ΠΕΡΙ ΤΕΧΝΗΣ Ο ΛΟΓΟΣ: Τι δουλειά έχουν επτά αρχαίοι σοφοί σε μια ορθόδοξη μονή;

Τετάρτη 6 Σεπτεμβρίου 2023

Τι δουλειά έχουν επτά αρχαίοι σοφοί σε μια ορθόδοξη μονή;

Η τοιχογραφία με τους επτά σοφούς στη Μονή Φιλανθρωπηνών, στο νησάκι των Ιωαννίνων, είναι μια μοναδική στη βυζαντινή τέχνη παράσταση.

Αν και έζησαν πριν από τη γέννηση του Ιησού Χριστού, μπορούν να θεωρηθούν πρόδρομοι της χριστιανικής πίστης επειδή η διδασκαλία, το ήθος και τα πιστεύω τους ταιριάζουν με τη διδασκαλία του Χριστού. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Είναι νωρίς το πρωί στη Μονή του Αγίου Νικολάου Φιλανθρωπηνών, το σημαντικότερο μεταβυζαντινό μοναστήρι των Ιωαννίνων που βρίσκεται στο νησάκι της λίμνης. Ο λόγος της επίσκεψής μας είναι οι τοιχογραφίες του καθολικού, του μόνου μέρους που σώζεται από την αρχική μονή, οι οποίες είναι εξαιρετικής καλλιτεχνικής αξίας και τεράστιου ενδιαφέροντος, ακόμα και αν δεν σε ενδιαφέρει καθόλου η βυζαντινή τέχνη. Οι τοιχογραφίες του εξωνάρθηκα είναι μοναδικές και παρόλες τις φθορές που έχουν υποστεί από βανδαλισμό (σε κάποιες αγιογραφίες τα μάτια των αγίων είναι ξυσμένα) είναι συγκλονιστικές, ειδικά αυτές που δείχνουν με ανατριχιαστικό ρεαλισμό τα βασανιστήρια των αγίων και τον τρόπο που μαρτύρησε ο καθένας.

Το πρόβλημα με τη Μονή Φιλανθρωπηνών είναι ότι υπάρχει ένα περίεργο καθεστώς που απαγορεύει οποιαδήποτε φωτογράφιση. Για την ακρίβεια, οι πολύ ευγενικές κυρίες που σε υποδέχονται και σε ξεναγούν παθαίνουν κάτι σαν υστερία μόλις δουν φωτογραφική μηχανή ή αν τολμήσεις να στρέψεις το κινητό προς τον τοίχο. Ίσως είναι το μόνο μοναστήρι που απαγορεύει ρητά τη φωτογράφιση (πρέπει να έχεις άδεια από τη Μητρόπολη Ιωαννίνων και την Εφορεία Αρχαιοτήτων), οπότε, ακόμα και αν πας για εκπαιδευτικούς σκοπούς, αν είσαι μεταπτυχιακός φοιτητής π.χ. και θέλεις να μελετήσεις τα έργα, είναι αδύνατο να βγάλεις έστω και μία φωτογραφία. Τέλος πάντων, τις φωτογραφίες πρόλαβα να τις βγάλω πριν μάθουμε ότι απαγορεύεται. Και επειδή πρόλαβα να βγάλω μόνο τους επτά σοφούς, και αυτούς μισούς, το θέμα, δυστυχώς, θα περιοριστεί σ’ αυτούς, χωρίς τις σπλατεριές των βασανιστηρίων (που δεν έχω ξαναδεί σε ορθόδοξη εκκλησία).

Σε πολλές μονές και ιερούς ναούς στην Ελλάδα αλλά και στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία, από τον 10ο κιόλας αιώνα αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και συγγραφείς ζωγραφίζονται στις τοιχογραφίες που κοσμούν τους νάρθηκες, τους γυναικωνίτες ή τους προαύλιους χώρους τους, τονίζοντας έτσι τη συνέχεια του πνευματικού και πολιτιστικού πλούτου της αρχαίας Ελλάδας στην ορθόδοξη παράδοση.

«Το παράδειγμα της Φιλανθρωπηνών εικονογραφικά, σαν παράσταση, είναι unicum, δηλαδή μοναδικό», λέει η Σοφία Ζουμπουλάκη, αρχαιολόγος, διδάκτωρ Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Σορβόνης. «Είναι μια πολύ φροντισμένη παράσταση του 1560 στον εξωνάρθηκα, που φτιάχτηκε όταν υλοποιήθηκε στη Μονή (που είχε ιδρυθεί τον 13ο αι.) ένα εκτεταμένο πρόγραμμα ανακαίνισης. Γενικά, το εικονογραφικό πρόγραμμα του εξωνάρθηκα των Φιλανθρωπηνών είναι πάρα πολύ σημαντικό για τη μεταβυζαντινή τέχνη, και είναι και από τα πιο φιλόδοξα εικονογραφικά προγράμματα του 16ου αιώνα.

Είναι έργο δύο ζωγράφων επώνυμων, των Κονταρήδων, που εντάσσονται σε ένα πρόγραμμα παλαιοδιαθηκικό. Όλες οι υπόλοιπες παραστάσεις γύρω τους είναι ένα πολύ εκτεταμένο παιλαιοδιαθηκικό πρόγραμμα, οπότε οι φιλόσοφοι μπορεί να είναι μόνοι τους, αλλά δεν αποσπώνται εντελώς από το συγκείμενο που δίνει στις άλλες παραστάσεις η «Ρίζα του Ιεσσαί». Η συγκεκριμένη παράσταση έχει εκπαιδευτικό χαρακτήρα, γιατί είναι η μόνη που δίνει έναν τίτλο και να εξηγεί γιατί μαζεύτηκαν οι σοφοί εδώ και τι ήρθαν να μας πουν.