Μπορούσε να διαθέτει ο λόφος και τύμβος Καστά, ένα ξύλινο τρόπαιο νίκης;

Το παρόν άρθρο λαμβάνει αφορμή από μια αναφορά την οποία έκανε ο αρχιτέκτονας Μ. Λεφαντζής κατά την διάλεξή του με τίτλο «Η αρχιτεκτονική του τύμβου Καστά» (13 Φεβρουαρίου του 2020, Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ, στο πλαίσιο του κύκλου διαλέξεων Bodossaki Lectures on Demand [BLOD]).

Σε αυτήν υποστήριξε πως πρώτα στον συγκεκριμένο τόπο υψώθηκε ένα ξύλινο τρόπαιο νίκης και μετά το διαδέχθηκε ο διάσημος γλυπτός λέων της Αμφίπολης, μια πρόταση της υπό την κα Κ. Περιστέρη ανασκαφικής ομάδας από το 2012, κατά την Συνάντηση για το Αρχαιολογικό Έργο σε Μακεδονία και Θράκη [1].

Κατά τις ανασκαφές του Δ. Λαζαρίδη στον Καστά, είχε βρεθεί ψηλά στον τύμβο ένα τετράπλευρο οικοδόμημα και εντός ένα όρυγμα διαμέτρου 1.20 μέτρων [2] . Για το όρυγμα αυτό ο Μ. Λεφαντζής είπε τα εξής στην διάλεξη: 

«το (βάθος του ορύγματος) έφτανε μέχρι τα 5 μέτρα κάτω και στο οποίο… υπήρχαν ίχνη ξύλου, υποδηλώθηκε η ύπαρξη ενός μεγάλου κορμού δέντρου, ξύλινου στύλου τέλος πάντων, ο οποίος στην αρχική μου προσέγγιση, δεν το ήξερα βέβαια, θεώρησα ότι ήταν για να χαράξουν τον κύκλο αυτού του περιμετρικού αναλημματικού τοίχου. Δεν ήταν ακριβώς έτσι. Όπως φαίνεται, αυτή η συγκεκριμένη υπόβαση… ήταν για την τοποθέτηση ενός στύλου πάνω από ένα πλατώ, που είχε επί της ουσίας πολλές ταφές. Αυτός ο στύλος ο ξύλινος, είναι σίγουρα ένα τρόπαιο και αυτό δεν το σκέφτηκα εγώ, το σκέφτηκε ο Μανώλης ο Κορρές… Στο χώρο αυτό λοιπόν που έχουμε μια εκτεταμένη νεκρόπολη, σε μια περιοχή που είχε πλατώ και όχι κορυφές, άνδηρα δηλαδή στα οποία υπήρχαν πολλές ταφές, τμήμα μιας μεγάλης ανατολικής νεκρόπολης της Αμφίπολης, εκεί πάνω διαμορφώθηκε για πρώτη φορά ένας (τεχνητός)  λοφίσκος… ο οποίος είχε πάνω του ένα τρόπαιο και αυτό έμεινε για χρόνια έτσι. Επάνω σε αυτόν τον μικρό λοφίσκο, που κατασκευάστηκε για να στηρίξει το συγκεκριμένο τρόπαιο… έγινε αυτός ο περιμετρικός τοίχος, ο οποίος ήταν εξ ολοκλήρου μέσα στο χώμα, δεν ήταν δηλαδή ένας εμφανής τοίχος οχύρωσης… ήταν ένα θεμέλιο, ένα κιβώτιο χώματος… Επομένως η πρώτη φάση κατασκευής αυτού του μεγάλου οικοδομικού συνόλου, ξεκινάει από την τοποθέτηση ενός τρόπαιου, επάνω σε μία πρωιμότερη νεκρόπολη και στην θέση του τρόπαιου γίνεται μαρμάρωμα, φτιάχνεται ένα σήμα και με σημείο αναφοράς αυτό, γίνεται ένας περιμετρικός αναλημματικός τοίχος, ένας κλειστός τοίχος που ορίζει το άβατον.  Αυτή η περιοχή ανάμεσα στον περιμετρικό αναλημματικό τοίχο, μορφώνεται σε τύμβο».

Σχέδιο αναπαράστασης ΄κατά Α. Ορλάνδο, του τροπαίου νίκης των Λεύκτρων.

Ωστόσο με την παραπάνω άποψη, μία ακόμα από τις πολλές προτάσεις για το μοναδικό αυτό όντως μακεδονικό μνημείο, θα διαφωνήσουμε εκφράζοντας σοβαρές επιφυλάξεις. Αλλά ας πιάσουμε το νήμα του τροπαίου από μια αφετηρία. Συχνά για τα τρόπαια νίκης στην Ελλάδα, υποστηρίζεται πως η πρακτική της ανέγερσής τους εμφανίσθηκε για πρώτη φορά στην μάχη του Μαραθώνα. Εντούτοις η παράδοση της ανέγερσης τροπαίων νίκης αναφέρεται στις πηγές ως πολύ παλαιότερη [3] , ενώ η παλαιότερη αναφορά του όρου, χρονολογείται λίγα χρόνια πριν την περίφημη μάχη [4] .

Ο ίδιος ο Ηρόδοτος δεν κάνει μνεία τοποθέτησης σχετικού τροπαίου, αντίθετα από τον Αριστοφάνη, τους ιστορικούς του Πελοποννησιακού πολέμου και πολλούς άλλους, οι οποίοι πολλάκις μνημόνευσαν κάποιο τρόπαιο νίκης, για μάχη ή ναυμαχία, με σκοπό όχι τον ανθρώπινο θαυμασμό, αλλά προς μίμηση της πολεμικής αρετής [5] .

Από τα ελληνικά τρόπαια νίκης, τέσσερα είναι ιδιαίτερα γνωστά στις αρχαιολογικές και αρχιτεκτονικές μελέτες. Αυτά είναι α΄) του Μαραθώνος για την νίκη των Ελλήνων επί των Περσών το 490 π.Χ.,  β΄) των Λεύκτρων για την νίκη των Θηβαίων επί των Λακεδαιμονίων το 371 π.Χ.,  γ΄) των Δελφών για την νίκη της Αιτωλικής Συμπολιτείας επί των Γαλατών το 278 π.Χ. και  δ΄) του Οκταβιανού Αυγούστου για την ναυμαχία του Ακτίου το 31 π.Χ., επικρατώντας των δυνάμεων του Μ. Αντωνίου και της Κλεοπάτρας [6] .

Εικόνα 1:  Αθηνά τροπαιούχος ή το τρόπαιο νίκης των Λεύκτρων,

Κοπή Βοιωτών, 288 π.Χ.

Τα γνωστά αγροτικά σκιάχτρα, απηχούν ακριβώς τα τρόπαια νίκης και τον αποτροπαϊκό χαρακτήρα τους, τα οποία μπορούσαν στην μόνιμή τους μορφή να είναι λίθινα και να φέρουν μεταλλικά τμήματα (Εικ. 1 και 2) [7] .

Εικόνα 2: Το αναστηλωθέν τμήμα του τροπαίου νίκης των Λεύκτρων

Τα παραπάνω μνημονευθέντα τρόπαια νίκης, αφορούν την μεταγενέστερη και «αιώνια» μορφή τους, όντας μαρμάρινα ή και με στοιχεία μεταλλικά. Ενδεικτικά, το τρόπαιο του Μαραθώνος ανάγεται περίπου στο 470-460 π.Χ., 20 με 30 χρόνια δηλαδή μετά την περίφημη μάχη [8] . Ωστόσο ο κανόνας στην κατασκευή της αρχικής μορφής των τροπαίων νίκης, ήταν να φτιάχνονται άμεσα σε κάποιο σημείο της μάχης από ξύλο και σε αυτό το πρώτο τρόπαιο εντάσσονταν πολεμικά λάφυρα των ηττημένων. Το ξύλινο τρόπαιο φυσικά εκ των πραγμάτων δεν μπορούσε να διατηρηθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα και αυτό γινόταν συνειδητά: το τότε ελληνικό ήθος θεωρούσε πως ένα τρόπαιο δεν έπρεπε για πολύ χρόνο να υπομιμνήσκει και άρα να διατηρεί μια έχθρα μεταξύ αυτών οι οποίοι πολέμησαν [9] . Αυτό ήταν λογικό, αν αναλογιστούμε πως η πλειοψηφία των αρχαίων πολεμικών συγκρούσεων στον Ελληνισμό ήταν μεταξύ Ελλήνων. Μάλιστα την συγκεκριμένη διάσταση μνημονεύει και ο Κικέρων, μαρτυρώντας τις αντιδράσεις για την καθιέρωση του τρόπαιου νίκης των Λεύκτρων, το οποίο ως λίθινο και μεταλλικό είχε μόνιμο χαρακτήρα, παρότι υπενθύμιζε εμφύλια μάχη [10] .

Με το τρόπαιο του Μαραθώνα ειδικά, ασχολήθηκαν αρκετοί μελετητές μεταξύ των οποίων και ο καθηγητής Μ. Κορρές. Για το τρόπαιο του Μαραθώνα από λευκό μάρμαρο, πέρα από την σχετικά πρόσφατη αναστήλωση τμημάτων του, γνωρίζουμε πως επιβίωνε στα χρόνια του Παυσανία (110-180) [11] . Διαβάζοντας την σχετική μελέτη του Μ. Κορρέ, βλέπουμε στο τρόπαιο του Μαραθώνος και ασφαλώς και σε άλλες σχετικές περιπτώσεις, πως συνέβαινε η «ανίδρυση ενός λίθινου αναμνηστικού κατασκευάσματος σε αντικατάσταση (του) αρχικού (τροπαίου) εκ φθαρτής ύλης» στην ίδια θέση με το αρχικό. Μια τέτοια μαρμάρινη κατασκευή μπορούσε να είναι κενή εσωτερικά, για να συμπεριλάβει και διασωθέν τμήμα του αρχικού ξύλινου τροπαίου [12] . Αυτή η επιστημονική εμπειρία, φαίνεται πως υπήρξε η πηγή της πρότασης για ύπαρξη αρχικού ξύλινου τροπαίου νίκης και στον Καστά, το οποίο κατά την ίδια προσέγγιση, διαδέχθηκε μια ανίδρυση, δηλαδή ο λέων της Αμφιπόλεως, εντάσσοντας εσωτερικά το υποτιθέμενο αρχικό ξύλινο τρόπαιο.

Ωστόσο υπάρχουν βασικές ενστάσεις για την όλη προσέγγιση. Ξεκινώντας θα επικαλεστούμε ξανά τον Κικέρωνα, ο οποίος τόνισε πως το τρόπαιο νίκης αποτελούσε παράδοση σχεδόν σε όλους τους Έλληνες [13] . Το σχεδόν βέβαια σημαίνει πως δεν είχαν όλοι οι Έλληνες αυτήν την πρακτική και πιθανότατα αυτή η λατινική μνεία, απηχούσε τους Μακεδόνες. Πριν όμως εστιάσουμε περισσότερο, πρέπει να υπογραμμίσουμε πως υπάρχει μια παρανόηση, με αρχαίες μάλιστα ρίζες, η οποία θέλει τον λέοντα της Χαιρωνείας τρόπαιο νίκης του Φιλίππου του Β΄ (359-336) [14] . Αυτό παρατηρείται και σε σύγχρονους μελετητές, οι οποίοι προσεγγίζουν τον λέοντα της Χαιρωνείας ως τρόπαιο νίκης και αντίστοιχα τον λέοντα της Αμφιπόλεως [15] .

Την αλήθεια των πραγμάτων στην περίπτωσή μας αποκατέστησε ο μεταγενέστερος του Διοδώρου Παυσανίας, σχολιάζοντας το πολυάνδρειο των Θηβαίων, το οποίο ο λέων της Χαιρωνείας έστεψε. Εκεί διασώζεται η πληροφορία, πως οι Μακεδόνες δεν ανήγειραν τρόπαια νίκης, παρότι οι Τημενίδες ως Αργείοι είχαν παράδοση τροπαίων. Έτσι καθώς ο πρώτος εκ Τημενιδών βασιλιάς Κάρανος της Μακεδονίας επιχείρησε να ανεγείρει ένα τρόπαιο νίκης, τότε κατήλθε ένας λέοντας από τον Όλυμπο και το γκρέμισε. Η πληροφορία αυτή, παρά την μυθώδη αφήγησή της, καταδεικνύει περά από το ότι τα αρχικά τρόπαια ήταν πρόχειρα (αλλιώς δεν θα μπορούσε ο λέων να γκρεμίσει το τρόπαιο του Καράνου), συνιστά και απόρριψη της πρότασης Λεφαντζή και Μ. Κορρέ: δεν θα μπορούσαμε να έχουμε ίδρυση και ανίδρυση τροπαίου νίκης στον Καστά, αφού οι Μακεδόνες είχαν ιερά παράδοση να μην χτίζουν τέτοια τρόπαια.

Εδώ θα μπορούσε βέβαια να επικαλεστεί κάποιος, πως η μη ίδρυση ίσχυε μόνο για την περιοχή της Μακεδονίας, ενώ η Αμφίπολη παρότι προσαρτήθηκε στους Μακεδόνες ήταν οριακά θρακικό έδαφος. Ωστόσο και πάλι ο Παυσανίας μας πληροφορεί, πως αυτή η μακεδονική παράδοση έγινε σεβαστή, από τους Τημενίδες και το ίδιο συνέβη τόσο από τον Φίλιππο τον Β΄, όσο και από τον Μ. Αλέξανδρο, ο οποίος δεν ανήγειρε κανένα τρόπαιο, ούτε εκτός Μακεδονίας καθ΄ όλη την περσική εκστρατεία και την ινδική. Ακόμα όμως και αν υποθέσουμε πως κάποιος κατ΄ εξαίρεση παρέβη την παράδοση αυτή, δεν υπήρχε περίπτωση να στήσει ένα τέτοιο τρόπαιο με λεόντειο και μάλιστα μνημειακή μορφή, αφού, ο λέων υπήρξε η μυθολογική αιτία αυτής της μακεδονικής απαγόρευσης [16] .

Ένα τρόπαιο νίκης, στήνεται πρόχειρα σε σημείο μιας μάχης ή σε κάποιο ιδανικό σημείο θέασης όταν αποκτά μόνιμη μορφή, όπως στην Νικόπολη. Στην περίπτωση της Αμφίπολης ποια μάχη άραγε διεξήχθη στην Αμφίπολη για να δικαιολογήσει την ανέγερση ενός τροπαίου νίκης; Θυμίζουμε πως ούτε ο Φίλιππος ο Β΄ κατέλαβε με μάχη την Αμφίπολη και ανάλογα συνέβη με τον Κάσσανδρο, αφού ο διοικητής της Αμφιπόλεως Αριστόνους, παρέδωσε την ιερά πόλη το 316 π.Χ. κατά προτροπή της Ολυμπιάδος [17] . Συνεπώς η πρόταση για ίδρυση αρχικού ξύλινου τροπαίου νίκης στον Καστά και ανίδρυση του με τον γνωστό μαρμάρινο λέοντα είναι αβάσιμη.

Η λέξη «τρόπαιο» νίκης, υποδηλώνει την μετακίνηση ενός σώματος, σε σχέση με ένα «σταθερό», υπο την έννοια της γεωκεντρικής θεώρησης της αρχαιότητας και της σταθεράς των βωμών και εστιών ενός έθνους σε σχέση με την τροπή του εισβολέα. Ο όλος Καστάς όντως αποτελεί ένα ειδικό «τρόπαιο», αφού συναρτάται από τις τροπές του ηλίου και ειδικά την χειμερινή τροπή, δηλαδή το χειμερινό ηλιοστάσιο. Παράλληλα και πέρα από την στενή έννοια του όρου «τρόπαιο», ένα σύνολο μνημείο θα μπορούσε να αποτελεί ένα τρόπαιο νίκης ενός τροπαιοφόρου – νικηφόρου θεού και ενός αφηρωισμένου βασιλέα νικητή, ο οποίος ως ισοδαίμων θεωρούνταν και νικητής του θανάτου [18] . Μια σπάνια και ιδιαίτερη ανάλογη χρήση του όρου, συναντούμε στον Ευσέβιο Καισαρείας, ο οποίος χαρακτηρίζει «τρόπαια» τους μαρτυριακούς ναούς – τάφους των αποστόλων οι οποίοι ίδρυσαν την Εκκλησία της Ρώμης, αλλά πρώτιστα θεωρούνται μάρτυρες και νικητές επί του Άδου [19] .

Ωστόσο στον Καστά αυτό δεν μπορεί να έχει αρχική εφαρμογή, αν η αρχική φάση του μνημείου έγινε ενόσω ζούσε ο λαμπρός άνδρας και «νικητής του θανάτου». Αντίθετα τουλάχιστον η θόλος του Καστά, είναι ένα εξαρχής αστρονομικό «τρόπαιο», αφού εξαρτάται από την ηλιακή τροπή, σύμφωνα με την γεωκεντρική θεώρηση (στην πραγματικότητα ο ήλιος δεν τρέπεται, αλλά είναι ακίνητος), κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο [20] .

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Κ. Περιστέρη και Μ. Λεφαντζής, «Ο Λέων της Αμφίπολης. Νέα έρευνα για τη βάση του μνημείου», ΑΕΜΘ 26 (2012), 535-537.

[2] Ημερολόγιο ανασκαφής 1971 του Π. Λαζαρίδη, στο Κ. Περιστέρη καιΜ. Λεφαντζής, «Το μνημείο του λέοντος της Αμφίπολης 2013, νέα ανασκαφικά δεδομένα για τον τρόπο και τόπο κατασκευής του», ΑΕΜΘ 27 (2013), 394.

[3] «τρόπαιον ὁ Καρανὸς κατὰ νόμους τοὺς Ἀργείων ἔστησεν ἐπὶ τῇ νίκῃ», Παυσανίας, Ἑλλάδος περιήγησις, Θ΄, Βοιωτικά, 40, 8.

[4] «Βαστήσομεν εὐθύμως τό μυόκτονον ὦδε τρόπαιον», Πίγρης, Βατραχομυομαχία, 159.

[5] «πολλὰ δὲ καὶ καλὰ καὶ πεζῇ καὶ ναυμαχοῦντες ἔστησαν τρόπαια, ἐφ’ οἷς ἔτι καὶ νῦν ἡμεῖς φιλοτιμούμεθα. καίτοι νομίζετ’ αὐτοὺς ταῦτα στῆσαι, οὐχ ἵνα θαυμάζωμεν ἡμεῖς θεωροῦντες αὐτά, ἀλλ’ ἵνα καὶ μιμώμεθα τὰς τῶν ἀναθέντων ἀρετάς», Δημοσθένης, Περί Συντάξεως, 13.26.

[6] Πετράκος Β. Χ., «Κίβδηλο παρελθόν», Ο Μέντωρ 72 (2004): 84-89.

[7] Α. Κ. Ὀρλάνδος, Ἀνασκαφικὴ ἔρευνα καὶ ἀναπαράστασις τοῦ τροπαίου τῶν Λεύκτρων, ΠΑΕ 1958 (1965): 44.

[8] Μ. Κορρές, «Το τρόπαιον του Μαραθώνος», στο E. Greco (επιμ.), Giornata distudi nelricordo di Luigi Beschi – Hμερίδα είς Μνήμην του Luigi Beschi, Tripodes 17 (2017): 170, Πιν. Α΄.

[9] «Τίνος γὰρ χάριν οἱ πρόγονοι πάντων τῶν ῾Ελλήνων ἐν ταῖς κατὰ πόλεμον νίκαις κατέδειξαν οὐ διὰ λίθων, διὰ δὲ τῶν τυχόντων ξύλων ἱστάναι τὰ τρόπαια; Ἆρ’ οὐχ ὅπως ὀλίγον χρόνον διαμένοντα ταχέως ἀφανίζηται τὰ τῆς ἔχθρας ὑπομνήματα; Καθόλου δ’ εἰ μὲν αἰώνιον ἵστασθαι τὴν διαφορὰν βούλεσθε, μάθετε τὴν ἀνθρωπίνην ἀσθένειαν ὑπερφρονοῦντες», Διόδωρος Σικελιώτης, Ἱστορικὴ Βιβλιοθήκη, Βίβλος ΙΓ΄, 24.5-6.

[10] «Accusantur apud Amphictyonas id est apud commune Graeciae consilium. Intentio est: “Non oportuit”… At tamen aeternum inimicitiarum monumentum Graios de Graiis statuere non oportet», Cicero, De inventione rhetorica, II, 23.

[11] «πεποίητα ιδὲ καὶ τρόπαιον λίθου λευκοῦ», Παυσανίας, Ἑλλάδος περιήγησις, Α΄, «Ἀττικὰ», 32.5.

[12] Μ. Κορρές, ο.π., 156.

[13] «et fere mos esset Graiis» ,Cicero, De inventione rhetorica, II, 23.

[14] «μετὰ δὲ τὴν μάχην ὁ Φίλιππος τρόπαιο νστήσας», Διόδωρος Σικελιώτης, Ἱστορικὴ Βιβλιοθήκη, Βίβλος ΙΣΤ΄, 86, 5-6.

[15] Πετράκος Β. Χ., «Κίβδηλο παρελθόν», Ο Μέντωρ 72 (2004): 84-85.

[16] «Χαιρωνεῦσι δὲ δύο ἐστὶν ἐν τῇ χώρᾳ τρόπαια, ἃ Ῥωμαῖοι καὶ Σύλλας ἔστησαν Ταξίλον καὶ στρατιὰν τὴν Μιθριδάτου κρατήσαντες. Φίλιππος δὲ οὐκ ἀνέθηκεν ὁ Ἀμύντου τρόπαιον οὔτε ἐνταῦθα οὔτε ὁπόσας μάχας ἄλλας βαρβάρους ἢ καὶ Ἕλληνας ἐνίκησεν: οὐ γάρ τι Μακεδόσιν ἱστάναι τρόπαια ἦν νενομισμένον. Λέγεται δὲ ὑπὸ Μακεδόνων Καρανὸν βασιλεύοντα ἐν Μακεδονίᾳ κρατῆσαι μάχῃ Κισσέως, ὃς ἐδυνάστευεν ἐν χώρᾳ τῇὁμόρῳ: καὶ ὁ μὲν τρόπαιον ὁ Καρανὸς κατὰ νόμους τοὺς Ἀργείων ἔστησεν ἐπὶ τῇ νίκῃ: ἐπελθόντα δέ φασιν ἐκ τοῦ Ὀλύμπου λέοντα ἀνατρέψαι τε τὸ τρόπαιον <καὶ> ἀφανισθῆναι, <συνεῖναι τε> γνώμῃ Καρανὸν [δὲ] οὐκ εὖ βουλεύσασθαι βαρβάροις τοῖς περιοικοῦσιν ἐς ἔχθραν ἐλθόντα ἀδιάλλακτον, καταστῆ ναί <τε> χρῆναι [γὰρ] μήτε ὑπὸ αὐτοῦ Καρανοῦ μήτε ὑπὸ τῶν ὕστερον βασιλευσόντων Μακεδονίας τρόπαια ἵστασθαι, εἰἐς εὔνοιάν ποτε τοὺς προσχώρους ὑπάξονται. μαρτυρεῖ δὲ τῷ λόγῳ καὶ Ἀλέξανδρος, οὐκ ἀναστήσας οὔτε ἐπὶ Δαρείῳ τρόπαια οὔτε ἐπὶ ταῖς Ἰνδικαῖς νίκαις. Προσιόντων δὲ τῇ πόλει πολυάνδριον Θηβαίων ἐστὶν ἐν τῷ πρὸς Φίλιππον ἀγῶνι ἀποθανόντων. ἐπιγέγραπται μὲν δὴἐπίγραμμα οὐδέν, ἐπίθημα δ’ ἔπεστιν αὐτῷ λέων: φέροι δ’ ἂν ἐς τῶν ἀνδρῶν μάλιστα τὸν θυμόν: ἐπίγραμμα δὲἄπεστιν ἐμοὶ δοκεῖν ὅτι οὐδὲ ἐ οικότα τῇ τόλμῃ σφίσι τὰ ἐκ τοῦ δαίμονος ἠκολούθησε», Παυσανίας, Ἑλλάδος περιήγησις, Θ΄, Βοιωτικὰ, 40, 7-10.

[17] «ἐπεὶ δὲ ἔγραψε πρὸς αὐτὸν Ὀλυμπιὰς ἀπαιτοῦσα τὴν πίστιν καὶ κελεύουσα παραδοῦναι, διαλαβὼν ἀναγκαῖον εἶναι τὸ προστασσόμενον ποιεῖν, τήν τε πόλιν ἐνεχείρισε καὶ τὰ πιστὰ περὶ τῆς ἀσφαλείας ἔλαβεν. ὁ δὲ Κάσανδρος ὁρῶν περὶ τὸν Ἀριστόνουν ὑπάρχον ἀξίωμα διὰ τὴν παρ᾽Ἀλεξάνδρου προαγωγὴν καὶ σπεύδων ἐκ ποδῶν ποιεῖν τοὺς δυναμένους νεωτερίζειν ἐπανεῖλε τὸν ἄνδρα διὰ τῶν Κρατεύα συγγενῶν», Διόδωρος Σικελιώτης, Ἱστορικὴ Βιβλιοθήκη, Βίβλος ΙΘ΄, 50, 8 – 51, 1.

[18] A. J. Jansen, Hetanti eketropaion (Lederberg / Gent: N. V. D. Erasmus, 1957), 21-22 και 24-26.

[19] «τὰ τρόπαια τῶν ἀποστόλων», Εὐσέβιος Καισαρείας, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, Β΄, 25, 7, PG 20, 209Α.

[20] Ath. Fourlis, The astronomical orientation of the entrance of the Amphipolis tomb (Florence: 2015).

Πηγή: Κ. Κόττης, Χρονόμετρο

http://anaskafi.blogspot.com/2020/04/blog-post_31.html