ΠΕΡΙ ΤΕΧΝΗΣ Ο ΛΟΓΟΣ: Οι αρχαιότητες που στολίζουν τα μοναστήρια του Αγίου Όρους

Πέμπτη 28 Δεκεμβρίου 2023

Οι αρχαιότητες που στολίζουν τα μοναστήρια του Αγίου Όρους

Σημαντικά αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά, αλλά και αρχαία αγάλματα βρίσκονται σε πολλά μοναστήρια του Αγίου Όρους – Από πού προέρχονται, πώς βρέθηκαν εκεί και ποιους σκοπούς εξυπηρετούν;

Σπαράγματα από σημαντικές αρχαιότητες ενσωματωμένες σε νεότερα κτήρια ως… αρχιτεκτονικά «λάφυρα», αναδεικνύουν τη χιλιόχρονη ιστορία του Αγίου Όρους και αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της κατοίκησης της χερσονήσου του Άθω στη διαχρονία.

Μια ενεπίγραφη αναθηματική στήλη που χρονολογείται από τον 1ο π.Χ. ως τον 1ο μ.Χ. αιώνα βρίσκεται στην τράπεζα της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας, ένα θωράκιο του 11ου αιώνα από λευκό μάρμαρο στον εξωνάρθηκα της Μονής Ιβήρων, αρχαία αγάλματα -που πιθανόν προέρχονται από το Ιερό του Άμμωνα Δία στην Καλλιθέα Χαλκιδικής- έχουν βρεθεί στη Μονή Παντελήμονα, εντυπωσιακοί κίονες που ήρθαν, σύμφωνα με την παράδοση, από τη Ρώμη με εντολή του Θεοδόσιου Α΄ στολίζουν τη Μονή Βατοπεδίου και ρωμαϊκοί σαρκοφάγοι περίτεχνα σκαλισμένες υπάρχουν σε πολλές άλλες μονές.

Κίονες της πρωτοβυζαντινής περιόδου από τον κυρίως ναό του καθολικού της μονής Βατοπεδίου. [Credit: αρχείο Γ. Πανέλα]

Πάνω από 90 τέτοια αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά, που χρονολογούνται από την αρχαϊκή εποχή ως τα υστεροβυζαντινά χρόνια εντόπισε και μελέτησε ο αρχαιολόγος, Μάρκος Πηλαβάκης – «αριθμός μικρός σε σχέση με το σύνολο που υπάρχει», όπως λέει στη Voria -, και η εισήγησή του με θέμα «Η επανάχρηση αρχιτεκτονικών μελών και γλυπτών σε κτήρια του Αγίου Όρους», παρουσιάστηκε στο πρόσφατο 7ο Διεθνές Επιστημονικό Εργαστήριο της Αγιορετικής Εστίας.

Σύμφωνα με τον κ. Πηλαβάκη, αναφορές για επιγραφές και κινητές αρχαιότητες που ήταν σε επανάχρηση στο Άγιον Όρος υπάρχουν από περιηγητές και ερευνητές ήδη από τον 18ο αιώνα, ενώ εξηγώντας τη χρήση αυτών των «σπολίων» (σ.σ. σπόλια, έτσι ονομάζονται τα υλικά που αφαιρούνται από παλαιότερα κτίσματα προκειμένου να επαναχρησιμοποιηθούν, κυρίως κίονες, κιονόκρανα και άλλα μαρμάρινα στοιχεία), λέει πως δεν υπάρχει ένας λόγος ή μόνο μία χρήση τους.

«Σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικά υλικά. Δεδομένου ότι η ανεύρεση πρώτων υλών ήταν στο Άγιον Όρος δύσκολη, όπως λ.χ. του μαρμάρου, γινόταν χρήση παλιότερων υλικών, τα οποία μεταφέρονταν εκεί με καράβια από μετόχια και εξαρτήματα των μονών ή από αρχαίες πόλεις της αθωνικής χερσονήσου. Μια άλλη χρήση τους είναι καθαρά διακοσμητική. Ντύνουν δηλαδή τμήματα των μοναστηριών, προκειμένου να τα διακοσμήσουν ή ακόμη η χρήση αυτών των αρχιτεκτονικών μελών και γλυπτών μπορεί να εξυπηρετεί συμβολικούς ή ιδεολογικούς σκοπούς», αναφέρει στη Voria και προσθέτει: «υπάρχει επιπλέον και μια ανάγκη των μοναστηριών να προβάλλουν το παρελθόν τους με τη λάμψη και την πλούσια ιστορία του».