Tο ψωμί στον βίο των Nεοελλήνων. Επιλογή εθίμων, δοξασιών και προλήψεων

Αφέντρα Γ. Μουτζάλη

«Όλα είναι υφάδια της κοιλιάς, μα το ψωμί στημόνι» (παροιμία

Το έθος στις παραδοσιακές κοινωνίες εκφράζει διαχρονικά μια συνήθεια και απαιτεί την επανάληψη. Το ψωμί για τους Νεοέλληνες έχει μεγάλη σημασία και συνδέεται με τελετουργικά και έθιμα σημαντικών σταθμών του βίου όπως η γέννηση, ο γάμος και ο θάνατος.

Ο γάμος από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα θεωρείται, όπως και σ’ άλλους λαούς, από τα σπουδαιότερα γεγονότα του κοινωνικού βίου, γι’ αυτό και έχει συνδεθεί με ειδικούς θεσμούς και τελετουργίες.

Στον γάμο, στη γέννηση και στον θάνατο όπως και σε άλλες σημαντικές στιγμές της ζωής του λαού απαντούν έθιμα που αποσκοπούν στην προστασία του από κάθε κακό και στοχεύουν ταυτοχρόνως στην τεκνογονία και την ευτυχία του.

Στην προετοιμασία της τέλεσης του γάμου γενικά, εκτός από τα άλλα, σημαντική θέση καταλαμβάνει η τελετουργική παρασκευή του ψωμιού για τον εορτασμό του γάμου, ειδικότερα δε η κουλούρα του γαμπρού και της νύφης.

Εικ. 2. Θεόφιλος, «Μέγα αρτοποιύον… Εκ Θεσσαλίας της πρωτευούσης Λαρίσσης», 1933.

Το στάρι που θα απαιτηθεί για αυτό τον σκοπό διαλέγεται από τον γεωργό κατά το αλώνισμα, όπως συνηθίζεται στη Σκύρο και σε άλλα μέρη. Οι οικογένειες που προσκαλούνται στον γάμο στέλνουν στην οικογένεια του γαμπρού ή της νύφης το απαιτούμενο στάρι, όπως π.χ. στη Σιταριά Φλώρινας, όπου κάθε προσκεκλημένος οικογενειάρχης στέλνει ένα κόσκινο γεμάτο στάρι. Στην Τήλο οι οικογένειες των μελλονύμφων διαθέτουν ο καθένας τη μισή από την απαιτούμενη ποσότητα σταριού ή κριθαριού.

Όσα άτομα θα χρησιμοποιηθούν για το ζύμωμα των ψωμιών του γάμου πρέπει να είναι αμφιθαλή.

Το στάρι που προορίζεται για τα ψωμιά του γάμου, με τη συνοδεία μουσικής και τραγουδιών, μεταφέρεται στο κοντινότερο ποτάμι ή πηγή για πλύσιμο. Μετά το στέγνωμα, το άλεσμά του γινόταν παλαιότερα με χειρόμυλο στο σπίτι των γονιών του γαμπρού και της νύφης, ή στο γουδί από κοπέλες με συνοδεία μουσικής και τραγουδιών. Εάν για το άλεσμα του σταριού χρησιμοποιηθούν ανεμόμυλοι ή νερόμυλοι, η μεταφορά εκεί γίνεται με τη συνοδεία μουσικής και τραγουδιών. Συνήθως, το στάρι μεταφέρει κορίτσι αμφιθαλές.

Ο μυλωνάς, μόλις καταλάβει ότι έρχονται τα κορίτσια, θα διακόψει το άλεσμα άλλου σταριού για να δοθεί έτσι προτεραιότητα στα αλέσματα του γάμου. Σύμφωνα με το έθιμο, επιβάλλεται να αλεσθεί το στάρι του γάμου την ίδια στιγμή που θα φτάσει στον μύλο, για να μην παραμείνει εκεί όπου, σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, παραμονεύουν κακοποιά πνεύματα.

Το αλεύρι θα μεταφερθεί από τον μύλο στα σπίτια των μελλονύμφων όπου θα τοποθετηθεί σε καινούργια σακιά και όχι μεταχειρισμένα.

Το ζύμωμα του προζυμιού, το ανάπιασμα όπως λέγεται, γίνεται σύμφωνα με προκαθορισμένο τυπικό: τρία αμφιθαλή αγόρια θα πάνε στη βρύση για τη μεταφορά του αναγκαίου νερού. Σε κάποια μάλιστα μέρη της Ελλάδος, όπως στο Μανιάκι Πυλίας, τα αγόρια πάνε στη βρύση μεταμφιεσμένα με ρούχα κοριτσίστικα. Κατά τη μετάβαση στη βρύση δεν επιτρέπεται κανείς να μιλήσει ούτε να ακουμπήσει σε κανένα σημείο, το νερό πρέπει να μεταφερθεί μέσα σε καινούργια και ολοκέντητη στάμνα άκριτο και αμίλητο (Σκύρος).

Στη Λευκάδα, το αλεύρι το οποίο θα χρησιμοποιήσουν για το προζύμι που προορίζεται για αυτό τον σκοπό, το κοσκινίζουν τρία αγόρια. Σε άλλα μέρη, ένα κορίτσι από τους προσκεκλημένους στον γάμο ορίζεται ως ζυμωτού, κι ασχολείται με την παρασκευή της ζύμης. Πριν αρχίσει το ζύμωμα, ένα μικρό αγόρι με ένα ζευγλί (σιδερένιο ραβδί το οποίο χρησιμοποιείται για τον ζυγό των βοδιών), κατά προτίμηση κλεμμένο από άλλο σπίτι, όπου στην κορυφή του έχει δεθεί, σε σχήμα σταυρού, ένα ματσάκι βασιλικού με κόκκινη κορδέλα, μαζί με το δακτυλίδι των αρραβώνων του γαμπρού ή της νύφης, χαράσσει στο ζυμάρι το σημείο του σταυρού.

Εικ. 1. Δ. Γιολδάσης, «Θερισμός», 1970.

Για τη συνέχεια εδώ:

https://www.archaiologia.gr/blog/2023/01/16/t%ce%bf-%cf%88%cf%89%ce%bc%ce%af-%cf%83%cf%84%ce%bf%ce%bd-%ce%b2%ce%af%ce%bf-%cf%84%cf%89%ce%bd-n%ce%b5%ce%bf%ce%b5%ce%bb%ce%bb%ce%ae%ce%bd%cf%89%ce%bd-%ce%b5%cf%80%ce%b9%ce%bb%ce%bf%ce%b3%ce%ae/