Το “υπερ-παίξιμο” κι ο ερασιτεχνισμός στο θέατρο

Κωνσταντίνος Μπούρας

Τίς πταίει για το ερασιτεχνικό υπερ-παίξιμο που βλέπουμε στο θέατρο ακόμα και από επαγγελματίες θεατραθρώπους; Τίς πταίει που κάθε ακρότητα, κάθε υπερβολή είναι πλέον καλοδεχούμενη; Γιατί αυτή η τάση στην υπερβολή:

Εάν πιστέψουμε ότι “όλος ο κόσμος είναι μια σκηνή” το θέατρο ως πρακτική είναι απλώς ένα αντικαθρέφτισμα τής εκάστοτε κοινωνίας στο ρυάκι τού Ηράκλειτου. Η πολυπόθητη αυτογνωσία προαπαιτεί ηρωισμό, γενναιοδωρία, αυτοθυσία, εντιμότητα, ηθική/αισθητική… Παρακολουθούμε καθημερινά ένα λαϊκό μελόδραμα καθολικής καταναλώσεως: όλα είναι μεγάλα, υπερβολικά, παραμορφωτικώς μεγεθυμένα.

Στις παλαιές υπόγειες ταβέρνες, στα παλαιά “καταγώγια”, καλλιτέχνες και θαμώνες ιερουργούσαν. Πάνω σε ένα ποτηράκι ρετσίνα, τσιμπώντας στοχαστικά (κι όχι καταπίνοντας αμάσητα – σαν γλάροι – ό,τι μα ό,τι τους σερβίρουν), κάνοντας οικονομίας ενέργειας-χρημάτων-δύναμης (από χρόνο διέθεταν άφθονο) ενέδιδαν στις καθημερινές τελετουργίες με περίσκεψη. Ουδείς (κραυγαλέος) ψυχαναγκασμός. Ουδείς (υπόπτου προελεύσεως) υπνωτικός αυτοματισμός. Το λεγόμενο “mind control” δεν είχε γιγαντωθεί (τόσο πολύ) δια της διαφημίσεως.

Οι άνθρωποι ήταν “φτωχοί” (σε σχέση με τη σημερινή ψευδαισθητική, υπερκαταναλωτική “Κοινωνία τής Αφθονίας” μας, κατά Χέρμπερτ Μαρκούζε). Ακόμα και χωρίς ηχητικές εγκαταστάσεις, ακούγονταν χωρίς να ουρλιάζουν. Σήμερα με τις “ψείρες” και άλλα κρυμμένα ή φανερά μικρόφωνα, θυμίζουν πρώιμα θηλαστικά σε κλουβί ζωολογικού κήπου.

Από πού προέκυψε τέτοιας κακής ποιότητας υπερπαίξιμο (στη σκηνή και στη ζωή); Η ηχορύπανση φταίει; Ο καταιγισμός εικόνων; Ήδη ο Τενεσί Γουίλιαμς (δύο γενιές πριν) είχε διαβλέψει πως «Ο κόσμος σήμερα φωτίζεται με αστραπές». Τι είναι ετούτα τα “Κομμάτια και Θρύψαλα” που περιφέρουμε ασύστολα, ατάκτως κι ελαφρώς (τυχαίως) συν-κε-κολλημένα; Είναι η εποχή τού κολλάζ (σαν αυτά που φτιάχνω σε ώρες μεσημεριανής ραστώνης); Είναι η εποχή τής θεοποίησης τού συμπτωματικού, του περιστασιακού, τού περιπτωσιακού; Είναι “όλα τέχνη”; Ή μήπως όχι; Μήπως πλανόμεθα πλάνην οικτράν και βιώνουμε έναν ιδιότυπο τεχνολογικό αντιπνευματικό Μεσαίωνα, όπου το “χαλάζι” ανεπεξέργαστης/αχώνευτης/άκυρης πληροφορίας αντικατέστησε το ποτιστικό ψιλόβροχο τής Γνώσης;

Και καλά οι “ερασιτέχνες” να υπερπαίζουν. Οι “επαγγελματίες” θεατράνθρωποι γιατί τους μιμούνται; Γιατί υποτιμούν το κοινό, ως προς την ηθική και την αισθητική του (που σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, αυτές οι δύο έννοιες είναι συγγενείς – συγγενέστατες);

Στο παρισινό θέατρο τού Γκραν-Γκινιόλ ακρότητες και ελευθεριότητες παντός είδους, βία, αναπαραστάσεις βιασμών, βιαιοπραγιών, αιματοχυσιών είναι ιδιαίτερα προσφιλείς, καλοδεχούμενες και αναμενόμενες από το χαμηλών απαιτήσεων κοινό (ακριβώς όπως στα σημερινά “b-movies” και τις μεταμεσονύχτιες τηλεοπτικές σειρές, με τους serial-killers κι άλλες απεχθείς προσωπικότητες). Ακόμα και στο (κακό) Ελισαβετιανό Θέατρο η ρωμαϊκή αρένα επιβίωνε κι ενίοτε κυριαρχούσε (εκεί όπου απουσίαζε η Υψηλή Ποίηση).

Ενσυναίσθηση στο θέατρο και στη ζωή

Μήπως εκεί είναι το όριο; Η ηθική πρόθεση δίνει το αισθητικό στίγμα κάθε καλλιτεχνικής/λογοτεχνικής δημιουργίας. Εάν ο σκοπός είναι διαφωτιστικός/ουμανιστικός/φιλάνθρωπος/φιλόζωος/αγαθοεργός τότε και το αποτέλεσμα συνενώνει δια της φιλότητος/ανεκτικότητος/ενσυναίσθησης/αποδοχής/αλληλεγγύης. Τότε η παραδοχή τής ανθρώπινης κατάστασης γίνεται η βάση, καθίσταται ο θεμέλιος λίθος τής επαναδιαπραγμάτευσης τής παγκόσμιας συνθήκης (επί τα βελτίω).

Εάν όμως ο σκοπός είναι χρηματοθηρικός, εκμεταλλευτικός, προαγωγικός κάθε “ακολασίας”, τότε η επίγεια Κόλαση καθίσταται σκοτεινοτέρα, χωρίς ελπίδα Καθαρτηρίου. Η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στο “καλό” και στο “κακό” θέατρο (τόσο στην Τέχνη, όσο και στη ζωή την ίδια) είναι η εκπεφρασμένη πρόθεση τού αφηγητή/αναπαραστάτη: εάν είναι χειριστικός, κακοποιητικός, εκμεταλλευτής τότε και το αποτέλεσμα θα είναι ανάλογο – εάν είναι έντιμος, ηθικός, αγαθοεργός τότε τα αισθητικά επιτεύγματα άνω θρώσκουν. Τόσο απλά. Και δεν ηθικολογώ. Δεν περιαυτολογώ. Παρατηρώ. Παρακολουθώ. Κρίνω. Και σας παρακαλώ να εξασκούμε την ενσυναίσθηση και την κριτική μας σκέψη σε καθημερινή βάση.

Μόνον έτσι ο κόσμος, καθώς και η αντανάκλασή του στην Τέχνη θα τείνουν προς τον ευτοπικό “Παράδεισο” που νοσταλγούν οι ψυχές όλων μας. «Οι άνθρωποι γεννιούνται καλοί/φωτεινό/πρόθυμοι/γελαστοί». Στην πορεία χάνονται. Δουλειά μας είναι να γίνουμε φωτεινά παραδείγματα, φάροι για τους θαλασσοδαρμένους. Αλλιώς, η τέχνη μας είναι ίδιον απατεώνων, “προφάσεις εν αμαρτίαις”. Δυστυχώς, η ματαιοδοξία είναι συχνότερη τής υγιούς φιλοδοξίας. “Να ψοφήσει η κατσίκα τού γείτονα”, αντί να παράξουμε το δικό μας φωτεινό, κοινωφελές έργο. Ο φθόνος, η συκοφαντία, η αναξιοκρατία είναι απλώς παράγωγα κενοδοξίας. “Οι φελλοί επιπλέουν”. Θέμα βαρύτητας… Όμως η τέχνη αντίκειται στους νόμους τής γήινης Φυσικής, συνάδουν με τους συμπαντικούς νόμους, η τήρηση των οποίων υπόκειται εις την δικαιοδοσίαν τής Νεμέσεως (την οποίαν φοβόντουσαν και οι θεοί τού Ολύμπου).

«Νέμεση Μοίρα», λέει ο νομπελίστας Γιώργος Σεφέρης. Και καλώς γνωρίζει περί τίνος/ποίων ομιλεί. Για την ώρα, ας αρκεστούμε στην απλή επισήμανση των απανταχού, των παγκοσμίως “κακώς κειμένων”. Μετά ο κάθε ένας/η κάθε μία/το κάθε ον, ας επιλέξει συνειδητά ποιο σύστημα αξιών θέλει να υπηρετεί.

Σύμφωνα όμως με τον υπερσυμπαντικό/υπερπολιτισμικό νόμο της ανταπόδοσης/αντιπεπονθότος/κάρμα/αιτίας-αποτελέσματος, “εάν κατουρήσεις στη θάλασσα θα το βρεις στο αλάτι” ή απλώς “κάνε το καλό και ρίξ’ το στο γιαλό” (θα το πάει εκείνη – η πρωταρχική υλοενέργεια – ακριβώς όπου θέλει και θα στο γυρίσει πίσω υπέρ-πολλαπλάσιο)… Η κατά Ζακ Μονό “Τύχη και Αναγκαιότητα” είναι απλώς δύο πλευρές τού ιδίου νομίσματος.

https://slpress.gr/politismos/to-iper-paiximo-ki-o-erasitexnismos-sto-theatro/