Ο τοτεμισμός και η διατροφική αλλαγή

του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Ο τοτεμισμός και η διατροφική αλλαγή: Ο τοτεμισμός ως αντίληψη αντανακλά πληρέστερα τη μορφή, που είχε η αρχέγονη σχέση του ανθρώπου με τα ζώα, που πριν ακόμη διαταραχθεί, ήταν μια αίσθηση ενότητας μέσα στο πλαίσιο της απλής συνείδησης. Οπωσδήποτε, δε μπορεί να δοθεί σε αυτή την περίοδο ο κυριολεκτικός χαρακτηρισμός ενός Κήπου της Εδέμ, αφού αυτός εκφράζει περισσότερο μια κατάσταση και λιγότερο ένα συγκεκριμένο τόπο.

Δεν είναι άλλο, από μια αισθητική μορφή με την οποία οι θρησκευτικές παραδόσεις προσπάθησαν να περιγράψουν το απώτερο παρελθόν, ομολογουμένως με αρκετή ευστοχία ως προς τις συνθήκες. Γιατί, τότε, δεν υπήρχαν πράγματι, η αίσθηση της μοναξιάς, οι έγνοιες του κυνηγού και το άγχος της ατομικότητας, παρά μόνο μια κατάσταση ασύνειδης αρμονίας, που εξαρτώταν από την κάλυψη των υλικών αναγκών και των φυσικών ορμών. Εντούτοις, το μυαλό του πρωτόγονου ανθρώπου, απασχολούσαν απλά, αλλά σημαντικά για εκείνον προβλήματα. Η εξασφάλιση της τροφής, η περιφρούρηση του κυριαρχικού χώρου, ο φόβος απέναντι στους σχετικά λίγους φυσικούς εχθρούς τα μεγάλα σαρκοφάγα, και η θέση στην ιεραρχία της φυλής, είναι βέβαιο πως τον προβλημάτιζαν έντονα.

Στην ιδεατή εικόνα του Κήπου της Εδέμ, όπως και σε άλλες παραδόσεις, οι πρώτοι άνθρωποι εμφανίζονται ως φυτοφάγοι –καρποσυλλέκτες, δίχως έγνοια για το αύριο ή κάποιο φόβο. Όμως μετά την πτώση, εξαιτίας του αμαρτήματος της δοκιμής του καρπού της γνώσης του καλού και του κακού –που μπορεί να ερμηνευτεί με την απόκτηση της αυτοσυνειδησίας- εκδιώχθηκαν στον γεμάτο μόχθο και ιδρώτα κύκλο της ζωής και του θανάτου. Αναγκασμένοι να προσαρμοστούν στη νέα σκληρή ζωή τους, είχαν γίνει κρεοφάγοι, γιατί ο Άβελ, ο ένας από τους πρώτους γιους, που τον σκότωσε ο αδελφός του ο Κάιν, ήταν ήδη ποιμένας προβάτων. Η περιγραφή της Π.Δ., απηχεί περισσότερο μια εικόνα της ευρύτερης εγγύς ανατολής, κατά την μέση εποχή του Χαλκού, οπότε είχαν διαδοθεί η κτηνοτροφία και η γεωργία, και οι συμβολισμοί της επιδέχονται πλήθος ερμηνειών. Ωστόσο, είναι εντυπωσιακό πως παρουσιάζει το φαινόμενο του φόνου σαν αποτέλεσμα μιας λογοκρατικής, χρονολογικής αλληλουχίας γεγονότων. Παράβαση-τιμωρία-πτώση-εξαχρείωση-φόνος.

Διαπιστώνει κανείς, ότι μέσα στο χρονοδιάγραμμα των συνεπειών της πτώσης, οι φόνοι των ζώων προηγήθηκαν της πρώτης ανθρωποκτονίας. Αυτών όμως προηγήθηκε, οπωσδήποτε, η διατροφική αλλαγή, που ήταν η αντικειμενική αιτία που τους προκάλεσε, και ταυτόχρονα η δικαιολογημένη αναγκαιότητα που τους νομιμοποίησε, με τη συγκατάθεση μάλιστα της θεότητας, που και η ίδια απαιτούσε την προσφορά καθαρών θυμάτων. Άλλωστε, μέσα στους όρους της τιμωρίας, ήταν και ο σκληρός αγώνας της εξασφάλισης τροφής, που περιλάμβανε και το κρέας του κυνηγιού. Η ίδια όμως συγκατάβαση, δεν ίσχυε γενικά για την περίπτωση της ανθρωποκτονίας, παρόλη την πληθώρα των «νομιμοφανών» παραβάσεών της. Γιατί, εκτός από τον πόλεμο-που είναι άλλη μια συνέπεια της κατάπτωσης- και οι εξαιρετικές περιπτώσεις των ανθρωποθυσιών και του θρησκευτικού κανιβαλισμού, χρειάζονταν επίσης μια φυλετική και θρησκευτική νομιμοποίηση. Έτσι η ειδοποιός διαφορά, είναι ότι εκτός εξαιρέσεων, ο φόνος του ανθρώπου αποτελούσε σοβαρή αξιόποινη πράξη. Αυτό έθεσε από νωρίς τις αρχές ενός πρωτόγονου εθιμικού νόμου, ενός ταμπού, απέναντι στον ανθρώπινο φόνο και στο αίμα του σκοτωμένου που «βοά», καθώς εθεωρείτο ζωντανό στοιχείο της ύπαρξης. Πέρα όμως από την Π.Δ., ο ρόλος της διατροφικής αλλαγής, φαίνεται ακόμη στο γεγονός πως, οι πρώτες αγροτικές τελετές και θεότητες, εμφανίστηκαν αμέσως μετά την κατάκτηση της γεωργίας. Μάλιστα, ενώ καμία ιδιαίτερα θεότητα δεν δίδαξε τον άνθρωπο να σκοτώνει, είναι πολλές εκείνες που διεκδίκησαν τον τίτλο του προστάτη της γεωργίας και του διδασκάλου της στο ανθρώπινο γένος.

Η αρμονική συμβίωση με τα ζώα, διήρκεσε όσο ο άνθρωπος ήταν αποκλειστικά φυτοφάγος. Κυριολεκτικά και συμβολικά γυμνός, από τα συναισθήματα που ακολούθησαν την διατροφική του αλλαγή και από τις συνέπειες που αυτή προκάλεσε σε κάθε επίπεδο. Η συλλογή καρπών και άλλων φυτικών τροφών δεν απαιτούσε, έως τότε, την χρήση όπλων και εργαλείων. Το κυνήγι αντίθετα, έκανε την κατασκευή τους αναγκαία. Η σχέση του με τα ζώα διερράγη, όταν άρχισε να σκοτώνει κάποια από αυτά για να τραφεί, και η κατάσταση της ειρηνικής συνύπαρξης, έγινε σχέση κυριαρχίας και επιβίωσης, ένας αγώνας ζωής και θανάτου. Σταδιακά τα ζώα και το κυνήγι έγιναν το κύριο αντικείμενο της ενασχόλησής του. Όμως και μέσα του η μάχη μόλις είχε αρχίσει. Πλήθος αρνητικών συναισθημάτων τον κατέκλυσαν και η αιματηρή διάσπαση της ενότητας με τους τετράποδους φίλους, του δημιούργησαν τύψεις και αισθήματα ενοχής. Ένιωσε αποξενωμένος και απόβλητος από τον κόσμο γύρω του, το αίμα των θυμάτων, ίδιο με το δικό του στο είδος, του έδινε την βεβαιότητα πως τα πνεύματά τους, παρόμοια όπως πίστευε με το δικό του, θα ζητούσαν εκδίκηση. Μπροστά στο ψυχολογικό αδιέξοδο, ο εξευμενισμός των πνευμάτων τους μέσω των μαγικών τελετών, πρόβαλε ως ιδανική λύση για την επανόρθωση, την συμφιλίωση, και κατ΄επέκταση για την αποκατάσταση της δικής του συναισθηματικής και ψυχικής ισορροπίας.

3.6 Η εξέλιξη του τοτεμισμού: Ο άνθρωπος παρατήρησε τα ζώα και τα πουλιά του περιβάλλοντός του. Θαύμασε στο καθένα ξεχωριστά την δύναμη, την ταχύτητα, την χάρη και όσες ειδικές ικανότητες του προκαλούσαν δέος. Αυτά τα χαρακτηριστικά τα αντιλαμβανόταν ως έκφραση του συλλογικού πνεύματος του ζώου, και πίστευε πως, καθώς όλα αποτελούσαν μέρος μιας διαρκώς ανταλλασόμενης ενέργειας από το ένα πλάσμα στο άλλο, μπορούσε να τα αποκτήσει και αυτός μέσω της μαγικής τελετής, με την κατανάλωση του συγκεκριμένου ζώου ή ανθρώπινου θύματος, ενισχύοντας συμπληρωματικά τις δικές του ικανότητες. Πίστευε πως, μπορούσε γίνει φοβερός σαν το λιοντάρι, δυνατός σαν βούβαλος ή σαν αρκούδα, κυρίαρχος όπως ο αετός και ευκίνητος όπως ο ιαγουάρος. Ακόμη και σήμερα, όπως ισχυρίζεται ο Δον Χουάν στον Κ. Καστανέτα, οι ινδιάνοι σαμάνοι πιστεύουν ότι μπορούν να παίρνουν τις μορφές διάφορων ζώων. Τα ζώα έγιναν βασικό σημείο αναφοράς της φυλής. Όχι όλα, αλλά μόνο εκείνα που είχαν αξιοθαύμαστες ικανότητες ή είχαν σημαντικό ρόλο στην εξασφάλιση της τροφής. Οι ανθρώπινες φυλές αδελφοποιήθηκαν με τις φυλές των ζώων, μέσω ενός συμφώνου αίματος, που το επικύρωνε η μαγική τελετή. Πήραν το όνομά τους, τα κατέστησαν εμβλήματα, και έγιναν δηλωτικά της ταυτότητας των μελών που τα αναγνώρισαν ως προστάτες της φυλής τους[1]. Μέρος της συμφωνίας, ήταν ο σεβασμός στο  φυλετικό πνεύμα του ζώου, ο περιορισμός στο αναγκαίο του αριθμού των θυμάτων του, και η μαγική επίκληση της γονιμότητας των κοπαδιών σε καθορισμένες τελετές, όπου συμμετείχε όλη η φυλή για να λατρέψει το πνεύμα του ζώου τοτέμ. Άλλωστε, αφού όλα τα μέλη της φυλής μοιράζονταν το κρέας του θύματος, είχαν επίσης και το ίδιο μερίδιο συνενοχής, έτσι ώστε ο τελετουργικός εξευμενισμός, απόκτησε κοινή ψυχολογική βάση και τον χαρακτήρα μιας ευρείας κοινωνικότητας.

Δεν είναι άστοχη η παρατήρηση, όσο είναι λογικό το γεγονός, ότι ποτέ ένα ζώο άγνωστο ή σπάνιο προς το τοπικό οικοσύστημα δεν έγινε τοτέμ. Το γεγονός αυτό ενισχύει την άποψη που υποστηρίζει πως η εμφάνιση των αυτόχθονων θρησκειών κάθε περιοχής, ήταν συνέπεια της φυσικής εξέλιξης πολλών ανεξάρτητων πηγών και όχι αποτέλεσμα της επίδρασης κάποιου παγκόσμιου θρησκευτικού κέντρου. Τα συνηθέστερα ζώα τοτέμ για τους ινδιάνους της βορείου Αμερικής είναι το κογιότ και ο βίσονας, για τους ιθαγενείς του Αμαζονίου ο ιαγουάρος, για τους αυστραλούς το καγκουρό, για τους Εσκιμώους η όρκα, για κάποιες αφρικανικές φυλές η λεοπάρδαλης και το λιοντάρι κ.ο.κ, με πολλές παραλλαγές και ιδιομορφίες. Αυτά τα παραδείγματα μας δείχνουν ότι η φυσική πραγματικότητα δεν είχε μικρότερο ρόλο από την φαντασία σε ότι αφορά την προέλευση του τοτεμισμού. Αντίθετα, τα στοιχεία από τα οποία εξαρτώταν η επιλογή του ζώου τοτέμ, ήταν πολύ πρακτικά. Πρώτον, θα έπρεπε να αποτελεί σημαντικό παράγοντα της τοπικής πανίδας όπου εγκαταβιώνει η φυλή, και δεύτερον, από το είδος της σχέσης που είχε μαζί του ο άνθρωπος στην διατροφική αλυσίδα.

Στην τοτεμική αντίληψη βρίσκεται η αρχή της γενικής απόδοσης των ιδιοτήτων των ζώων σε αντίστοιχα εξανθρωπισμένα νοήματα και στερεότυπες παρομοιώσεις όπως: γενναίος σαν το λιοντάρι, εργατικός όπως η μέλισσα, πονηρός σαν την αλεπού, αιμοβόρος σαν την ύαινα, μοχθηρός όπως ο λύκος κ.λ.π. Αυτός ο διαχωρισμός των ζώων σε καλά και κακά, βάση των ιδιοτήτων τους, υπαγορεύθηκε μόνο από τα συμφέροντα του ανθρώπου και για αυτό είναι πρόδηλα μεροληπτικός. Η τοτεμική αντίληψη διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό την μεταφυσική εικόνα της πραγματικότητας που είχε και έχει ο άνθρωπος για τον κόσμο. Οδήγησε στην ζωολατρεία και έδωσε πλούσιο υλικό στις τέχνες και στις σχηματικές γραφές, στη μυθολογία και στις ιστορίες του Αισώπου, για να επιβιώσει στις μεσαιωνικές δοξασίες και στην λογοτεχνία, φτάνοντας μέχρι το σύγχρονο λεξιλόγιο που βρίθει από τόσο χαρακτηριστικές εκφράσεις: «είναι πιστό σκυλί», «πήρε τη μερίδα του λέοντος», «έκατσε στα αυγά του» κ.α. προκειμένου να περιγράψει κανείς με έμφαση μια εικόνα. 

3.7 Η επιβίωση του τοτεμισμού: Πάρα πολλά στοιχεία του πρωτόγονου τοτεμισμού, επιβίωσαν και σε μεταγενέστερες εποχές, ιδίως μέσω της τέχνης. Αναφέρουμε μεταξύ πολλών άλλων, την εραλδική παράσταση των λεόντων στην ομώνυμη πύλη των Μυκηνών, τα κέρατα καθοσίωσης του ταύρου στη μινωική Κρήτη, την ζωόμορφη αιγυπτιακή τέχνη κ.α. Σχετικές, αλλά όχι αποκλειστικές, είναι και οι απεικονίσεις των ζώων εμβλημάτων των πόλεων κρατών της ιστορικής περιόδου, που εμφανίζονται σε νομίσματα, παράλληλα με τις μορφές των προστάτιδων θεοτήτων, των ημιθέων και διάφορων δαιμονικών όντων[2]. Ανάλογες τοτεμικές επιβιώσεις, που αφορούν τα αριστοκρατικά γένη της ευρωπαϊκής φεουδαρχίας, κατά τον μεσαίωνα και μετά τους αναγεννησιακούς χρόνους, ήταν και τα διάφορα οικόσημα και οι θυρεοί των ευγενών και των κρατών, που αποτελούν αντίστοιχα μικρές και μεγάλες ομάδες. Αν και εξελιγμένες ως αντίληψη, οι μορφές αυτές διατηρούν στο ακέραιο τους αρχικούς συμβολισμούς τους. Οι περισσότερες και πιο διαδεδομένες από αυτές, συνδέονται με την έννοια της δύναμης και της υπεροχής. Το λιοντάρι, π.χ., παραμένει πάντα η κατάλληλη μορφή, για να συμβολίσει την ισχύ και την ηγεμονία, όπως βλέπουμε στον «Βρετανικό λέοντα» ή στους λέοντες της θαλασσοκράτειρας Βενετίας. Ο αετός πάλι με τα ανοιγμένα φτερά στις διάφορες παραλλαγές του, είναι ιδιαίτερα προσφιλής στις αυτοκρατορίες, και συναντάται ήδη στην αρχαία Περσία, στην Ρώμη, στο Βυζάντιο, και μέσω αυτών, κοσμεί τις σημαίες ή είναι έμβλημα, τουλάχιστον μιας δεκάδας σύγχρονων κρατών, ανάμεσα τους τα πιο ισχυρά, όπως είναι οι ΗΠΑ, η Ρωσία, η Γερμανία και η Βρετανία. Σε αντίθεση, λοιπόν, με το ρασιοναλιστικό πνεύμα της εποχής μας, οι τοτεμικές αντιλήψεις επιβιώνουν, αν και επικαλυμμένα, μέχρι τις μέρες μας. Όπως και η μαγεία μέσα από την τέχνη. Και θα συνεχίσουν να επιβιώνουν όσο ο άνθρωπος θα εκφράζει τις έννοιες της νόησής του μέσα από τις συμβολοποιημένες μορφές του φυσικού κόσμου.

(Το κείμενο αποτελεί μέρος της μελέτης μου: «ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΘΡΗΣΚΕΙΑ-Μια επισκόπηση της ανάπτυξης του πολιτισμού», Α΄ Μέρος: ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΑ, Κεφ 3. ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ-παρ, 3.5 Ο τοτεμισμός και η διατροφική αλλαγή, 3.6 Η εξέλιξη του τοτεμισμού, 3.7 Η επιβίωση του τοτεμισμού)

---

[1] Οι Αρκάδες, οφείλουν το όνομά τους στην αρκούδα, που ήταν προφανώς το ζώο τοτέμ της προγονικής τους φυλής, ενώ υπάρχουν άπειρα σχετικά παραδείγματα από όλο τον κόσμο και σε όλες τις παραδόσεις.

[2] Για παράδειγμα, η κουκουβάγια στην αθηναϊκή δραχμή, η θαλάσσια χελώνα στον αιγηνίτικο στατήρα, ο ταύρος στο νόμισμα της Ερέτριας, το λιοντάρι στους στατήρες της Σικυώνος και της ιωνικής Μιλήτου, η φώκια και το ελάφι στα νομίσματα της Φώκαιας και της Εφέσου στη Μ. Ασία, το στάχυ στο Μεταπόντιον και το σέλινο στο δίδραχμο του Σελινούντος στις αποικίες της κάτω Ιταλίας κ.α.