ΠΕΡΙ ΤΕΧΝΗΣ Ο ΛΟΓΟΣ: Η Ευρωπαϊκή Τέχνη κι ο «Μαύρος Θάνατος» του 1346

Πέμπτη 19 Μαρτίου 2020

Η Ευρωπαϊκή Τέχνη κι ο «Μαύρος Θάνατος» του 1346

«O Θρίαμβος του Θανάτου», Pieter Brueghel ο Πρεσβύτερος, 1562

του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Από την άποψη της Ιστορίας της Ευρωπαϊκής Τέχνης, φαίνεται καθαρά πως η φοβερή επιδημία της πανώλης, επέδρασε βαθύτατα στο ύφος και στη θεματολογία της Τέχνης του 14^ου αιώνα, χαρακτηρίζοντας απόλυτα με τη σκοτεινή ατμόσφαιρα της, τη μακάβρια έκφραση των έργων Τέχνης της εποχής εκείνης, μέσα από μια πλειάδα τεχνών. Η σαρωτική επιδημία διαπότισε τόσο πολύ την ψυχολογία των λαών και των καλλιτεχνών με τη διάρκεια της και με την ένταση του θανάτου που επέφερε, έτσι ώστε ένα μεγάλο μέρος της Τέχνης και ειδικά της ζωγραφικής και της ξυλογραφίας του 14^ου-15^ου αιώνα, να αποτελεί ένα είδος καταγραφής της ανθρωπιστικής καταστροφής και ταυτόχρονα μια οπτικοποίηση της πνευματικής και ψυχολογικής κατάστασης των ανθρώπων.

«O Θρίαμβος του Θανάτου», Pieter Brueghel ο Πρεσβύτερος, 1562 (Λεπτομ.)

«O Θρίαμβος του Θανάτου», Pieter Brueghel ο Πρεσβύτερος, 1562 (Λεπτομ.)

Αυτό, άλλωστε, είναι αναμενόμενο και φυσικό να συμβαίνει με την Τέχνη, που λειτουργεί ως καθρέπτης του περιβάλλοντος της και εκφράζει την εποχή μέσα στην οποία ζουν οι δημιουργοί των έργων, όπως πολύ σωστά έχει επισημάνει και ο Ιππόλυτος Τάϊν (Hippolyte Taine), καθώς «...Η τέχνη κάθε εποχής, καθορίζεται άμεσα από το περιβάλλον...»1 και ως εκ τούτου, δε πρέπει, να κάνουμε το λάθος, να ζητήσουμε να μετρήσουμε μια εποχή με τα μέτρα μιας άλλης εποχής 2. Αντίθετα, πρέπει να μπούμε στο κλίμα της εποχής που κάθε φορά μελετάμε, να δούμε σε βάθος την εκάστοτε κοινωνία, τις οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές, πολιτισμικές συνθήκες στις οποίες έζησε, για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τις αισθητικές αντιλήψεις, τις επιλογές, την εκάστοτε εποχή και έτσι να προβούμε στην ερμηνεία του έργου που μελετάμε. Κάθε καλλιτεχνική κίνηση είναι έκφραση, ερμηνεία της σύγχρονης συνείδησης και συνδέεται άμεσα με τον γενικό ιστορικό προβληματισμό 3. Συνεπώς, πρέπει να δίνεται έμφαση στο ιστορικό υπόβαθρο που περιβάλει ένα έργο τέχνης και τα άτομα που το επέλεξαν, κάτι στο οποίο η φορμαλιστική μέθοδος του Χάινριχ Βέλφλιν (Heinrich Wölfflin) δεν έδινε έμφαση, αντανακλώντας την κυρίαρχη στην εποχή της θεωρία «Η τέχνη για την τέχνη», σε αντίθεση με τη σχολή της Βιέννης που επέμεινε στο συγκεκριμένο σημείο 4.

«O Θρίαμβος του Θανάτου», Μέγαρο Αμπατέλλις, Παλέρμο, 1416

«O Θρίαμβος του Θανάτου», Μέγαρο Αμπατέλλις, Παλέρμο, 1416 (Λεπτομ.)

Επιχειρώντας, λοιπόν, να διερευνήσουμε υπό αυτό το πρίσμα το ύφος της Τέχνης του 14^ου αιώνα, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας το ιστορικό υπόβαθρο και τις γενικότερες συνθήκες της εποχής, εκ των οποίων η επιδημία της πανώλης ήταν ίσως η πιο σημαντική. Σε αυτό θα μας βοηθήσει μια γενική και σύντομη ανασκόπηση του ζητήματος της μεγάλης επιδημίας στην Ευρώπη του 14^ου αιώνα, που πήρε και το μακάβριο όνομα «Μαύρος θάνατος», για την οποία μπορούμε να πούμε τα εξής. Έπειτα από μια περίοδο σιτοδείας και λιμού που επικράτησε σε πολλές περιοχές της Ευρώπης από το 1290 και μετά, το τελειωτικό χτύπημα ήρθε με την πανδημία της πανώλης, που από το 1346 ως το 1353, αφάνισε περίπου το 1/3 του πανευρωπαϊκού πληθυσμού αλλάζοντας δραματικά το δημογραφικό χάρτη της Ευρώπης.

Η απαρχή της επιδημίας πρέπει να αναζητηθεί στην Κίνα, που επλήγη από την επιδημία το 1333 κι απ’ όπου μεταφέρθηκε δυτικά δια μέσου του «δρόμου του μεταξιού» για να εμφανιστεί στα 1345 στην Κριμαία. Από εκεί μεταφέρθηκε με Γενοβέζικο πλοίο στη Μεσσήνη της Σικελίας. Η πανώλη εξαπλώθηκε στην Ιταλία και από εκεί διαδόθηκε ταχύτατα σε όλη την ηπειρωτική Ευρώπη, την Αγγλία, ακόμη και τη Σκανδιναβία.

Mattias Grunewald, λεπτομέρεια του Μαύρου Θανάτου από το έργο οι Πειρασμοί του Αγίου Αντωνίου

Ελάχιστες περιοχές της Ευρώπης έμειναν άθικτες από την πανδημία. Πάντως η πανώλη δεν εξαφανίστηκε εντελώς, αφού όπως δείχνουν τα δυτικά χρονικά ακολούθησαν νέα κρούσματα. 1347-1352, 1360-1363, 1374-1375, 1382-1383, 1389-1390, 1400, 1412-1420, 1426-1427, 1438-1439, 1450-1452, 1464, 1472 με τελευταία μεγάλη έξαρση στα 1494. Η περιοδικότητα αυτή είχε πραγματικά τρομακτικό αντίκτυπο στους επιζήσαντες οδηγώντας κοινωνίες ολόκληρες σε ψύχωση σχετικά με την πανώλη, αφού πίστευαν ότι το κακό πάντα μπορεί να ξαναγυρίσει προσβάλλοντας όσους είχαν απομείνει. Με δεδομένη την αδυναμία της ιατρικής επιστήμης εκείνης της εποχής, ο Marchione di Coppo Stefani στο φλωρεντινό χρονικό του 1380, αναφέρει πως: «Οι γιατροί δεν ήταν αποτελεσματικοί απέναντι στην αρρώστια. Είτε επειδή η αρρώστια ήταν προηγουμένως άγνωστη, είτε διότι οι γιατροί δεν την είχαν μελετήσει φαινόταν να μην υπάρχει καμία γιατρειά. Υπήρχε τέτοιος φόβος που κανείς δεν γνώριζε τι να κάνει».

Αυτονόητα η Ευρώπη, ένιωσε πως βρέθηκε μπροστά σε μια «θεϊκή τιμωρία» και αντιμετώπισε το πρόβλημα με τον παραδοσιακό μυστικιστικό παροξυσμό που ταιριάζει σε τέτοιου τύπου θεοκρατούμενες κοινωνίες. Οι εξιλαστήριες τελετές, τα ξόρκια, οι περιφερόμενοι αυτομαστιγούμενοι προφήτες και ένα κύμα χορευτικής μανίας εκστατικών ανθρώπων σε όλη την Ευρώπη, που καταγράφηκε στην ιστορία με το μακάβριο όνομα, «Ο Χορός του θανάτου» και στον οποίο θα αναφερθούμε σε μελλοντικό άρθρο, ήταν τα πρόσφορα μέσα για τον εξορκισμό του κακού. Ο Βοκκάκιος αναφέρει στο Δεκαήμερο του στα 1358. «Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι ενέσκηψε στην ανθρώπινη φυλή υπό την επιρροή ουράνιων σωμάτων, άλλοι ότι ήταν τιμωρία ενδεικτική της οργής του Θεού για τον ασελγή βίο μας. Όποια και αν ήταν η αιτία, είχε γεννηθεί μερικά χρόνια νωρίτερα στην ανατολή, όπου στοίχισε τη ζωή αμέτρητων ανθρώπων πριν επεκταθεί, δυστυχώς, και στα δυτικά, δυναμώνοντας ολοένα, καθώς προχωρούσε αμείλικτα από τον ένα τόπο στον άλλο».

Josse Lieferinxe (1493-1505)

Φυσικό είναι, ότι αυτό το φρικτό μαρτύριο της ανθρωπότητας δύσκολα θα μπορούσε να εξαφανιστεί από τη συλλογική μνήμη. Πόσο μάλλον, που εξαιτίας αυτού καταγράφηκε ανεξίτηλα μέσα από την Τέχνη για τις μελλοντικές γενεές. «Δεν μπορείς πια να θάβεις όταν ο θάνατος κτυπά πάνω από έναν στους εκατό, κάθε μέρα…Όσοι επιζήσαν μεταξύ 1348 και 1375 είδαν αναγκαστικά με τα μάτια τους να σαπίζουν οι άνθρωποι παντού μέχρι κορεσμού» αναφέρει ο σύγχρονος ιστορικός P. Chaunu. Η επιμονή του φαινομένου για τόσο μεγάλο διάστημα στην Ευρώπη, δημιούργησε στους ανθρώπους μια ψύχωση με το θάνατο σε σημείο, που πανεπιστημιακοί από την Βιέννη και το Παρίσι να συντάσσουν κείμενα σχετικά με την «τέχνη του θνήσκειν καλώς». Η πανδημία πανώλης επηρέασε όλες τις κοινωνικές τάξεις ασκώντας βαθύ ψυχολογικό αντίκτυπο και αλλάζοντας το πρόσωπο της μεσαιωνικής κοινωνίας άρδην. Ο μέσος όρος ζωής από τα 1348 μέχρι τα 1400 έπεσε κατά 4 περίπου χρόνια φτάνοντας στα 20,9 έτη από 24,3…

Έτσι, η Τέχνη έγινε φορέας της συλλογικής μνήμης των ανθρώπων του 14^ου αιώνα, μεταφέροντας τον απόηχο του θανατικού και πολύ παρά πέρα, στους επόμενους αιώνες, καθώς ο φόβος μιας νέας επιδημίας-και υπήρξαν κάποιες περιορισμένης εξάπλωσης-παρέμενε πάντα ζωντανός και απασχολούσε διαρκώς τις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Γι’ αυτό, εκτός από τον 14^ο αιώνα, συναντούμε τη θεματολογία του «Μαύρου Θανάτου» και σε έργα μεταγενέστερων εποχών, με καλλιτέχνες όπως ο Μπος, ο Γκρύνεβαλντ, ο Ντύρερ, ο Μπρέγκελ ο πρεσβύτερος, ακόμα και ο Πουσέν, ενώ κάποια από αυτά φτάνουν μέχρι και τον 19^ο αιώνα. Αλλά και σήμερα ακόμα τροφοδοτεί με το σκοτεινό υλικό του τα θέματα κάποιων σύγχρονων έργων τέχνης.

Nicolas Poussin, Η πανώλη στην Ashdod, 1630

Τα έργα που επέλεξα να παρουσιάσω εδώ, συνοψίζουν με εύγλωττο τρόπο τα χαρακτηριστικά, που αναπαριστούν με την εφιαλτική τους ακρίβεια την φρικιαστική ατμόσφαιρα της εποχής. Τα έργα διαπνέονται από μια νοσηρή αίσθηση του θανάτου, από μια περιρρέουσα κατάσταση απόγνωσης και απελπισίας, από ένα σκοτεινό αίσθημα θανατολατρείας που αγγίζει τα όρια του παρανοϊκού, από μια περιγραφική διάθεση που με τις λεπτομέρειες της φτάνει στο σημείο να αποτελεί μια ανατομία και μια πραγματεία περί του θανάτου και της εξωτερικής συμπτωματολογίας της ασθένειας, από τη δεισιδαιμονική αντίληψη μιας έντονης θρησκοληψίας, όπου η ασθένεια και το αποτέλεσμα της, ο θάνατος, ξεφεύγουν από τη φυσική τους διάσταση και αιτία, προσλαμβάνοντας μεταφυσική εξήγηση και μορφή, σχεδόν πάντα παραλληλιζόμενες με τον δημιουργό κάθε κακού στον άνθρωπο, που είναι ο ίδιος ο διάβολος.

Παραπομπές:

1.Τάιν, Ι. Φιλοσοφία της Τέχνης, Μτφρ. Αιμ. Χουρμούζιος, Αθήνα, Εκδόσεις Γκοβόστη, χ.χ.

2. Χρήστου, Χρ. Η Ζωγραφική του Εικοστού αιώνα, τόμος Α΄, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Βάνιας, 1994 (α΄ ανατύπωση), σ. 27.

3. Στο ίδιο, σ. 310-311.

4. Antal, F. Μελέτες Ιστορίας της Τέχνη, Μτφρ. Α. Παππάς, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1999, σ. 235-236.

5. «O Θρίαμβος του Θανάτου», Μέγαρο Αμπατέλλις, Παλέρμο, 1416

Ο ζωγράφος του έργου παραμένει ακόμη και σήμερα άγνωστος. Για την ιστορία της τέχνης αναφέρεται, απλώς, ως «ο ζωγράφος του θριάμβου του Θανάτου». Η τοιχογραφία βρίσκεται πλέον στο Μέγαρο Αμπατέλλις του Παλέρμο. Χρονολογείται γύρω στα 1416. Εξαιτίας της υψηλότατης αισθητικής της αξίας αλλά και της σπανιότητας του θέματός της (στο πλαίσιο της Ιταλίας), εικάζεται ότι ο βασιλιάς Αλφόνσος παρήγγειλε το έργο σε κάποιον ζωγράφο από την Προβηγκία ή την Ιβηρική χερσόνησο. Το αποτέλεσμα, προφανώς, δεν τον ικανοποίησε, κι έτσι ο καλλιτέχνης δεν ξαναζωγράφισε. Σίγουρα στη Σικελία, αλλά ίσως και πουθενά αλλού ξανά.