τον Τάμεση…».

Δεν ήταν τόσο θέμα πρότασης ανάπλασης, επισημαίνει, γιατί αυτό ακολούθησε μετά, όσο ήταν η αλλαγή της νοοτροπίας σχετικά με το τι θα πρέπει να γίνει στις παραποτάμιες ζώνες και ποιος θα έχει την αρμοδιότητα ελέγχου για τον ποταμό, δηλαδή ένας Φορέας που θα έχει αρμοδιότητα για οικοδομικές άδειες, για τον καθαρισμό… για τα πάντα, ώστε να μπορεί να ελέγχει τον σημαντικό αυτό πνεύμονα της πόλης.

Η πρόταση

Σκοπός της μελέτης είναι η ευαισθητοποίηση του κοινού και η δημιουργία πλαισίου για την αποκατάσταση του ποταμού και την ανάπλαση των παραποτάμιων περιοχών.

Η πρόταση αναπτύσσεται σε δύο μέρη.  Αρχικά έγινε μια περιβαλλοντική ανάλυση όλου του Κηφισού όπου εξετάζονται περιοχές καθ’ όλο το μήκος του ποταμού και εντοπίζονται ζώνες με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και μοναδικά προβλήματα. Ως στρατηγική αντιμετώπισης καθορίζονται τρεις χαρακτηριστικές περιοχές:

Περιοχή Α, εντός της υφιστάμενης ζώνης προστασίας του ποταμού. Αυτό το τμήμα, που είναι σε φυσική μορφή, μπορεί να το χαρακτηρίσει κανείς σα φυσικό δρυμό. Η περιοχή αυτή παρ’ όλα τα γνωστά προβλήματα δεν έχει μεγάλες καταστροφές. Μπορούν να γίνουν ήπιες παρεμβάσεις και φύτευση δέντρων, όπου χρειάζεται.

Περιοχή Β που περνάει μέσα στον αστικό ιστό (στις περιοχές Νέα Φιλαδέλφεια, Αγ. Ανάργυροι, Περιστέρι) Αυτό το τμήμα έχει μελετηθεί σε μεγαλύτερη λεπτομέρεια. Περιλαμβάνεται το τμήμα της Νέας Φιλαδέλφειας στο οποίο προτείνεται ανάπλαση. Και προβλέπεται δημιουργία αστικών πάρκων, με πόλους πρασίνου, ανοιχτούς χώρους, υπαίθρια αναψυχή, διαμόρφωση του ποταμού, σύνδεση με το κατοικημένο περιβάλλον κ.ά. Αυτό φυσικά θα καθορίσει μια βιώσιμη ανάπτυξη και μια βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων των παραποτάμιων περιοχών. Γίνεται ένταξη του ποταμού στον αστικό ιστό με διαβάσεις πεζών, γέφυρες, σκάλες, ράμπες προς το νερό και ειδικό φωτισμό με χρήση εναλλακτικών πηγών ενέργειας.

Περιοχή Γ αφορά το τμήμα του ποταμού που δυστυχώς βρίσκεται κάτω από την υπερυψωμένη λεωφόρο Κηφισού. Εκεί προτείνεται να γίνει μια πλατφόρμα για δραστηριότητες ώστε ο ποταμός να ενώνει, αντί να χωρίζει, τις εκατέρωθεν περιοχές. Θα μπορούσαν να γίνουν εκεί υπαίθρια αγορά, πάρκο για αθλητικά δρώμενα, υπαίθρια γλυπτοθήκη και εκθεσιακοί χώροι ή χώροι εκδηλώσεων κ.ά.

Το δεύτερο μέρος της μελέτης επικεντρώνεται στην περιοχή Κόκκινος Μύλος στη Νέα Φιλαδέλφεια. Η επιλογή της οφείλεται στο ότι είναι εκτός της καθορισμένης ζώνης προστασίας, μία παραμελημένη ζώνη πρασίνου μέσα στον αστικό ιστό. Μετά από μία πλήρη ανάλυση του τοπίου και καταγραφή των αναγκών του, η  πρόταση για την ανάπλαση του ποταμού, ενώ απευθύνεται σε ένα συγκεκριμένο κομμάτι, μπορεί να εφαρμοστεί και σε άλλες παραποτάμιες περιοχές ανάλογων περιπτώσεων. Βασικοί στόχοι της πρότασης είναι:

· Να γίνει ο Κηφισός ένα επίμηκες μητροπολιτικό πάρκο μήκους 25 χλμ. με επιφάνεια 2.500 στρεμμάτων, το οποίο μπορεί να λειτουργήσει και ως πόλος τουρισμού που θα τονώσει την αξία γης των ζωνών που διασχίζει το ποτάμι. Συγχρόνως να αποτελέσει ένα διάδρομο κλιματισμού για την Αθήνα. Αυτό είναι σήμερα πιο αναγκαίο από ποτέ.

· Η δημιουργία παραποτάμιου υπερτοπικού πεζόδρομου και ποδηλατοδρόμου καθ΄όλο το μήκος του Κηφισού και σύνδεση με τον προτεινόμενο παραλιακό ποδηλατοδρόμο Ν. Φαλήρου – Βάρκιζας.

· Η δημιουργία παραποτάμιου μονοπατιού καθ’ όλο το μήκος του Κηφισού.

· Η βιώσιμη ανάπτυξη και βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων των παραποτάμιων περιοχών.

· Η σύνδεση με το κατοικημένο περιβάλλον και ένταξη στον αστικό ιστό (διάβαση πεζών, γέφυρες, σκάλες, ράμπες)

· Η δημιουργία πόλων πρασίνου υπαίθριας αναψυχής.

· Εναλλακτικές αθλητικές και πολιτιστικές λειτουργίες.

· Φωτισμός με τη χρήση εναλλακτικής ενέργειας.

· Ευαισθητοποίηση και ενημέρωση των κατοίκων και φορέων της περιοχής μέσω εκθέσεων και εκδηλώσεων για θέματα περιβαλλοντολογικά και οικολογικά

· Μείωση ηχορύπανσης από παρακείμενες οδούς (ιδιαίτερα Εθνική οδός)

· Πυκνή φύτευση

Το πρώτο επίπεδο του σχεδιασμού προβλέπει, μεταξύ άλλων, εκτενείς φυτεύσεις ενδημικών φυτών, εξυγίανση της κοίτης του ποταμού, συλλογή, επανάχρηση όμβριων υδάτων για άρδευση, διαχείριση απορριμμάτων και χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας όπως για παράδειγμα φωτοβολταϊκά για τον φωτισμό.

Το δεύτερο επίπεδο περιλαμβάνει τη δημιουργία συνδετήριων αξόνων με περιμετρικούς χώρους όπως πλατείες, εκκλησίες και σχολεία. Επιπλέον, δημιουργούνται πεζόδρομοι, ποδηλατόδρομοι και πεζογέφυρες αλλά και συγκοινωνιακές ρυθμίσεις και χώροι στάθμευσης οχημάτων.

Το τρίτο επίπεδο αφορά τη δημιουργία χώρων τέχνης και πολιτισμού (υπαίθριοι κινηματογράφοι και θέατρο, μουσεία ιστορίας Κηφισού κ.ά.), αναψυκτηρίων και χώρων περιβάλλοντος και τεχνολογίας.

Όπως αναφέρεται στην έκθεση, οι χώροι αυτοί θα αναπτυχθούν από ιδιώτες οι οποίοι διαθέτοντας μέρος των εσόδων τους από τη λειτουργία της επιχείρησης θα είναι υπεύθυνοι για τη διαχείριση και συντήρηση του περιβάλλοντος χώρου και τμήματος του πάρκου.

Στο όριο με την εθνική οδό τα φυτά μπορούν να προστατεύσουν την περιοχή από τον θόρυβο. Παράλληλα, προτείνεται η ανάπτυξη συστήματος συλλογής, διαχείρισης και ανακύκλωσης του νερού εντός του πάρκου, με το οποίο θα ελέγχεται η ποσότητα του νερού του ποταμού τον χειμώνα και θα συλλέγονται τα όμβρια ύδατα από τις οδούς των παράπλευρων περιοχών για άρδευση αλλά και δροσισμό το καλοκαίρι.

Η σημασία των ρεμάτων

Σημαντική θέση στον ανασχεδιασμό της πόλης κατέχουν τα ρέματα με ανοιχτές τις κοίτες τους. Πλέον, σύμφωνα με τους ειδικούς, έχει αποδειχθεί ότι η διευθέτησή τους ήταν πολύ καλή ιδέα. Κι αυτό επειδή όταν κλείνεις το ρέμα, η ζέστη από το χώμα αντανακλάται πολύ πιο εύκολα στους τσιμεντένιους όγκους. Τα ξεμπαζωμένα ρέματα δημιουργούν διαύλους για να κυκλοφορούν τα αέρια ρεύματα. Επίσης το κλείσιμό τους ευθύνεται για τις πλημμύρες των περιοχών που γειτνιάζουν με αυτά.

Στη μελέτη για την ανάπλαση του Κηφισού, ο σχεδιασμός προβλέπει η φύτευση να γίνει με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτρέπει στους επικρατούντες βόρειους – βορειοανατολικούς ανέμους του Λεκανοπεδίου να κινηθούν κατά μήκος του ποταμού και να φθάσουν στην καρδιά της πόλης.

Τα ρεύματα αέρα που δημιουργούνται ψύχονται περνώντας διά μέσου της φύτευσης αλλά και των συστημάτων δροσισμού και επιστρέφουν στην πόλη σε χαμηλότερη θερμοκρασία, μειώνοντας τις επιπτώσεις της αστικής θερμικής νησίδας.

Οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι από εδώ και πέρα ίσως να έχουμε μικρότερο αριθμό έντονων βροχοπτώσεων αλλά μεγαλύτερες ποσότητες νερού. Αυτό, σε συνδυασμό με την έλλειψη χώματος από την έντονη τσιμεντοποίηση που παρατηρείται σχεδόν παντού στο Λεκανοπέδιο και ιδίως στα δυτικά προάστια, δημιουργεί ορμητικούς χείμαρρους που παρασύρουν τα πάντα στο διάβα τους.

Σύμφωνα με τους ειδικούς, πριν από χρόνια – προτού εντατικοποιηθεί η τσιμεντοποίηση – το 80% της βροχής το απορροφούσε το χώμα και μόλις το 20% κατέληγε στη θάλασσα. Σήμερα, το ποσοστό αυτό έχει αλλάξει σημαντικά.

Οπως αναφέρει ο ομότιμος καθηγητής Πολεοδομίας στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ) Γιάννης Πολύζος, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι δομημένες επιφάνειες της Αθήνας κάλυπταν περίπου το 25% της έκτασης του Λεκανοπεδίου. Μετά το 1975 το 75% καλύφθηκε από δομημένες επιφάνειες και δρόμους – δίκτυα, ενώ οι ελεύθεροι χώροι αποτελούν μόλις το 4%.

 

Αριστεία

Το Βασιλικό Πολεοδομικό Ινστιτούτο της Βρετανίας ζήτησε από τους μελετητές να υποβάλουν τη μελέτη για να συμπεριληφθεί με άλλες μελέτες στην κατηγορία Διεθνώς Αριστες Πολεοδομικές Μελέτες (Projects of International Planning Excellence).

https://xaidarisimera.gr/mporei-na-xanagennithei-o-kifisos-kai-o/