Η ανθρώπινη εξέλιξη και οι κατευθύνσεις της

του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

2.1.  Η εξέλιξη:

Η έννοια της εξέλιξης μετά από την διατύπωση της εξελικτικής θεωρίας του Καρόλου Δαρβίνου, έχει αναδειχθεί σε κυρίαρχο επιστημονικό όρο, που φιλοδοξεί να φωτίσει όλες τις μέχρι τώρα σκοτεινές όψεις της προϊστορίας. Από αυτή την άποψη η επιστήμη εισέρχεται στο μυστηριακό χώρο του απώτερου και άγνωστου παρελθόντος, όπου ο μύθος είναι ο μοναδικός φορέας της γνώσης. 

Με την χρήση του όρου εξέλιξη, αναφερόμαστε με γενικό τρόπο στο καθολικό φαινόμενο της αέναης μεταβολής της φύσης, οι επιδράσεις της οποίας διαπιστώνονται, τόσο σε επίπεδο διαδικασίας όσο και σε μέγεθος δράσης, όχι μόνο στον ίδιο τον άνθρωπο που αποτελεί ένα μικρό μόνο μέρος του συνόλου, αλλά και στην ύπαρξη της Γης, ακόμη και του σύμπαντος. Η εξέλιξη ενεργοποιείται από ένα σύνθετο μηχανισμό αντίθετων και ομόρροπων λειτουργιών και διαλεκτικών νόμων, που καθορίζει η φυσική νομοτέλεια για όλα μαζί τα πράγματα, αλλά και ειδικότερα για τη φύση του καθενός ξεχωριστά.

2.2. Οι κατευθύνσεις της εξέλιξης:

Σε ότι αφορά την εξέλιξη του ανθρώπου, μπορούμε να πούμε, ότι δύο είναι οι βασικές της κατευθύνσεις. Η πρώτη –που είναι ασφαλώς και η αρχαιότερη-αφορά την εξέλιξη της φυσικής μορφής. Η δεύτερη, συνέπεια της πρώτης, έχει να κάνει με την εξέλιξη της εσωτερικής συνείδησης και των δομών του σύνθετου ψυχισμού του, κατά συνέπεια και του πολιτισμού. Οι δύο συνιστώσες έχουν άμεση σχέση, καθώς η εξέλιξη της φυσικής μορφής -αποτέλεσμα των εξωτερικών συνθηκών και του τρόπου ζωής- προδιέγραψε και διαμόρφωσε τις δυνατότητες της διανοητικής και ψυχοπνευματικής ανάπτυξης. Έτσι, για παράδειγμα, η ανατομική διαμόρφωση του κρανιακού θόλου και η αύξηση του μεγέθους του εγκέφαλου, η ανύψωση στην όρθια στάση, και η διαμόρφωση του χεριού σε όργανο κατάλληλο για τεχνικές εργασίες, έδωσαν στον άνθρωπο νέες δυνατότητες για την ανάπτυξη της διάνοιας και της αυτοσυνειδησίας. Η δεξιοτεχνία του ανθρώπινου χεριού έπαιξε τεράστιο ρόλο στην ανάπτυξη του πολιτισμού, όμως είναι αυτονόητο πως δεν οφείλεται κυρίως σε αυτό, διότι παρόλες τις ανατομικές ιδιαιτερότητες που το καθιστούν το πιο τέλειο εργαλείο, το ανθρώπινο χέρι δεν είναι παρά ένα όργανο που υπακούει στη βούληση και στο νου του ανθρώπου.

Συνέπεια αυτής της σύνθετης εξέλιξης, ήταν κατά αρχήν η ανακάλυψη των εργαλείων και πολύ αργότερα, με την κατάκτηση της μορφής, της τέχνης. Ενισχυτική αυτής της χρονολογικής υπόθεσης, είναι η διαπίστωση, πως οι πρωιμότεροι ανθρώπινοι τύποι χρησιμοποιούσαν με εμπειρικό τρόπο ελάχιστα, ακατέργαστα ή ημικατεργασμένα πέτρινα εργαλεία και η τέχνη τους ήταν άγνωστη. Αντίθετα οι πιο εξελιγμένοι τύποι, χιλιετίες αργότερα, κατασκεύασαν συνειδητά περισσότερα είδη εργαλείων που ήταν καλύτερα και πιο αποτελεσματικά. Γνώριζαν νέα υλικά και δημιουργούσαν «περίεργα» αντικείμενα, που από πρακτικής άποψης, δεν θα μπορούσαν να καλύπτουν κάποια υλική ανάγκη του σκληρού τρόπου ζωής τους, εκτός από μια πνευματική, και τα οποία θα μπορούσαμε, όχι άστοχα, να χαρακτηρίσουμε ως τα πρώτα «έργα τέχνης». Η εξέλιξη, λοιπόν, της φυσικής μορφής και της ψυχοπνευματικής οντότητας, σε συνδυασμό με την ανάγκη, αποτέλεσαν τον βασικό παράγοντα από τον οποίο εξαρτήθηκε η δυνατότητα ανάπτυξης των εργαλείων και της τέχνης. Αυτά, μάλιστα, αποτελούν τους πιο αξιόπιστους μάρτυρες του διανοητικού και ψυχοπνευματικού του επιπέδου, καθώς από τον τρόπο κατασκευής και σχηματοποίησής τους μπορούμε να παρακολουθήσουμε όλες τις φάσεις της εξέλιξής του.

 Εξέλιξη φυσικής μορφής > ανάπτυξη ψυχοπνευματικής οντότητας + ανάγκη > εργαλεία -τέχνη

2.3. Η φύση της ανάγκης:

Για να αποδώσουν, ο Θαλής και ο Πλάτων, την απόλυτη φύση της ανάγκης σε όλη της την παντοδυναμία, είπαν ο μεν πρώτος ότι: «ισχυρότατον ανάγκη, κρατεί γαρ πάντων» και ο δεύτερος πως: «ανάγκα ουδέ θεοί μάχονται» (1). Φυσικά, όλη αυτή η τεχνική πρόοδος του ανθρώπου, δε μπορεί να αποδοθεί μόνο στην ακατάπαυστη δημιουργική πίεση που ασκεί πάνω του η ανάγκη, αλλά σε συνδυασμό, όπως ειπώθηκε, με τις νέες εξελιγμένες μορφές. Γιατί, αν η μοναδική γενεσιουργός αιτία ήταν η ανάγκη, τότε αυτή ως επενεργούσα και στον κόσμο των ζώων, θα έπρεπε να είχε οδηγήσει και εκείνα στην κατασκευή εργαλείων. Σημειώνουμε δε, ότι έχει παρατηρηθεί σε ζώα μια υποτυπώδης χρήση φυσικών μέσων για την εξασφάλιση τροφής και φωλιάς, χωρίς όμως να καταφέρουν να εξελίξουν τα μέσα αυτά σε κάτι περισσότερο από μια ενστικτώδη παρόρμηση. Η διαφορά θα πρέπει να αποδοθεί πρόδηλα στο ήδη εξελιγμένο διανοητικό επίπεδο του ανθρώπου. Η δημιουργική ώθηση που του προκαλεί η ανάγκη, μέσω της οποίας τον παρακινεί να την ικανοποιήσει, σε συνδυασμό με την διανοητική ικανότητα και με την χρήση τεχνικών μέσων, σε αντίθεση με τα ζώα όπου αυτό γίνεται ενστικτωδώς, είναι μια συνειδητή αντίδραση με σκοπό την αποκατάσταση της διαταραγμένης ισορροπίας, που έχει προκληθεί από την έντονη επίδραση κάποιας φυσικής, εσωτερικής ή εξωτερικής, αιτίας, συνήθως μιας έλλειψης. Αυτή η ανήσυχη κατάσταση, που προκαλείται από την πίεση της ανάγκης, εκδηλώνεται ποικιλοτρόπως, και είναι αποτέλεσμα, είτε της ίδιας της οργανικής φύσης του υποκείμενου, είτε της επίδρασης του περιβάλλοντος, που καθώς αλλάζει αδιάκοπα δημιουργεί νέες συνθήκες και συχνά νέες ανάγκες. Η διαρκής δράση της ανάγκης, οφείλεται, λοιπόν, αποκλειστικά στην αέναη επίδραση της εξέλιξης, ενώ προσλαμβάνει κάθε φορά τον ειδικό χαρακτήρα της από τις υπάρχουσες συνθήκες.

Σε ότι αφορά τον ρόλο της ανάγκης στην κατασκευή των εργαλείων, ακόμη κι αν τα πρώτα εργαλεία ήταν αποτέλεσμα τυχαίας ανακάλυψης, όπως υποθέτεται πως είναι, φαίνεται πολύ απίθανο να αποδώσουμε σε κάποια άλλη εύλογη αιτία, το γεγονός της συνέχισης της κατασκευής και της βελτίωσής τους. Αυτό αποδεικνύεται από το ότι, όλα τα εργαλεία  που κατασκεύασε ο άνθρωπος, ανεξάρτητα από την αποτελεσματικότητα τους, είχαν ως αποκλειστικό προορισμό να επιτελέσουν κάποιο συγκεκριμένο πρακτικό σκοπό. Η βασική ιδιότητα ενός εργαλείου είναι η χρησιμότητά του, που αξιολογείται από τον βαθμό αποτελεσματικότητας στην εκτέλεση του σκοπού, που αποσκοπεί στην εκπλήρωση κάποιας ανάγκης. Έτσι, η ταύτιση χρησιμότητας και εργαλείου είναι σχεδόν απόλυτη. Μπορούμε να πούμε ότι, η ανάπτυξη της αυτοτελούς δράσης, που ξεκινά από μια αιτία, πραγματώνεται δια ενός μέσου, και ολοκληρώνεται σε ένα σκοπό, βρίσκει την αντιστοιχία της στην ανάγκη του υποκείμενου, που είναι αιτία-αρχή κάθε ενέργειας, περνάει από το εργαλείο που είναι το μέσο, και ολοκληρώνει την δράση της με την εκπλήρωση της ανάγκης, που είναι ταυτόχρονα ο σκοπός και το τέλος της, παίρνοντας στο σχηματικό διάγραμμα την εξής μορφή:

Αιτία > μέσον > σκοπός

Ανάγκη > εργαλείο > εκπλήρωση ανάγκης

2.4. Δυο διαστάσεις αναγκών: 

Ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ον πάνω στη Γη, που είναι υποχρεωμένο από τη φύση του να ζει και να κινείται σε ένα κόσμο με δύο διαστάσεις αναγκών. Επειδή είναι δέσμιος αυτών των αναγκών, κάθε ενέργεια και επιλογή του υπαγορεύεται από αυτές. Και πρώτα από την υλική ανάγκη, που είναι σύμφυτη με τη σωματική ύπαρξη και αφορά την βιολογική του επιβίωση, όπως συμβαίνει με όλα τα έμβια όντα (2). Την εποχή στην οποία αναφερόμαστε, η ανάγκη ήταν ταυτόσημη ως έννοια μόνο με την υλική ύπαρξη, και η συλλογή της τροφής και η εκπλήρωση των αναγκών της επιβίωσης δεν θα πρέπει να διέφερε από τον φυσικό τρόπο που το κάνουν και τα ζώα.

Δεύτερον της πνευματικής ανάγκης, η οποία σχετίζεται με την έκφραση της ύπαρξής του και με την αναζήτηση του προορισμού της, και που εξαιτίας της ο άνθρωπος έχει διαχωριστεί πλέον από τα ζώα. Η υλική ανάγκη ως σωματική, είναι αρχική και κοινή στον άνθρωπο και στα ζώα. Η δεύτερη, όμως η πνευματική όχι, αφού η εμφάνισή της είναι μεταγενέστερη, συνέπεια της σταδιακής κατάκτησης της αυτοσυνειδησίας που χαρακτηρίζει αποκλειστικά και μόνο τον άνθρωπο. Στα ζώα δεν υπάρχει η συνείδηση και η ατομική της αίσθηση, αλλά μόνο η ενστικτώδης φύση της ύπαρξης, έτσι ώστε δεν μπορεί να αιτιολογηθεί η πνευματική ανάγκη, η τέχνη και το θρησκευτικό συναίσθημα.

(Το κείμενο αποτελεί μέρος της μελέτης μου: «Τα Φυσικά Πρότυπα στην Τέχνη και την Θρησκεία- Μια επισκόπηση της ανάπτυξης του πολιτισμού», (Α΄ Μέρος: ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΑ. Κεφ. 2. ΣΤΟ ΛΥΚΑΥΓΕΣ ΤΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΟΡΦΗΣ- Η γενεσιουργός δύναμη των φυσικών προτύπων -Η εξέλιξη και οι κατευθύνσεις της. Παρ: 2.1-2.4.)

(1)   ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ: «Επτά σοφών συμπόσιον», 9, 153 cd. «Τι είναι το πιο δυνατό; Η ανάγκη, γιατί κανένας δεν μπορεί να αντισταθεί σ΄αυτήν». ΠΛΑΤΩΝ: «Πρωταγόρας», «στην ανάγκη ούτε οι θεοί μπορούν να αντισταθούν».

(2)    ΠΛΑΤΩΝ: «Πολιτεία»-Βιβλίο Β΄. Διάλογος Σωκράτη-Αδείμαντου: «Αλλά η πρώτη κι η μεγαλύτερη ανάγκη, είναι βέβαια η προμήθεια της τροφής, που από αυτήν εξαρτάται η ζωή μας και η ύπαρξή μας». Στη συνέχεια παραθέτει τις ανάγκες με τη σειρά ιεράρχησης: κατοικία, ενδυμασία κ.λ.π. σ. 369-373, μετ. Γιάννη Γρυπάρη. Την αρχή της κοινωνίας και την πόλη δημιούργησαν οι πολυειδείς ανάγκες μας.