Λαϊκή λατρεία μικρών αγίων στην νεοελληνική αγροτική κοινωνία

Αφέντρα Γ. Μουτζάλη

«τον άρχοντα του τόπου σου, τον άγιο του χωριού σου» [ελληνική παροιμία]

Στον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό, όπως άλλωστε και σε όλους τους παραδοσιακούς και πρωτογονικούς πολιτισμούς, ο χώρος αποκτά υπόσταση στην κοινωνική συνείδηση των ανθρώπων, γίνεται δηλαδή πραγματικός, μόνον αφού πρώτα καθαγιαστεί. Οι ιεροί τόποι παραμένουν ιεροί στη διάρκεια των αιώνων, έστω και αν αλλάζει το περιεχόμενο της αγιοσύνης τους.

Οι τόποι αυτοί είναι πάντοτε στοιχειωμένοι από την παρουσία του θείου: οι θεοί των αρχαίων Ελλήνων έγιναν ξωτικά που πλανιόνταν τις νύχτες ανάμεσα στα ερείπια αυτών που ήταν άλλοτε τα άντρα και οι «οίκοι» τους. Για να τα ξορκίσουν οι χριστιανοί, για να απαλλαγούν από την ενοχλητική παρουσία τους, αφιέρωσαν τα αρχαία ιερά σε μορφές αγίων από το καινούργιο πάνθεο.

Το νερό είναι ένα από το δύο βασικά χαρακτηριστικά των ιερών τόπων, το άλλο είναι ο προσανατολισμός τους, που συνδυάζει την καλύτερη θέση σε σχέση με τον ήλιο και την ωραία θέα.

Robert A. McCabe, Το γεφύρι της Άρτας, 1961.

Τα περισσότερα χωριά έχουν το «αγνάντιο» τους, δηλαδή ένα μέρος ανοιχτό, με θέα, όπου κάθονται κι αγναντεύουν. Η εκκλησία και το δέντρο είναι πράγματα ξεχωριστά στο ελληνικό τοπίο.

Ο χώρος που εκτείνεται μεταξύ των χωριών, η άγρια φύση, καθαγιάζεται και ημερεύει με τα εξωκλήσια, που σημαδεύουν τον τόπο και τον ονοματίζουν με το όνομα του αγίου τους.

Εξοχή είναι ο χώρος έξω από τα όρια του οικισμού (χωριού), ο άγριος, ο μη εξανθρωπισμένος, γι’ αυτό και όσοι τον κατοικούν ξεχωρίζουν από τους κυρίως χωριάτες, είναι οι ξωμάχοι.

Τα εικονοστάσια χτισμένα στα όρια του χωριού, και στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, σημαδεύουν τα σταυροδρόμια και τα όρια του χωριού.

Τα προσκυνητάρια αυτά σημαδεύουν την μικρή περίμετρο του οικισμού. Η μεγάλη περίμετρος που περιέχει τα περιβόλια, τα αμπέλια, τα χωράφια και τα κτήματα του χωριού σημαδεύεται με φυσικά σημάδια, όπως δέντρα μεγάλα, βράχια ή πέτρες στα οποία χαράσσεται το σημείο του σταυρού.

Σκίτσο που παρουσιάζει τον οικισμό σε συσχετισμό με τα ξωτικά.

Τα χωριά που εγγράφονται στον χώρο με τέσσερα προσκυνητάρια στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, ώστε να σχηματίζουν σταυρό, ονομάζονται σε πολλά μέρη «σταυρωμένα χωριά». Τα σταυρωμένα χωριά θεωρούνται απρόσβλητα από επιδημίες πανώλης, χολέρας και  ευλογιάς που ως τα τέλη του 19ου αιώνα έπλητταν την Οθωμανική αυτοκρατορία. Τα προσκυνητάρια καθορίζουν το μήκος και το πλάτος του οικισμού, ενώ το ύψος του καθορίζεται από την εκκλησία και κυρίως από τον σταυρό που υπάρχει στο κωδωνοστάσιο. Η εκκλησία του χωριού σηματοδοτεί τον δημόσιο σε αντίθεση με τον ιδιωτικό χώρο.

Το σημάδεμα του τόπου είναι μια πανάρχαια, διαχρονική χειρονομία διαλόγου, διαπραγμάτευσης, κατάκτησης και ιδιοποίησης του χώρου.

Σ’ όλο το κόσμο, από τους πιο «πρωτόγονους» μέχρι τους πιο «πολιτισμένους» λαούς, οριοθετείται ο χώρος, σημαίνεται η διαδρομή και ο κίνδυνος που ελλοχεύει, καθιερώνεται η ιερότητα ενός τόπου.

Στη συνέχεια θα καταγράψουμε κατά μήνα, συντόμως, τις σημαντικότερες εορτές των τιμωρών αγίων καθώς και τις λαϊκές δοξασίες που συνδέονται μ’ αυτούς.

Για τη συνέχεια εδώ:

https://www.archaiologia.gr/blog/2023/07/27/%ce%bb%ce%b1%cf%8a%ce%ba%ce%ae-%ce%bb%ce%b1%cf%84%cf%81%ce%b5%ce%af%ce%b1-%ce%bc%ce%b9%ce%ba%cf%81%cf%8e%ce%bd-%ce%b1%ce%b3%ce%af%cf%89%ce%bd-%cf%83%cf%84%ce%b7%ce%bd-%ce%bd%ce%b5%ce%bf%ce%b5%ce%bb/