Ο πανελληνισμός του Μεγάλου
Αλεξάνδρου και η εθνική του αυτο-αντίληψη
Από
Άρδην – Ρήξη
Απόσπασμα από την έρευνα του Alexander Harmantas, Αρχαία μακεδονική εθνική ταυτότητα: Μια μελέτη με βάση τις βιβλιογραφικές πηγές από τον 5ο π.Χ. ως το 2ο μ.Χ. αιώνα, Βασιλικό Παν/μιο του Κίνγκστον, 2017.
Αν τελικά δεν γνωρίζουμε
πολλά σε σχέση με την αυτο-αντίληψη των Μακεδόνων ως συλλογική εθνοτική ομάδα,
τι μπορούμε να συμπεράνουμε για τη συνολική τους πολιτιστική κληρονομιά; Είναι
δυνατόν να περιγράψουμε την κατάκτηση της Αιγύπτου και της Εγγύς Ανατολής σαν
μια, ουσιαστικά, ελληνική κατάκτηση; Ίσως, η πιο προφανής προσέγγιση που θα
επιτρέψει να απαντήσουμε τα παραπάνω ερωτήματα είναι η θέση του ίδιου του
Αλέξανδρου· πραγματικά, δεν θα έπρεπε να βρούμε κάποια σημαντική διατύπωση
μακεδονικής ταυτότητας στον πιο φημισμένο Μακεδόνα όλων των εποχών; Είδαμε ότι
οι υπάρχουσες πηγές για τον Αλέξανδρο είναι αρκετά μεταγενέστερες και δεν μας
προσφέρουν πάντα μια ξεκάθαρη άποψη για τις στάσεις και τις απόψεις των
συγχρόνων του απέναντι στον ίδιο και τους Μακεδόνες συμπατριώτες του. Ωστόσο,
όλες οι πηγές μας συμφωνούν στην στάση του Αλέξανδρου να εμφανίζει την
κατάκτηση της Ανατολής σαν ένα θεμελιακά ελληνικό θρίαμβο. Το μέσο με το οποίο
επικοινωνούσε αυτή την άποψη ήταν ο πανελληνισμός, που μπορεί να αποδοθεί κάπως
ελεύθερα ως η ελληνική πολιτισμική ή πολιτική ενότητα. Στην περίπτωση του
ένδοξου Μακεδόνα κατακτητή, μια κατάλληλη περιγραφή του πανελληνισμού θα
μπορούσε να είναι η ιδέα ότι διάφορες πόλεις-κράτη θα μπορούσαν να γίνουν
πλουσιότερες χάρη στην ένωσή τους στον κοινό στόχο της κατάκτησης όλης, ή έστω
μέρους, της περσικής αυτοκρατορίας. Έστω κι αν δεν μπορεί να παραληφθεί το
εγγενές πολιτικό στοιχείο αυτής της πολιτικής, είναι εντούτοις προφανές ότι η
σχέση του Αλέξανδρου με τον πανελληνισμό υπερέβαινε τα αμιγώς πολιτικά κίνητρα,
δεδομένης της αργεαδικής του καταγωγής, καθώς και της γνήσιας κλίσης του προς
το ομηρικό ήθος. Ως υποτιθέμενος απόγονος του Ηρακλή (μέσω του Φιλίππου) και
του Αχιλλέα (μέσω της μητέρας του, Ολυμπιάδας), ο Αλέξανδρος κατά πάσα
πιθανότητα δεν αμφέβαλλε για την «ελληνικότητά» του. Πράγματι, η προώθηση του
πανελληνισμού δεν δίνει απλώς έμφαση στην ελληνική του ταυτότητα, αλλά τον
ταυτίζει με τα ελληνικά ηρωικά ιδεώδη και, συνεπώς, ενέχει μεγάλη σημασία για
τον ίδιο σε προσωπικό επίπεδο.
Φυσικά, η πανελλήνια
πολιτική του Αλέξανδρου στηρίχτηκε στην πολιτική του πατέρα του, Φιλίππου Β’.
Ένα χρόνο μετά την επικράτησή του επί των Αθηνών και των Θηβών στη Μάχη της
Χαιρώνειας (338 π.Χ.), ο Φίλιππος εγκαθιδρύει το Συνέδριο της Κορίνθου. Με τον
ίδιο εκλεγμένο ηγεμόνα του, οι ελληνικές πόλεις-κράτη (με εξαίρεση τη Σπάρτη),
ήταν για πρώτη φορά ενωμένες σε μια ομοσπονδία. Ο Φίλιππος επιθυμούσε να
διαφημίσει τη συμμαχία ως πανελλήνια, στόχος της οποίας ήταν η κατάκτηση της
περσικής αυτοκρατορίας και η απελευθέρωση των ελληνικών πόλεων της Μικράς
Ασίας. Επέλεξε την Κόρινθο ως έδρα του Συνεδρίου για λόγους τακτικής, καθώς
εκεί ήταν η έδρα της προηγούμενης ελληνικής συμμαχίας του 481-480 π.Χ., κατά τη
δεύτερη περσική εισβολή στην Ελλάδα. Έτσι, μπορούσε να εμφανίζει τη νέα
συμμαχία ως αναγέννηση και συνέχεια της ελληνικής εκστρατείας κατά των
παραδοσιακών εχθρών της Ελλάδας, των Περσών. Όπως γράφει ο Διόδωρος, ο
Φίλιππος:
Διαδοὺς δὲ λόγον ὅτι
βούλεται πρὸς Πέρσας ὑπὲρ τῶν Ἑλλήνων πόλεμον ἄρασθαι καὶ λαβεῖν παρ᾽ αὐτῶν δίκας
ὑπὲρ τῆς εἰς τὰ ἱερὰ γενομένης παρανομίας ἰδίους τοὺς Ἕλληνας ταῖς εὐνοίαις ἐποιήσατο¹.
Ο Αλέξανδρος, φυσικά,
ήθελε σφόδρα να συνεχίσει την Πανελλήνια πολιτική του πατέρα του και να
επιβεβαιώσει την ελληνικότητα της αργεαδικής δυναστείας. Επιπλέον, παρατηρούμε
ότι ο Αλέξανδρος ευθυγράμμισε τους Μακεδόνες συνολικά σε μια ελληνική εθνική
συνείδηση· όπως σημειώνει ο Αρριανός, σε μία «επιστολή στο Δαρείο», ο
Αλέξανδρος, αφενός αναφέρει ότι οι Πέρσες εισέβαλαν στη Μακεδονία και την
υπόλοιπη Ελλάδα (ἐλθόντες εἰς Μακεδονίαν καὶ εἰς τὴν ἄλλην Ἑλλάδα), αφετέρου
δηλώνει εμφατικά ότι έχει οριστεί αρχηγός των Ελλήνων (ἐγὼ δὲ τῶν Ἑλλήνων ἡγεμὼν
κατασταθεὶς)².
Μελετητές έχουν
υπογραμμίσει τον προπαγανδιστικό χαρακτήρα με τον οποίο ο Αρριανός περιγράφει
την επιστολή του Αλέξανδρου και επισημαίνουν ότι πιθανότατα αποτελεί κατασκευή
του ίδιου του Αρριανού. Ειδικότερα, κάποιοι θεωρούν ότι η επίκληση του
Αλέξανδρου σε έναν ελληνικό εθνικισμό ήταν ένα τέχνασμα για να εκμαιεύσει την
υποστήριξη των ελληνικών πόλεων, χωρίς αυτός να υπάρχει πράγματι. Ωστόσο,
τέτοια αφελής προσέγγιση είναι υπερβολικά απλοϊκή και δεν αναγνωρίζει ένα
ουσιαστικό στοιχείο αλήθειας στην επιμονή του Μακεδόνα βασιλέα για την
εθνοπολιτισμική ενότητα Μακεδόνων και Ελλήνων. Πράγματι, παραβλέπει το γεγονός ότι
σε αυτήν την «επιστολή», ο Αλέξανδρος δεν προωθεί απλώς την ιδέα μιας κοινής
κληρονομιάς Μακεδόνων και Ελλήνων στους Έλληνες συμμάχους του· δίνει έμφαση
στην εθνική τους ευθυγράμμιση απέναντι στους Πέρσες και θέλει να προβληθεί ως ο
Έλληνας ηγέτης προς όλες τις ομάδες. Έτσι, ο Αλέξανδρος τοποθετούσε τον εαυτό
του μέσα στη συλλογική ελληνική συνείδηση της σύγκρουσης με την Περσία και
προωθούσε την ενότητα μεταξύ Ελλήνων και Μακεδόνων9 ως δυο συστατικά στοιχεία
μιας κοινής εθνοπολιτισμικής ενότητας. Υπάρχουν κι άλλα επεισόδια, τόσο στην
Αλεξάνδρου Ανάβασιν του Αρριανού όσο και στο Βίο Αλεξάνδρου του Πλούταρχου, που
ενισχύουν την άποψη ότι ο Αλέξανδρος πήρε τον πανελληνισμό του στα σοβαρά και
σε προσωπικό επίπεδο, οδηγώντας τον πέραν της αμιγούς πολιτικής του διάστασης.
Η
στέψη του Αλέξανδρου. Μικρογραφία από τον βρετανικό κώδικα Peniarth 481 του
15ου αιώνα, που περιλαμβάνει μια λατινική μετάφραση του «Μυθιστορήματος του
Αλέξανδρου».
Μετά τη Μάχη του
Γρανικού –την πρώτη μεγάλη σύγκρουση Μακεδόνων και Περσών στην Ασία– ο
Αλέξανδρος έστειλε τριακόσιες περσικές πανοπλίες στην Αθήνα, κάτι που σημειώνει
τόσο ο Αρριανός, όσο και ο Πλούταρχος. Μια επιγραφή που συνόδευε αυτές τις
πανοπλίες, αναφέρει:
Ἀλέξανδρος Φιλίππου καὶ
οἱ Ἕλληνες πλὴν Λακεδαιμονίων ἀπὸ τῶν βαρβάρων τῶν τὴν Ἀσίαν κατοικούντων³.
Για τη συνέχεια εδώ:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου