Ο Μίλαν Κούντερα και η «Αβάσταχτη Ελαφρότητα» ξεκινώντας όλα από ένα… «Αστείο»

Απολογισμός στο έργο του Μίλαν Κούντερα, του γνωστότερου Τσέχου πεζογράφου και ενός από τους διασημότερους Ευρωπαίους συγγραφείς το τελευταίο τέταρτο του εικοστού αιώνα

Κείμενο: Κωστής Καλογρούλης

Ο Μίλαν Κούντερα, ο γνωστότερος Τσέχος πεζογράφος και αναμφίβολα ένας από τους διασημότερους Ευρωπαίους συγγραφείς το τελευταίο τέταρτο του εικοστού αιώνα έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 94 ετών.

Δεν είναι υπερβολή να ισχυριστεί κάποιος ότι τη δεκαετία του ογδόντα ο Κούντερα ήταν ταυτόσημος με το zeitgeist της εποχής, καθώς κάθε διανοούμενος (και όχι μόνο) που σεβόταν τον εαυτό του διάβαζε τα μυθιστορήματα της ώριμης περιόδου του, δηλαδή της περιόδου μετά τη φυγή του από την  Τσεχοσλοβακία και την έναρξη της συγγραφικής και ακαδημαϊκής καριέρας του στη Γαλλία, πρώτα στη Ρεν και μετά στο Παρίσι.

Τα πρώτα του μυθιστορήματα, γραμμένα την περίοδο που ζούσε και δίδασκε στην Πράγα, είχαν δείξει τις ικανότητές του ως μυθιστοριογράφου χωρίς όμως ακόμα να αποτελούν πειστήρια των συνειδητών πειραματισμών του με τη φόρμα και την υπολογισμένη εναλλαγή μεταξύ διαφορετικών ειδών πεζού λόγου για τους οποίους θα γινόταν παγκοσμίως γνωστός αργότερα.

Ουσιαστικά όλα ξεκίνησαν από ένα αστείο. Για την ακρίβεια από Το Αστείο (1967), μία γλυκόπικρη χιουμοριστική σάτιρα της ζωής υπό το κομμουνιστικό καθεστώς στην οποία είναι ευδιάκριτη η πολυφωνική, πολυπρισματική του προσέγγιση στην αφήγηση. Τα διάφορα αστεία (ή παρεξηγήσεις) που λαμβάνουν χώρα λειτουργούν σαν ντόμινο και αποκαλύπτουν μια σειρά από παγίδες στημένες τόσο από το άκαμπτο καθεστώς όσο και από την ανθρώπινη φύση. Η ακόλουθη συμμετοχή του στην «άνοιξη της Πράγας» οδήγησε στη διαγραφή του από το κόμμα και τη σταδιακή του αποξένωση από την ίδια του τη χώρα με αποτέλεσμα να μετακομίσει στη Γαλλία το 1975 και σε βάθος χρόνου να αποκτήσει την γαλλική ιθαγένεια, να αναθεωρήσει ο ίδιος τις γαλλικές μεταφράσεις των έργων του βάζοντας την προσωπική του σφραγίδα και από τη δεκαετία του ενενήντα και μετά να γράφει τα έργα του στα γαλλικά.

Η ώριμη περίοδος του Κούντερα ξεκινάει στη Γαλλία με Το Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης (1978) στο οποίο σχηματοποιούνται οι βασικές αρχές της μυθιστορηματικής σύνθεσης του συγγραφέα, αλλά και οι εμφανείς εμμονές του. Οι αρετές και οι χτυπητές αδυναμίες του έργου αντικατοπτρίζονται τέσσερα χρόνια αργότερα και στην Αβάσταχτη Ελαφρότητα της Ύπαρξης, το οποίο εν πολλοίς αποτελεί καθρέφτη του Βιβλίου εφ’ όσον οι δομικές και θεματικές ομοιότητες μεταξύ των δύο είναι τόσο πολλές που θα πρέπει να προσεγγίζονται μαζί.

Χρησιμοποίησα πριν τη λέξη «σύνθεση» επειδή ο Κούντερα, επηρεασμένος από τους γερμανόφωνους μοντερνιστές πεζογράφους του μεσοπολέμου (Μαν, Μούζιλ, Μπροχ) πράγματι επιλέγει μια δομή που μοιάζει με μουσική σύνθεση. Το μυθιστόρημα (όρος που ενδεχομένως να μην είναι και ο πλέον δόκιμος) είναι ένα μωσαϊκό δοκιμίων, σύντομων αφηγήσεων, αυτοβιογραφικών αποσπασμάτων και σύντομων μυθοπλαστικών επεισοδίων. Τα διαφορετικά κομμάτια που λειτουργούν αντιστικτικά ενώνονται σε ένα όλο υπό την κεντρική έννοια που ο συγγραφέας θέλει να φωτίσει από πολλές και διαφορετικές γωνίες: στην προκειμένη περίπτωση η έννοια της λησμονιάς κι εκείνη του γέλιου.

Η λησμονιά έρχεται σε αντίθεση με τη μνήμη και λειτουργεί τόσο σαν ένα μέσο αποχαύνωσης του ανθρώπου λόγω της αποκοπής του από την παράδοση και τον πολιτισμό που τον έχει διαμορφώσει και άρα ένα μέσο ελέγχου του, όσο και σαν απελευθέρωση από τα βαρίδια των πληγών του παρελθόντος. Το γέλιο από την άλλη μπορεί να λειτουργήσει αντίστοιχα θεραπευτικά σαν μέσο έκφρασης ενός ευρύτερου παραλόγου που αποδομεί αυταρχικές αξίες, όσο και σαν επικίνδυνο τέχνασμα σαγήνης και εκμαυλισμού.

Ήδη οι δύο κεντρικές έννοιες του έργου εγκυμονούν την κεντρική έννοια που θα αναπτύξει στο επόμενο μυθιστόρημα. Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα της Ύπαρξης (1984) είναι το μυθιστόρημα που έχει πλέον εισχωρήσει στη συλλογική συνείδηση της εποχής μας, έχει φτάσει να γίνει γνωστό αστείο στην επιλογή φράσεων στην παντομίμα, ενώ έχει αποκτήσει σχεδόν ειρωνική διάσταση στην ταύτισή του με τη διανοουμενίστικη προσέγγιση του θεματικού ζεύγους «σεξ και πολιτική». Τη φήμη του την οφείλει εν μέρει τόσο στην κινηματογραφική μεταφορά του έργου το 1988 από τον Φίλιπ Κάουφμαν με τον Ντάνιελ Ντέι Λιούις, τη Ζυλιέτ Μπινός και τη Λένα Όλιν στους πρωταγωνιστικούς ρόλους, όσο και στον τίτλο του, ομολογουμένως έναν από τους πιο επιτυχημένους στη σύγχρονη λογοτεχνική ιστορία.

Πέρα από τους εντυπωσιασμούς όμως, το μυθιστόρημα παρά τα αναμφίβολα μειονεκτήματά του είναι πράγματι ένα σημαντικό επίτευγμα που πολλοί αναθεωρητές τείνουν αδίκως να υποτιμούν. Η κεντρική πλοκή αφορά την ιστορία και τις ερωτικές σχέσεις μεταξύ τεσσάρων ανθρώπων, με τα δέκα περίπου χρόνια μετά τη Ρωσική εισβολή και την κατάπνιξη της «άνοιξης της Πράγας» αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της πλοκής και την αφετηρία για τον Κούντερα να εξερευνήσει μια σειρά από θέματα τα οποία συνδέει γύρω από την κεντρική έννοια της ελαφρότητας.

Η ελαφρότητα για τον Κούντερα αποκτά διαφορετικές σημασίες, ιδιαίτερα αν τις αντιπαραβάλλει κανείς με την ιδέα του Νίτσε περί επαναλαμβανόμενων ζωών όπως αναφέρεται από τον Κούντερα στην αρχή του μυθιστορήματος. Όταν έχουμε μια μόνο ζωή να ζήσουμε, είναι αδύνατον να συγκρίνουμε τις επιλογές που κάνουμε γιατί δε γίνεται να επιστρέψουμε και να κάνουμε άλλες, άρα η έλλειψη εμπειρίας καθιστά την ίδια την ύπαρξή μας ελαφριά. Αυτή η μεταφυσική και αφηρημένη διάσταση της έννοιας της ελαφρότητας όμως δεν είναι η μόνη. Καθώς η αφήγηση εξελίσσεται, η ελαφρότητα παραπέμπει στην ελευθερία και το βάρος στην απώλειά της – είτε αυτή είναι ελευθερία ερωτική ή σεξουαλική είτε ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς. Μπορεί επίσης να παραπέμπει μέχρι και στην ανευθυνότητα, την απόδραση από κάθε μορφής ευθύνη, βάρος, χρέος ή καθήκον.

Το μυθιστόρημα έχει βεβαίως και αρκετά προβλήματα ενώ όπως πολλά από τα έργα του Κούντερα έχει κατηγορηθεί μεταξύ άλλων για μισογυνισμό και ελλιπή ανάπτυξη των χαρακτήρων. Ο μισογυνισμός νομίζω είναι λανθασμένος όρος, αλλά ένα στοιχείο φαλλοκρατίας είναι αδιαμφισβήτητο, αφού οι γυναίκες παρουσιάζονται συχνά ως αντικείμενα πόθου που πρέπει με αυτοθυσία να αποδέχονται τις συνεχείς απιστίες των αντρών και έτσι να καταλήγουν υστερικές. Συμφωνώ με τον Τζόναθαν Κόου, ο οποίος σε ένα άρθρο του στον Guardian γράφει πως η αποκλειστικά αρσενική και ηδονοβλεπτική ματιά του Κούντερα μερικές φορές εκθέτει περισσότερο τους άντρες παρά τις γυναίκες. Θα συμπλήρωνα πως η σχεδόν εφηβική προσκόλλησή του στο σεξ προσθέτει μάλλον περισσότερους αναγνώστες παρά βάθος στην εξερεύνηση της δυναμικής της αλληλεξάρτησης στην ερωτική σχέση.

Όμως παρά τις έντονες αυτές αδυναμίες, το συνολικό ισοζύγιο είναι προφανώς θετικό και παραπέμπει σε μια μεγάλη καριέρα. Ο Κούντερα κατορθώνει να δώσει νέες προοπτικές στο μυθιστόρημα χωρίς να το καταστήσει ελιτίστικο προνόμιο ελάχιστων με το να θυσιάσει την αναγνωσιμότητά του.

https://elculture.gr/o-milan-kountera-kai-i-avastachti-elafrotita-xekinontas-ola-apo-ena-asteio/